«5 δεκαετίες, 50 ταινίες: Η δεκαετία του ‘40»: Αφιέρωμα της Μικρής Λέσχης στην Ταινιοθήκη

H Ταινιοθήκη αναβιώνει το θεσμό της «μικρής λέσχης» και ανοίγει τους θησαυρούς της συλλογής της, προβάλλοντας κόπιες 16mm και 35mm του αρχείου της, δωρεάν για τα μέλη. Τα μέλη της «μικρής λέσχης» έχουν τη δυνατότητα να γίνουν κοινωνοί της ιστορίας του παγκόσμιου κινηματογράφου, αλλά και της εντατικής προσπάθειας της Ταινιοθήκης για τη διαφύλαξη και διάδοση της κινηματογραφικής μας κληρονομιάς.

Το αφιέρωμα της «μικρής λέσχης» με τίτλο «5 δεκαετίες, 50 ταινίες» συνεχίζεται με τη δεκαετία του 1940. Συνολικά θα προβληθούν 8 κόπιες 16mm και 35mm από το αρχείο της Ταινιοθήκης και η Διαγωγή… μηδέν! σε digital beta. Τις ταινίες θα προλογίσουν κριτικοί και θεωρητικοί του κινηματογράφου και σκηνοθέτες.

Λίγα λόγια για τον κινηματογράφο τη δεκαετία του ’40

Η δεκαετία του ’40 σημαδεύεται από τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο, την ανάδειξη του νεορεαλισμού  και τη διαμάχη ανάμεσα στον εμπορικό κινηματογράφο και τον μοντερνισμό. Στην Ιταλία εμφανίζεται στην διάρκεια του Φασιστικού καθεστώτος μια τάση για ρεαλισμό – κορυφαία έκφραση της οποίας ήταν η Ossessione – του Λ. Βισκόντι. Με τη μεταφορά του μυθιστορήματος του Κέιν προχωρά σε μια διεισδυτική απεικόνιση της φτώχιας στην κοιλάδα του Πάδου, ενώ ενορχηστρώνει αριστουργηματικά τους ηθοποιούς του και χρησιμοποιεί τις τεχνικές του φωτισμού των στούντιο.. Το κίνημα Νεορεαλισμού θα έβρισκε την πιο ολοκληρωμένη του  έκφραση στην τριλογία του Ρ. Ροσελίνι, από την οποία προβάλουμε την Παϊζά. Στα έξι επεισόδια ο φακός ακολουθεί τις Αμερικανικές δυνάμεις από τη Σικελία στην κοιλάδα του Πάδου.  Ο Ροσελίνι χρησιμοποιεί – όπως λέει ο Μπαζέν- την κάμερά του  σαν μια Μπελλ Χαουέλ των πολεμικών ανταποκριτών. Στο Χόλλυγουντ η καλοκουρδισμένη μηχανή παραγωγής ονείρων χρησιμοποιεί ιδιοφυείς σκηνοθέτες -όπως τον Χαουρντ Χοκς -στο Κόκκινο Ποτάμι, για να δώσει καινούργια λάμψη στο γουέστερν. Ή τον Σιόντμακ  που οι Δολοφόνοι,  είναι  ένα εξαιρετικό δείγμα του Αμερικανικού νουάρ. Το τρομερό παιδί του Χόλλυγουντ και συνάμα μεγάλος εικονοκλάστης ο Όρσον Γουέλς, παρουσιάζει μια εμπνευσμένη μεταφορά του Μάκμπεθ. Ο Ροσελίνι πειραματίζεται και αυτός στο L’amore  με τη μεταφορά του έργου του Κοκτώ Η ανθρώπινη φωνή. Τέλος, ο Ν. Λιν, μεγάλος μάστορας του Αγγλικού κινηματογράφου, μεταφέρει στην οθόνη τις Μεγάλες προσδοκίες του Ντίκενς και επιβάλει τον Άλεκ Γκίνες. Στη κατεχόμενη Γαλλία Α.Ζ. Κλουζό μεταφέρει με επιτυχία στην οθόνη το αστυνομικό μυθιστόρημα του Στίμαν. Ενώ στη μεταπολεμική Ελλάδα ο βετεράνος Γαζιάδης σκηνοθετεί την Έλλη Λαμπέτη σε μια κωμωδία στα θρανία, είδος που θα ευδοκιμούσε την επόμενη δεκαετία.

