18ο Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης: Τα αφιερώματα

Τα αφιερώματα του 18ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης αναδεικνύουν σημαντικούς δημιουργούς που επαναπροσδιορίζουν με την τέχνη τους το είδος του ντοκιμαντέρ, καθώς και κρίσιμα θέματα που πρωταγωνιστούν στη σύγχρονη επικαιρότητα. Φέτος, το φεστιβάλ εστιάζει στο προσφυγικό ζήτημα μέσα από το αποκαλυπτικό αφιέρωμα «Πρόσφυγες: Απόδραση προς την ελευθερία;», ενώ παράλληλα, τιμά δύο σκηνοθέτες που μέσα από την ανατρεπτική ματιά τους, «μεταμορφώνουν» τις εικόνες της πραγματικότητας: τον Δανό Γιον Μπανγκ Κάρλσεν / Jon Bang Carlsen και τον Ιρλανδό Μαρκ Κάζινς / Mark Cousins, οι οποίοι θα παραβρεθούν στη διοργάνωση για να παρουσιάσουν τις ταινίες τους και να συνομιλήσουν με τους θεατές.

ΠΡΟΣΦΥΓΕΣ: ΑΠΟΔΡΑΣΗ ΠΡΟΣ ΤΗΝ ΕΛΕΥΘΕΡΙΑ;

Η λέξη «πρόσφυγας», γονιδιακά χαραγμένη στην παγκόσμια ιστορία, παίρνει σήμερα νέες διαστάσεις. Μετά το ξέσπασμα του πολέμου στη Συρία, η Ευρώπη δέχεται το μεγαλύτερο προσφυγικό κύμα από την εποχή του ΄Β Παγκοσμίου Πολέμου και καλείται να αντιμετωπίσει μια πρωτοφανή ανθρωπιστική κρίση.

Στο πλαίσιο του αφιερώματος θα προβληθούν ταινίες που συνθέτουν ένα πολύπλευρο μωσαϊκό ευαίσθητων ιστοριών με εικόνες προσφύγων από τη Μέση Ανατολή, την Αφρική, αλλά και την Ευρώπη, ενώ  θα πραγματοποιηθεί και συζήτηση με θέμα «Καταγράφοντας την προσφυγική κρίση: Μέθοδοι, στόχοι, προκλήσεις και δεοντολογία». Οι σκηνοθέτες των ντοκιμαντέρ του αφιερώματος συμμετέχουν ενεργά στον παγκόσμιο διάλογο για τα ανθρώπινα δικαιώματα, αλλά και για την ατομική, κοινωνική και πολιτική ευθύνη.

Μέσα απ’ την αθωότητα των παιδιών ο Μανί Γ. Μπενσελά στο This Is Exile: Diaries of Child Refugees (Λίβανος, Ελβετία), παρουσιάζει την φρίκη του πολέμου, εστιάζοντας το βλέμμα σε ανήλικους πρόσφυγες απ΄ τη Συρία που έχουν διαφύγει στον γειτονικό Λίβανο. Οι μαρτυρίες τους αποκαλύπτουν όλο το εύρος της απώλειας (ανθρώπων και πατρίδας), του θυμού και της βίαιης ενηλικίωσης που στιγμάτισαν για πάντα αυτά τα παιδιά.

