Η βιβλιοθήκη του Γεώργιου Σακελλαρίου – Σταυρούλα Λοφίτη

Από τις εκδόσεις Περίπλους κυκλοφορεί το βιβλίο Η βιβλιοθήκη του Γεώργιου Σακελλαρίου της Σταυρούλας Λοφίτη.

Ο Γεώργιος Σακελλάριος, σημαντική φυσιογνωμία του ελληνικού Διαφωτισμού, έχει προσελκύσει συχνά το ενδιαφέρον της έρευνας. Γιατρός και λόγιος από την Κοζάνη, ο «ιατροφιλόσοφος», οφείλει τη φήμη του στο ιατρικό και ιστορικό του έργο, αλλά κυρίως στη μεταφραστική και λογοτεχνική του δραστηριότητα –ιδίως στην ποιητική του συλλογήΠοιημάτια (Βιέννη 1817), χάρη στην οποία έχει χαρακτηριστεί ως «πρόδρομος» του Διονύσιου Σολωμού. Η περίπτωση του Σακελλάριου ωστόσο, δεν έχει αποτελέσει αντικείμενο συστηματικής μελέτης και για αυτό το λόγο το έργο του δεν έχει εκτιμηθεί επαρκώς και ολοκληρωμένα. Η δυσκολία που παρουσιάζει ο εντοπισμός των πρωτογενών πηγών για τον βίο και το έργο του κοζανίτη γιατρού συνιστά οπωσδήποτε ένα λόγο για αυτό το ερευνητικό κενό. Σε τούτο συνέβαλε εξάλλου η περιορισμένη μέχρι σήμερα ενασχόληση των μελετητών με την έρευνα των ιδιωτικών βιβλιοθηκών στον ελληνόφωνο χώρο κατά τους Νέους Χρόνους, η οποία θα μπορούσε να προσφέρει χρήσιμα συμπεράσματα για τη μελέτη του έργου πολλών λογίων και λογοτεχνών της εποχής αυτής.

Η πρωιμότερη, ίσως, αναφορά για τον Σακελλάριο γίνεται από τον Χαρίσιο Μεγδάνη στην Αγγελία του το 1819, όπου κάνει λόγο για τη φιλοπατρία του κοζανίτη λογίου και προσθέτει, σε πολύ γενικές γραμμές, στοιχεία για το συγγραφικό του έργο.  Στην ίδια κατεύθυνση κινείται και ο Émile Legrand με αφορμή τη συνέχιση από τον Ρήγα της μετάφρασης του Νέου Αναχάρσιδος –την οποία είχε εκπονήσει ο Σακελλάριος μέχρι τον τρίτο τόμο – και αποσκοπεί κυρίως στο να αναδείξει τον πατριωτισμό του κοζανίτη λογίου, ο οποίος «κατέχεται ὅλος ὑπὸ τῆς ἰδέας τῆς ἀπελευθερώσεως τῆς Ἑλλάδος».

Στα χρόνια που ακολούθησαν, εμφανίζονται και οι πρώτες σύντομες βιογραφίες του Σακελλάριου χωρίς, ωστόσο, να καλύπτουν όλες τις πτυχές της ζωής του, αφήνοντας σημαντικά κενά, που ακόμη και σήμερα μένουν ασυμπλήρωτα. Πρόκειται, ουσιαστικά, για γενικές εποπτείες που φωτίζουν ένα σημαντικό μέρος του βίου του, παρέχοντας παράλληλα και κάποιες πληροφορίες για το έργο του. Μια συστηματικότερη έρευνα για το έργο του Σακελλάριου αρχίζει στα μέσα περίπου του 20ού αιώνα, όταν κυκλοφορούν κάποιες μελέτες που παρουσιάζουν στο αναγνωστικό κοινό αναλυτικές πια βιβλιογραφικές καταγραφές του πρωτότυπου κυρίως έργου του, αλλά και του μεταφραστικού.