Μαρία Κομνηνού – Γεν. Γραμματέας ΔΣ Ταινιοθήκης της Ελλάδος/Αν. Καθηγήτρια Πανεπιστημίου Αθηνών

Οι ταινίες του αφιερώματος

Ο δολοφόνος κατοικεί στο 21 / L’assasin habite au 21

Μυθοπλασία, Γαλλία, 1942, α/μ , 16mm, 84’

Σκηνοθεσία: H.G. Clouzot |Σενάριο:  H.G. Clouzot, S. A. Steeman (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του S. A. Steeman) | Φωτογραφία: A. Thirard | Ηθοποιοί: P. Fresnay, S. Delair, J. Tissier, N.Roquevert | Παραγωγή:  A. Greven

Η πρώτη μεγάλου μήκους ταινία του γάλλου σκηνοθέτη Α. Ζ. Κλουζώ, ενός από τους πιο χαρακτηριστικούς σκηνοθέτες της σχολής γαλλικού αστυνομικού θρίλερ, γνωστού για τις ταινίες του Το κοράκι (1943), Το μεροκάματο του τρόμου (1953) και Οι διαβολογυναίκες (1955). Στην ταινία που βασίζεται στο αστυνομικό μυθιστόρημα του Στίμαν πρωταγωνιστεί ο Π.Φρενέ στο ρόλο του αστυνομικού Βενς, ο οποίος αναζητεί στη Μονμάρτη έναν κατά συρροή δολοφόνο. Αν και το θρίλερ αυτό γυρίστηκε μέσα στην κατοχή, με γαλλογερμανική συμπαραγωγή, οι κριτικοί της εποχής εντόπισαν κάποιους αντι-ναζιστικούς υπαινιγμούς που διέφυγαν της γερμανικής λογοκρισίας.

Ossessione Διαβολικοί  εραστές/ Έμμονο πάθος

Μυθοπλασία, Ιταλία, 1943, α/μ, 35mm, 140’

Σκηνοθεσία: L. Visconti | Σενάριο: L. Visconti, M. Alicata, G. De Santis, G. Puccini (βασισμένο στo αστυνομικό μυθιστόρημα του J. M. Cain Ο ταχυδρόμος χτυπάει πάντα δυο φορές) | Φωτογραφία: D. Scala, A. Tonti | Ηθοποιοί: C. Calamai, M. Girotti, D. Cristiani | Παραγωγή: Industrie Cinematografiche Italiane (ICE)

Στο μεταίχμιο ιταλικού νεορεαλισμού και φιλμ νουάρ, ο Βισκόντι αποδρά  με το σκηνοθετικό του ντεμπούτο από την κρατούσα φασιστική αισθητική ξεγελώντας την δαιδαλώδη γραφειοκρατία και καχυποψία του καθεστώτος. Ιστορικά αποτελεί τη δεύτερη κινηματογραφική μεταφορά του μυθιστορήματος του Τ. Μ. Κέιν Ο ταχυδρόμος χτυπάει πάντα δυο φορές (Τελευταίος γύρος, 1939-Π. Σενάλ/ Ο ταχυδρόμος χτυπά πάντα δύο φορές, 1946-Τ. Γκάρνετ/ 1981-Μ. Ράφελσον), το οποίο διασκευάζει σε συνεργασία με μια ομάδα ιταλών διανοούμενων μεταξύ των οποίων και ο Μοράβια. Η ταινία προβάλλεται στις ιταλικές αίθουσες για λίγους μήνες, στη συνέχεια λογοκρίνεται και καταστρέφονται τα υλικά. Ο Βισκόντι θα κρύψει ένα αρνητικό που θα δει το φως μετά το τέλος του πολέμου, ενώ στις ΗΠΑ θα προβληθεί μόλις το 1976.  Η ανάγνωση της μικροαστικής Ιταλίας στο μοτίβο των καταραμένων εραστών και υπό το φόντο των τοπίων της πεδιάδας του Πάδου, αποτελεί έναν διαλεκτικό στοχασμό πάνω στο αρχετυπικό επίσης μοτίβο πάθος-βία-στέρηση-αποξένωση. Ο σκηνοθέτης χρησιμοποιεί το χορογραφημένο σαν αρχαιοελληνική τραγωδία ειδύλλιο για να παρουσιάσει μια κοινωνία σε πτώση, που η γαλήνη της κλονίζεται από την εισβολή του άλλου που θα σημάνει και το τέλος της αθωότητας, υπογραμμίζοντας τα ηθικά διλήμματα απέναντι στις κοινωνικές δομές της εποχής και συνθλίβοντας την μέχρι τότε καλλιτεχνική αισθητική του φασιστικού καθεστώτος. Μια πολιτική αλληγορία για το καθεστώς που θα κυριαρχήσει στην Ιταλία για τα επόμενα περίπου είκοσι χρόνια.

