Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco: έκθεση στο Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο

Με πυρετώδεις ρυθμούς συνεχίζεται η προετοιμασία της έκθεσης «Ο Δομήνικος Θεοτοκόπουλος πριν από τον El Greco», η οποία εγκαινιάζεται την Τετάρτη 3 Δεκεμβρίου στο Βυζαντινό & Χριστιανικό Μουσείο, στο πλαίσιο των ετήσιων εορτασμών για τα 400 χρόνια από τον θάνατο του Greco.

Η έκθεση αποτελεί κατάθεση μιας σύγχρονης ερμηνείας της κοινωνίας της Κρήτης του 16ου αιώνα, καθώς και του πρώιμου έργου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου. Παράλληλα με τα τρία έργα της κρητικής περιόδου του Θεοτοκόπουλου, από το Μουσείο Μπενάκη και τον ναό της Κοίμησης της Θεοτόκου από τη Μητρόπολη Σύρου, παρουσιάζονται μοναδικά έργα τα οποία για πρώτη φορά μεταφέρονται στην Ελλάδα από το εξωτερικό και παρουσιάζονται στο ελληνικό και διεθνές κοινό.

Ένα τέτοιο μοναδικό έργο είναι η εικόνα του Γεωργίου Κλόντζα με θέμα «Κήρυγμα σε εκκλησία» από τον ναό των αγίων Αρχαγγέλων Μιχαήλ και Γαβριήλ στο Σεράγεβο (Παλαιά Σέρβικη Ορθόδοξη Εκκλησία). Η εικόνα, χάρη στις εντατικές προσπάθειες του Βυζαντινού Μουσείου με την πολύτιμη συνδρομή της Ελληνικής Πρεσβείας στο Σεράγεβο και την αρωγή του π. Vanja Jovanović, Διευθυντή του Μουσείου του ανωτέρω Ναού, για πρώτη φορά παρουσιάζεται σε περιοδική έκθεση. Επίσης αποτελεί το πρώτο αντικείμενο πολιτιστικής κληρονομιάς που εξάγεται για να παρουσιαστεί εκτός συνόρων, από συστάσεως του κράτους της Βοσνίας και Ερζεγοβίνης. Το έργο με τα μοναδικά χαρακτηριστικά του ζωγράφου Γεωργίου Κλόντζα απεικονίζει κήρυγμα στο εσωτερικό ναού και αποτελεί παραγγελία για να εκτεθεί σε δημόσιο χώρο, πιθανότατα σε ναό. Άγνωστο παραμένει αν προοριζόταν για τον Χάνδακα ή για την Αδριατική.

Πέρα όμως από τη μεγάλη διάδοση και κυκλοφορία των κρητικών εικόνων ή τη ρεαλιστική απεικόνιση του κηρύγματος στο εσωτερικό μιας κρητικής εκκλησίας μοναδικά είναι τα νοήματα του έργου, στα οποία πρέπει να συμπεριλάβουμε την υπογράμμιση του μεσολαβητικού ρόλου της εκκλησίας για τη σωτηρία, την ελεημοσύνη, αλλά και την ορθή συμπεριφορά στον εκκλησιασμό. Το περιεχόμενο της εικόνας εντάσσεται στο κλίμα των ιδεών της εποχής, όταν η Καθολική Εκκλησία κλήθηκε να υποστηρίξει τη σημασία της αγαθοεργίας για τη σωτηρία της ψυχής. Η εικόνα είναι ενδεικτική και για την ιστορική πραγματικότητα της εποχής, μία περίοδο όπου διαφαίνεται αύξηση του αριθμού των φτωχών στις κρητικές πόλεις με συνακόλουθα κοινωνικά προβλήματα. Αποτελεί μία από τις σημαντικότερες εικόνες από το δεύτερο μισό του 16ου αιώνα, την οποία οι επισκέπτες της έκθεσης θα δουν από κοντά.