Στο ντοκιμαντέρ Dreaming of Denmark του Μίκαελ Γκράβερσεν (Δανία) ξεδιπλώνεται η ιστορία του νεαρού Βάσι, πρόσφυγα απ’ το Αφγανιστάν ο οποίος προσπαθεί να βρει άσυλο στην Ευρώπη. Και μέσα απ’ τον Βάσι, ο Γκράβερσεν αφηγείται την ιστορία εκατοντάδων παιδιών που βρίσκονται ασυνόδευτα σε ξένο τόπο και παλεύουν καθημερινά για την επιβίωσή τους. Ο Αντρέας Κοφόντ, στο– επίσης δανέζικο- ντοκιμαντέρ του At Home in the World, προσπάθησε να αποφύγει την μονόπλευρη εικόνα του θύματος για τους ήρωές του. Ακολουθεί για ένα χρόνο πέντε παιδιά πρόσφυγες σε ένα σχολείο του Ερυθρού Σταυρού στη Δανία και καταγράφει τι σημαίνει να χτίζεις μια νέα ζωή, διατηρώντας έντονα στη μνήμη τα τραύματα του πρόσφατου παρελθόντος. Συμπαραγωγή Δανίας-Σερβίας, το Flotel Europa του Βλάντιμιρ Τόμιτς είναι μια συγκλονιστική αυτοβιογραφία που αντηχεί εικόνες και συναισθήματα που διαμόρφωσαν τον δημιουργό. Το 1992, ο σέρβος κινηματογραφιστής βρέθηκε στο κύμα προσφύγων που γλίτωσαν από τον πόλεμο στην Γιουγκοσλαβία, διέφυγε με την οικογένειά του στη Δανία όπου έζησε για δυο χρόνια μέσα σε ένα πλοίο αραγμένο στο λιμάνι της Κοπεγχάγης. Το όνομα του πλοίου: Flotel Europa.

Το ιταλικό νησί Λαμπεντούζα, απ’ τις βασικές πύλες εισόδου μεταναστών από την Αφρική στην Ευρώπη, έχουν ως φόντο δυο ντοκιμαντέρ του αφιερώματος. Το No Man Is an Island του Tιμ Ντε Κέερσμεκτερ (Βέλγιο) γεννά ερωτήματα για την υποδοχή των μεταναστών μέσα από δυο ιστορίες υιοθεσίας, ενώ το Lampedusa in Winter του Γιάκομπ Μπρόσμαν (Αυστρία, Ιταλία, Ελβετία) σκιαγραφεί τη ζωή στο νησί στη διάρκεια ενός χειμώνα. Η οδύσσεια του νεαρού πρόσφυγα από τη Σομαλία Αχμέντ, ήρωα του ντοκιμαντέρ I Am Dublin (Σουηδία) των Νταβίντ Αρόνοβιτς, Άνα Πέρσον, Σαρμάρκ Μπινιουσούφ και Αχμέντ Αμπντουλαχί, ξεκίνησε επίσης από την Λαμπεντούζα. Σύμφωνα με τη Συνθήκη του Δουβλίνου ΙΙ, η Ιταλία ανέλαβε το αίτημά του για άσυλο, όμως η ζωή στη χώρα αποδείχθηκε σκληρή για τον Αχμέντ ο οποίος έφυγε για τη Σουηδία κι έζησε κρυμμένος επί τρία χρόνια.

ΑΦΙΕΡΩΜΑ: ΓΙΟΝ ΜΠΑΝΓΚ ΚΑΡΛΣΕΝ

Στο έργο του δανού σκηνοθέτη Γιον Μπανγκ Κάρλσεν, τα όρια ντοκιμαντέρ και μυθοπλασίας ανατρέπονται για να αποδώσουν αυτό που ο ίδιος ονομάζει «επανεφεύρεση της πραγματικότητας». Η καινοτομία, η αμφισβήτηση και η ανατροπή ανέκαθεν έλκυαν τον διακεκριμένο κινηματογραφιστή ο οποίος έχει σκηνοθετήσει και γράψει το σενάριο για περισσότερες από τριάντα ταινίες, τόσο μυθοπλασίας όσο και τεκμηρίωσης. Γεννημένος το 1950 στη Δανία, ο Κάρλσεν έχει επίσης εκδώσει βιβλία με δοκίμια και ποίηση και έχει δώσει διαλέξεις σε σχολές κινηματογράφου και πανεπιστήμια σε όλη την Ευρώπη. Οι ταινίες του εστιάζουν σε ανθρώπους της διπλανής πόρτας που έχουν ξεχωριστές ιστορίες να αφηγηθούν και εκφράζουν το πνεύμα των καιρών. Η ματιά του ξεπερνά τα σύνορα της χώρας του και «ταξιδεύει» μαζί με την κάμερά του στην Ιρλανδία, την Αμερική και τη Νότια Αφρική, όπου μάλιστα ο ίδιος έζησε για κάποια χρόνια, με στόχο να μεταδώσει παγκόσμιες εικόνες στο θεατή. Τα προσωπικά βιώματα του σκηνοθέτη έχουν επηρεάσει βαθιά κι έχουν ενσωματωθεί στο έργο του. Η παιδική ηλικία του, η αμφισβήτηση της θρησκευτικής του πίστης, η εγκατάλειψη της οικογένειας από τον πατέρα του, είναι επαναλαμβανόμενες θεματικές στις ταινίες του. Χαρακτηριστικό παράδειγμα, το αυτοβιογραφικό ντοκιμαντέρ Déjà vu (2015), ένα προσωπικό άλμπουμ με αφήγηση του σκηνοθέτη που συμπυκνώνει όσα τον προσδιόρισαν μέσα από αποσπάσματα της φιλμογραφίας του.