Απαραίτητη προϋπόθεση για να ξεπεραστεί ο κατακερματισμός των γνώσεων που χαρακτηρίζει τη μέχρι τώρα έρευνα για τον Γεώργιο Σακελλάριο αποτελεί η ανασυγκρότηση του περιεχομένου της προσωπικής του βιβλιοθήκης, η αξιολόγηση και η αξιοποίησή της σε σχέση με το έργο και τη δράση του κοζανίτη λογίου. Σε μια εποχή που η ιδιωτική βιβλιοθήκη συνεπάγεται, κατά ένα μεγάλο ποσοστό, τη χρήση της, η ανασύσταση του περιεχομένου της δύναται να φανερώσει τις αναγνώσεις του κατόχου της και τα πνευματικά ερεθίσματα που διαμόρφωσαν τη σκέψη του. Το ζητούμενο σε κάθε περίπτωση είναι η προσωπική βούληση του δημιουργού της βιβλιοθήκης και ο εντοπισμός των πεδίων όπου αυτή συναντιέται, ενισχύεται ή συγκρούεται με τις επιταγές και τις αναζητήσεις της κοινωνίας στην οποία ζει.   

Η πρώτη συστηματική και διεξοδική επιστημονική έρευνα με στόχο την περιγραφή και μελέτη του βίου του Σακελλάριου και του έργου του –κυρίως του ιατρικού–  έγινε από τον Χαρίτωνα Καρανάσιο, ο οποίος, ελέγχοντας την προγενέστερη βιβλιογραφία και εντοπίζοντας νέες πηγές, ανασυγκρότησε την πορεία του βίου του κοζανίτη γιατρού, και συνέταξε τον πρώτο έγκυρο κατάλογο με όσα ιατρικά έργα δηλώνονται στα αυτόγραφα χειρόγραφά του. Σε αυτόν, τα χειρόγραφα συνοδεύονται από σύντομο αλλά κατατοπιστικό σχολιασμό που παρουσιάζει στον αναγνώστη το ιατρικό υπόβαθρο του ιατροφιλόσοφου.

Η παρούσα μελέτη για τη βιβλιοθήκη του Σακελλάριου συναντιέται με την προγενέστερη έρευνα, βασίζεται σε αυτήν και ευελπιστεί να την εμβαθύνει. Παρότι μια γενική εικόνα για το έργο και την προσωπικότητα του Σακελλάριου έχει ήδη σκιαγραφηθεί και μολονότι έχουν ήδη εντοπιστεί κάποια από τα βασικά χαρακτηριστικά του λογοτεχνικού, ιστορικού και ιατρικού του έργου, πρωτότυπου και μεταφράσεων, εξακολουθεί να υφίσταται ένα σημαντικό ζητούμενο: να παρουσιαστεί μια συνολική και σαφής αποτίμηση τόσο της πνευματικής φυσιογνωμίας αυτού του λογίου, μέσα από την προσωπική και επαγγελματική του σταδιοδρομία, όσο και του λογοτεχνικού, μεταφραστικού και ιστορικού έργου του μέσα στο ειδικότερο ελληνικό, αλλά και στο ευρύτερο ευρωπαϊκό πλαίσιο του Διαφωτισμού.

 Με άλλα λόγια, η βιβλιοθήκη του προσφέρεται κυρίως ως κλειδί για την ερμηνεία της σκέψης και του έργου του. Οι αναγνωστικές προτιμήσεις του κτήτορα μέσα από την αγορά ή γενικότερα την απόκτηση των συγκεκριμένων βιβλίων,  οι παρασελίδιες σημειώσεις και οι υπογραμμίσεις ή η απουσία τους, καθώς και άλλα χαρακτηριστικά, όπως η εξωτερική εμφάνιση, το δέσιμο ενός ή περισσοτέρων τόμων ή τα άκοπα και ανέγγιχτα βιβλία, απαρτίζουν πολυεπίπεδες ενδείξεις και πληροφορίες που μπορεί να λάβει ο ερευνητής για τις προθέσεις, τα ενδιαφέροντα και τις επιρροές που δέχτηκε ο κάτοχος της βιβλιοθήκης. Όλα αυτά τα στοιχεία μάς φέρνουν πολύ κοντά στο «εργαστήρι» του ατόμου πλέον Γεωργίου Σακελλάριου κι όχι, στη γενικευμένη περίπτωση ενός έλληνα λογίου του Διαφωτισμού.