Ένα άλλο σπουδαίο έργο που επίσης παρουσιάζεται στην έκθεση είναι ο χειρόγραφος κώδικας από τη Μαρκιανή Βιβλιοθήκη της Βενετίας, η πολύτιμη «Χρονογραφία» του Γεωργίου Κλόντζα. Στις σελίδες του συνυφαίνονται η ιστορία του ανθρώπου από την έξωση των πρωτόπλαστων έως τη Δευτέρα Παρουσία, η κατάληψη χριστιανικών εδαφών από τους Οθωμανούς, προφητείες για την τελική τους ήττα, και η ιστορία της Κρήτης. Η εικονογράφηση καθορίζει την αφήγηση, η οποία συνοδεύεται είτε από κείμενα πρωτότυπα ή από επεξεργασμένα τμήματα βυζαντινών και ιταλικών πηγών. Εκτός από τη σελίδα με την εξαιρετική απεικόνιση της λιτανείας κατά την ημέρα της γιορτής της Αγίας Δωρεάς (Corpus Christi) στην πόλη του Χάνδακα (σημερινό Ηράκλειο), οι επισκέπτες θα μπορέσουν να ξεφυλλίσουν μέσα από μία οθόνη αφής (touch screen) και το μεγαλύτερο τμήμα των σελίδων του πολύτιμου αυτού χειρογράφου.

Για πρώτη φορά επίσης παρουσιάζεται σε έκθεση ο χειρόγραφος κώδικας με θέμα τις «Εννεάδες» του Πλωτίνου, με τη σπάνια εικονογράφηση και τον σχολιασμό των φύλλων του από τον κρητικό ζωγράφο Μάρκο Μπαθά. Το χειρόγραφο προέρχεται από την Εθνική Βιβλιοθήκη της Αυστρίας στη Βιέννη. Στην έκθεση επιλέχθηκε να εκτίθεται στη σελίδα με την παράσταση όπου ο ίδιος ο Μπαθάς ζωγραφίζει την αυτοπροσωπογραφία του στο εργαστήριό του, σπάνια απεικόνιση ενός καλλιτεχνικού εργαστηρίου του 16ου αιώνα.

Αλλά και άλλα έργα όπως ο πίνακας με θέμα «Ο Γάμος στην Κανά» του εργαστηρίου του Μιχαήλ Δαμασκηνού, καθώς και δείγματα πολυτελούς οικοσκευής από το Μουσείο Correr της Βενετίας παρουσιάζονται για πρώτη φορά στην Ελλάδα.

Εξίσου σημαντική είναι η συμμετοχή σε αυτή την έκθεση του Αγίου Όρους, με έργα όπως τα τμήματα επιστυλίου τέμπλου του Θεοφάνη Στρελίτζα Μπαθά με σκηνές από τη ζωή του Χριστού από τη Μονή Ιβήρων, και η αμφιπρόσωπη εικόνα με θέμα την Κοίμηση της Θεοτόκου και την Κλίμακα του Ιωάννου Σιναΐτου από τη Μονή Παντοκράτορος.

Επιπροσθέτως, ένας μεγάλος αριθμός έργων και αρχαιολογικών αντικειμένων από μουσεία, συλλογές, μητροπόλεις και μονές της Ελλάδας συγκεντρώνονται για να αφηγηθούν μια τέτοια θεματική. Ποικίλο αδημοσίευτο ανασκαφικό υλικό από περιφερειακές μονάδες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας και ειδικά της Κρήτης φωτίζει άγνωστες μέχρι σήμερα πτυχές της κοινωνικής, οικονομικής και πολιτιστικής ζωής του νησιού κατά τον 16ο αιώνα και αναδεικνύει το έργο και τις επίπονες προσπάθειες της Αρχαιολογικής Υπηρεσίας. Όλα τα παραπάνω προσφέρουν το κατάλληλο επιστημονικά συγκριτικό υλικό για την παρουσίαση και ανάδειξη της δράσης και των έργων του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου, εμπλουτίζουν τις θεματικές ενότητες της έκθεσης και φωτίζουν με στέρεο επιστημονικά τρόπο την σύγκριση του έργου του Δομήνικου Θεοτοκόπουλου με έργα που προηγούνται, είναι σύγχρονα ή έπονται της δικής του δημιουργίας.

Φωτό: Η Κοίμηση της Θεοτόκου, 1565-1567.
Ζωγράφος: Δομήνικος Θεοτοκόπουλος.
Ιερά Μητρόπολη Σύρου, Ναός Κοίμησης Θεοτόκου, Ερμούπολη.