Στο ντοκιμαντέρ Cats in Riga (2014) ο Κάρλσεν σκιαγραφεί το πορτρέτο της πρωτεύουσας της Λετονίας μέσα από μια απροσδόκητη οπτική γωνία: τις γάτες που περιπλανώνται νωχελικά στην πόλη σε αντίθεση με την πιεστική ανθρώπινη πραγματικότητα.

Εστιάζοντας στους έγκλειστους μιας φυλακής στη Νότια Αφρική, το Portrait of  God (2001) αναζητά με σκεπτικισμό τα φευγαλέα ίχνη του Θεού και διερευνά τη σημασία της θρησκείας για τους ανθρώπους, χτίζοντας όπως σημειώνει ο ίδιος ο Κάρλσεν, «το πορτρέτο ενός προσώπου που μπορεί να είναι μόνο φήμη». Και πάλι με φόντο τη Νότια Αφρική, το ντοκιμαντέρ Addicted to Solitude (1999) είναι ένα -πολιτικών αποχρώσεων- οδοιπορικό στη μετά Απαρτχάιντ εποχή, το οποίο καταγράφει τις νέες ισορροπίες και τον βαθιά ριζωμένο ρατσισμό της κοινωνίας.

Η εμμονή των Αμερικανών με τα όπλα και η παρανοϊκή ιδέα ότι η βία είναι το αποκλειστικό μέσο προάσπισης της ατομικής ασφάλειας είναι οι θεματικές που στηλιτεύει ειρωνικά το ντοκιμαντέρ Phoenix Bird (1986). Πρωταγωνιστής του, ένας πολεμοχαρής πρώην βετεράνος του Βιετνάμ και νυν επικεφαλής μιας «σχολής επιβίωσης» στην Αριζόνα, όπου εκπαιδεύει αυταρχικά τα ανήλικα και ενήλικα μέλη οικογενειών στην αυτοάμυνα και την οπλοχρησία. Το αμερικάνικο όνειρο για επιτυχία αποδεικνύεται πικρή αυταπάτη στο ντοκιμαντέρ Hotel of The Stars (1981) με φόντο ένα ξενοδοχείο που παλιά γέμιζε με αστέρες του Χόλιγουντ, αλλά πλέον φιλοξενεί κομπάρσους που προσδοκούν –μάταια συνήθως- να γίνουν σταρ του σινεμά. Ο σκηνοθέτης τους δίνει την ευκαιρία να αναδείξουν το ταλέντο τους μπροστά στην κάμερα, υπογραμμίζοντας κωμικοτραγικά τις λεπτές αποχρώσεις της ψυχοσύνθεσής τους.