Δολοφόνοι / The Killers / A Man Alone

Μυθοπλασία, ΗΠΑ, 1946, α/μ, 35mm, 103’

Σκηνοθεσία: R. Siodmak |Σενάριο: A. Veiller (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του E. Hemingway) | Φωτογραφία: E. Bredell | Ηθοποιοί: B. Lancaster , A. Gardner, E. O’Brien| Παραγωγή: M. Hellinger

Εμβληματική ταινία της κλασικής περιόδου του αμερικάνικου φιλμ νουάρ που βασίζεται σε νουβέλα του Χέμινγουέη. Δυο δολοφόνοι εμφανίζονται σε μια επαρχιακή πόλη για να σκοτώσουν τον «Σουηδό», ο οποίος περιμένει παραιτημένος τον θάνατό του. Μετά το φόνο η έρευνα θα φέρει στο φως την ιστορία του θύματος. Ο γερμανικής καταγωγής Σιόντμακ κρατώντας πάντα ένα χαμηλό προφίλ έμεινε γνωστός ως αριστοτέχνης του θρίλερ, των ανεπιτήδευτων και στιβαρών φιλμ νουάρ και των ταινιών τρόμου, ενώ οι ταινίες που γύρισε στη δεκαετία του 1940 συγκρίνονταν από την κριτική της εποχής με αυτές του Χίτσκοκ. Στην ταινία πρωταγωνιστεί η Α. Γκάρντνερ και κάνει την πρώτη του εμφάνιση στον κινηματογράφο ο Μ. Λάνκαστερ.

Μεγάλες προσδοκίες / Great Expectations

Μυθοπλασία, Μεγ. Βρετανία, 1946,  α/μ, 35mm, 113’

Σκηνοθεσία: D. Lean | Σενάριο : D. Lean, A. Havelock-Allan, C. McGivern,  R. Neame, K. Walsh (βασισμένο στο ομώνυμο μυθιστόρημα του Charles Dickens) | Φωτογραφία: G. Green | Ηθοποιοί: J. Mills , A. Wager , J. Simmons , V. Hobson , A. Guinness | Παραγωγή:  A. Havelock-Allan , R. Neame | Όσκαρ Καλλιτεχνικής Διεύθυνσης και Φωτογραφίας

Γυρισμένη αμέσως μετά τη Σύντομη συνάντηση (1945) από τον Βρετανό σκηνοθέτη Ν. Λιν, η ταινία αυτή είχε μεγάλη απήχηση σε κριτικούς και κοινό κι αποτελεί σημείο αναφοράς για όλους τους σκηνοθέτες που μετέφεραν μεταγενέστερα τον Ντίκενς στην οθόνη. Πρόκειται για τη θαυμάσια απεικόνιση της πορείας και μεταμόρφωσης ενός φτωχού αγοριού από μαθητευόμενο σιδηρουργό σε μοντέρνο αστό στο Λονδίνο του 19ου αιώνα σε μια ιστορία με πρωτοφανή μεταπολεμική αισιοδοξία και εξαιρετικό επιτελείο ηθοποιών. Ο Λιν ξεκίνησε τη σκηνοθετική του πορεία με τις μεταφορές έργων του Ν. Κάουαρντ, ενώ αργότερα γύρισε επικές ταινίες όπως τα Η γέφυρα του ποταμού Κβάι, Ο Λόρενς της Αραβίας, Ντόκτορ Ζιβάγκο και Πέρασμα στην Ινδία.

Παϊζά (Αυτοί που έμειναν ζωντανοί) / Paisan

Μυθοπλασία, Ιταλία, 1946, α/μ, 35mm, 134’

Σκηνοθεσία: R. Rossellini | Σενάριο: S. Amidei, K. Mann, F. Fellini, M. Pagliero, A. Hayes, V. Pratolini | Φωτογραφία: O. Martelli | Ηθοποιοί: C. Sazio, R. Van Loon, D. Johnson, Alfonsino | Παραγωγή: Rod E. Geiger, R. Rossellini, M. Conti

Μετά την Ρώμη, ανοχύρωτη πόλη που εγκαινιάζει το κίνημα του ιταλικού νεορεαλισμού και γνωρίζει διεθνή επιτυχία, ο Ροσελίνι ένα χρόνο αργότερα θα γυρίσει τη δεύτερη ταινία της «τριλογίας του πολέμου», την Παιζά, μια σπονδυλωτή ταινία που αποτελείται από έξι διαφορετικά επεισόδια, σε έξι διαφορετικές περιοχές της Ιταλίας αμέσως μετά την απελευθέρωση. Συνεχίζοντας πάνω στην προβληματική της άμεσης καταγραφής του κατεστραμμένου μεταπολεμικού τοπίου της Ιταλίας, σε πραγματικούς χώρους και με μη-επαγγελματίες ηθοποιούς, η ταινία καταγράφει την μάχη των παρτιζάνων ενάντια στους γερμανούς για την κατάληψη της Φλωρεντίας, αλλά και μι α σειρά επεισόδια που αναδεικνύουν την ανατροπή των κοινωνικών συμβάσεων στις συνθήκες του πολέμου.