II.

Ο κατάλογος μιας βιβλιοθήκης συνθέτει, κατά γενική παραδοχή, μια σημαντική ιστορική πηγή ιδιαίτερα αν η βιβλιοθήκη αυτή ανήκει στην εποχή του Διαφωτισμού, κατά την οποία η συγκρότηση ιδιωτικών βιβλιοθηκών αρχίζει να αποτελεί σύνηθες φαινόμενο και παράλληλα μια συνειδητή επιλογή, ενδεικτική της δραστηριότητας του κατόχου της. Όπως σημειώθηκε, η μέχρι τώρα βιβλιογραφία δεν έχει προσδώσει στον Σακελλάριο τη συνολική του εικόνα. Η συγκρότηση του καταλόγου της προσωπικής του βιβλιοθήκης αποβλέπει ακριβώς στο να διαγράψει το σύνολο που σχηματίστηκε και να ανιχνεύσει τα σημαινόμενά του. Η προσέγγιση της βιβλιοθήκης του Σακελλάριου έγινε κάτω από αυτή την οπτική και βασική συντεταγμένη της υπήρξε η επιμονή για την ανάδειξη των στοιχείων εκείνων που φανερώνουν το εύρος της προσωπικότητάς του, με τις όποιες ιδεολογικές προεκτάσεις.

 Η βιβλιοθήκη του Σακελλάριου, ή τουλάχιστον, το μεγαλύτερο μέρος της, σώζεται σήμερα στην Κοβεντάρειο Βιβλιοθήκη, στη γενέτειρα του λογίου, στην Κοζάνη. Η Κοβεντάρειος, στην οποία φυλάσσεται μεγάλος αριθμός εντύπων και χειρογράφων της εποχής του Διαφωτισμού, απέκτησε τη βιβλιοθήκη του Σακελλάριου μέσω της δωρεάς Διάφα το 1961. Κατά την καταχώρησή της στο βιβλιοστάσιο της Κοβενταρείου Δημοτικής Βιβλιοθήκης της Κοζάνης (ΚΔΒΚ), η δωρεά Διάφα –η οποία περιελάμβανε και άλλα βιβλία εκτός από εκείνα του Σακελλάριου– δεν τοποθετήθηκε ως ενιαίο σύνολο, αλλά διασπάστηκε. Τα βιβλία της δωρεάς διασκορπίστηκαν σε διάφορα σημεία του Βιβλιοστασίου, αφού πρώτα είχαν εφοδιαστεί με μια λευκή ετικέτα με τα αρχικά Β.Α.Δ. (=Βιβλιοθήκη Αδελφών Διάφα) που δήλωνε την προέλευσή τους από τη δωρεά Διάφα. Η ένδειξη, όμως, αυτή δεν καταχωρήθηκε συστηματικά στον ηλεκτρονικό κατάλογο της Κοβενταρείου. Έτσι, ο εντοπισμός των βιβλίων της δωρεάς είναι εξαιρετικά δύσκολος και χρονοβόρος.