SPOTLIGHT: ΜΑΡΚ ΚΑΖΙΝΣ

Γεννημένος το 1965 στο Μπέλφαστ, ο Μαρκ Κάζινς / Mark Cousins είναι πάνω απ’ όλα ένας αυθεντικός, παθιασμένος σινεφίλ. Σκηνοθέτης, συγγραφέας, κριτικός κινηματογράφου και προγραμματιστής φεστιβάλ, ο πολυσχιδής Κάζινς υπήρξε διευθυντής του Φεστιβάλ Εδιμβούργου, καθώς και παρουσιαστής δημοφιλών κινηματογραφικών εκπομπών του BBC2. Παράλληλα, μαζί με τη φίλη του, ηθοποιό Τίλντα Σουίντον, δημιούργησαν το εναλλακτικό κινηματογραφικό φεστιβάλ Cinema China and The Ballerina Ballroom Cinema of Dreams, καθώς και το project «8½ Foundation», ενώ ο ίδιος υπήρξε συνιδρυτής του φιλανθρωπικού οργανισμού «Scottish Kids Are Making Movies». Στο σημαντικό συγγραφικό έργο του ξεχωρίζει το βιβλίο του «The Story of Film», στο οποίο βασίστηκε το ντοκιμαντέρ διάρκειας 15 ωρών Η Οδύσσεια του κινηματογράφου, που υπέγραψε σκηνοθετικά ο ίδιος το 2011.

Μέσα από τις ταινίες του ο Κάζινς εξερευνά τι σημαίνει σινεμά, με ευαισθησία, χιούμορ, λυρισμό και διάθεση για πειραματισμούς χωρίς να προσκολλάται στην ακαδημαϊκή πλευρά του. Ανακαλύπτει τον κόσμο με σχεδόν παιδικό ενθουσιασμό επιχειρώντας σε κάθε του βήμα να συνδέσει τους ανθρώπους με το σινεμά. Τα ντοκιμαντέρ του Κάζινς περιέχουν έντονα αυτοαναφορικά στοιχεία. Στο 18ο ΦΝΘ θα προβληθούν τέσσερα αντιπροσωπευτικά ντοκιμαντέρ του. Το Atomic: Living in Dread and Promise (2015) αναφέρεται στον εφιάλτη των πυρηνικών όπλων, αλλά και τις εφαρμογές της ατομικής ενέργειας στην ιατρική. Πρόκειται για ένα καθηλωτικό μοντάζ επίκαιρων και αρχειακού υλικού από τη Χιροσίμα, τη Φουκουσίμα και το Τσερνόμπιλ, αλλά και από διαδηλώσεις κατά της πυρηνικής ενέργειας, όλα «ντυμένα» με τη μουσική των Mogwai.

Το ντοκιμαντέρ I Am Belfast (2015), ένας ποιητικός φόρος τιμής στη γενέτειρα του Κάζινς -με την υπογραφή του καταξιωμένου διευθυντή φωτογραφίας Κρίστοφερ Ντόιλ- συλλαμβάνει την ψυχή του Μπέλφαστ: την καθημερινότητα των ανθρώπων του, την τραγωδία που το στοιχειώνει, αλλά και την ελπίδα ότι κάτι καλύτερο θα έρθει. 

Από το Ε.Τ. Ο εξωγήινος και Το κόκκινο μπαλόνι ως τη Νύχτα του κυνηγού και Τα 400 χτυπήματα, το ντοκιμαντέρ A Story of Children And Film (2013) διερευνά το πώς παρουσιάζονται τα παιδιά στον παγκόσμιο κινηματογράφο. Ύμνος στην παιδική φαντασία και τη μαγεία του σινεμά αποτελεί και το ντοκιμαντέρ του The First Movie (2009). Ο Κάζινς χρίζει πρωταγωνιστές του τα παιδιά που ζουν σε ένα κουρδικό χωριό του Ιράκ: στήνει για χάρη τους ένα υπαίθριο σινεμά και προβάλλει ταινίες, ενώ επίσης τους δίνει κάμερες για να γυρίσουν τα δικά τους φιλμ, αποκαλύπτοντας πώς η δύναμη του σινεμά εμπνέει, δίνει ζωή και θεραπεύει πληγές.

Αφίσα: Παναγιώτης Παλόγλου