Σημαντικό εργαλείο για την ανασύσταση της αρχικής μορφής της βιβλιοθήκης του Σακελλάριου συνιστά το χειρόγραφο Βιβλίο Εισαγωγής της Κοβενταρείου του 1961 («Βιβλίο εκ δωρεών 1960–1967»), το οποίο περιλαμβάνει έναν κατάλογο της δωρεάς Διάφα. Η δωρεά έγινε από τα δισέγγονα του Σακελλάριου, τα αδέλφια Αθανάσιο, Παυσανία και Ματιώ Ευαγγέλου Διάφα εις μνήμην της αδελφής τους, Άννας Θρασυβ. Πασχαλίδη.Επιπλέον σώζεται ένα δακτυλογραφημένο αντίγραφο της παραχώρησης των βιβλίων στο Δήμο Κοζάνης, με ημερομηνία 15 Αυγούστου 1961. Στην Κοβεντάρειο σώζεται, επίσης, το σπάραγμα ενός χειρόγραφου απογραφικού καταλόγου της βιβλιοθήκης του Σακελλάριου που συντάχθηκε από τον ίδιο. Πρόκειται για ένα εξαιρετικής σημασίας έγγραφο που μας επιτρέπει να προβούμε, τουλάχιστον σε ό,τι αφορά ένα μέρος των βιβλίων, σε ασφαλή συμπεράσματα. Ο αυτόγραφος αυτός κατάλογος, ο οποίος δεν είχε μέχρι τώρα εκδοθεί και αξιοποιηθεί, δημοσιεύεται για πρώτη φορά εδώ.  

Εκτός από τον χειρόγραφο κατάλογο της δωρεάς Διάφα που περιλαμβάνεται στο Βιβλίο Εισαγωγής και τον αυτόγραφο κατάλογο του Σακελλάριου, ο ενδιαφερόμενος ερευνητής έχει σήμερα στη διάθεσή του και τον ηλεκτρονικό κατάλογο της Κοβενταρείου. Με συγχρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης η ΚΔΒΚ αυτοματοποίησε τις βιβλιοθηκονομικές τις καταγραφές.  Έτσι προέκυψε ο ηλεκτρονικός κατάλογος της βιβλιοθήκης, μέσω του οποίου παρέχεται στον ερευνητή μια στοιχειώδης και προσιτή καταγραφή του βιβλιακού υλικού.

Η διαδικασία εντοπισμού των βιβλίων αποτέλεσε την πρώτη ερευνητική φάση της παρούσας εργασίας.

Η δεύτερη φάση ήταν η σύνταξη του καταλόγου της βιβλιοθήκης. Για να δομηθεί σαφέστερα ο «Κατάλογος» προτιμήθηκε η διάκρισή του σε δύο μέρη, σε ελληνικό και λατινικό αλφάβητο, σύμφωνα με το παράδειγμα που προσφέρει ο Κατάλογος της Βιβλιοθήκης του Κωνσταντίνου-Αγαθόφρονος Νικολόπουλου που συνέταξε ο Αλέξης Πολίτης. Πρέπει να διευκρινιστεί ότι στην παρούσα εργασία εξετάζονται μόνο τα έντυπα έργα της βιβλιοθήκης του Σακελλάριου, όχι τα χειρόγραφα. Μια πρώτη καταγραφή των χειρογράφων δημοσιεύτηκε ήδη από τον Σπυρίδωνα Λάμπρο το 1913, ενώ πληρέστερη περιγραφή τους έγινε από τον Αντώνη Σιγάλα το 1939.

Η Σταυρούλα Λοφίτη σπούδασε Φιλολογία  στο Αριστοτέλειο Πανεπιστήμιο Θεσσαλονίκης και έκανε μεταπτυχιακές σπουδές (μάστερ) Νεοελληνικής Φιλολογίας στο Πανεπιστήμιο Κύπρου.

Τα επιστημονικά της ενδιαφέροντα επικεντρώνονται στην έρευνα του νεοελληνικού Διαφωτισμού. Τα δημοσιεύματά της αφορούν σε βιβλιογραφικά θέματα και σε ζητήματα λογοτεχνίας και ιστορίας βιβλίου.