Αγάπη / L’ Amore

Μυθοπλασία, Ιταλία, 1948, α/μ, 16mm, 70’

Σκηνοθεσία: R. Rossellini | Σενάριο: R. Rossellini, F. Fellini, J. Cocteau, A. Benevuti, T. Pinelli (βασισμένο στο μονόπρακτο του J. Cocteau La Voix humaine και το δεύτερο σε μυθιστόρημα του R. M. del Valle-Inclan) | Φωτογραφία: R. Julliard, O. Martelli, A. Tonti | Ηθοποιοί: A. Magnani, F. Fellini | Παραγωγή: Finecine, Tevere Film

Ένα γυναικείο δίπτυχο με συνδετικό κρίκο την Μανιάνι, σε μια απίστευτη υποκριτική γκάμα, και την αγάπη ως θεματικό άξονα, γυρισμένο από τον μαέστρο του ιταλικού νεορεαλισμού που θα πειραματιστεί με διάφορες κινημ/τογραφικές φόρμες στην καριέρα του. Ο Ροσελίνι θα δώσει στην Μανιάνι, τότε σύντροφό του, το δεύτερο ρόλο στην φιλμογραφία του μετά την ανεπανάληπτη ερμηνεία της στο Ρώμη ανοχύρωτη πόλη. Στο πρώτο μέρος με τίτλο Ανθρώπινη φωνή, που βασίζεται στο ομώνυμο μονόπρακτο του Κοκτώ, η γυναίκα βασανίζεται από την αγάπη της για τον εραστή της που την εγκαταλείπει: σε μια προκλητική, ακόμη και για το θέατρο εκείνη την εποχή, σόλο ερμηνεία η απελπισμένη αστή εκλιπαρεί τον πρώην άπιστο εραστή της να επιστρέψει σε αυτήν. Στο δεύτερο μέρος με τίτλο Θαύμα που βασίζεται σ’ ένα μυθιστόρημα του Ρ. Μ. ντελ Βάγε Ινκλάν, η γυναίκα βασανίζεται από την αγάπη για τον ιδεατό εραστή και το ιδεατό βρέφος που κυοφορεί. Μια αφελής χωριάτισσα ερωτεύεται έναν όμορφο νεαρό (στο ρόλο του ο Φελίνι, ο οποίος συνεργάζεται στο σενάριο) στο πρόσωπο του οποίου βλέπει τον βιβλικό Ιωσήφ πιστεύοντας πως κυοφορεί τον Μεσσία. Κυνηγημένη από την πλάνη της ανεβαίνει στο βουνό όπου μόνη της θα γεννήσει το παιδί της.

Το κόκκινο ποτάμι / Red river

Μυθοπλασία, ΗΠΑ, 1948, α/μ, 16mm, 133’

Σκηνοθεσία: H. Hawks, A. Rosson | Σενάριο: B. Chase, Ch. Scnhee (βασισμένο στο μυθιστόρημα Blazing Guns on the Chisholm Trail του Borden Chase) |Φωτογραφία: R. Harlan | Ηθοποιοί: J. Wayne, M. Clift, W. Brennan, J. Dru | Παραγωγή:  H. Hawks, C. K. Feldman

Η επικών διαστάσεων περιπλάνηση ενός μεγαλοϊδιοκτήτη ράντσου, στο ρόλο του ο Γουέιν, και του θετού γιου του, ο Κλιφτ στο σκηνοθετικό του ντεμπούτο, στην αφιλόξενη Άγρια δύση αποτυπώνονται με εξαιρετική μαεστρία στην κορυφαία αυτή ταινία του είδους, από έναν σκηνοθέτη και ταυτόχρονα ανεξάρτητο παραγωγό που διατήρησε την αυτονομία του από τα στούντιο και καταπιάστηκε με όλες σχεδόν τις φόρμες σε μια φιλμογραφία σαράντα ταινιών. Στο γουέστερν αυτό (ταυτόχρονα και road-movie), πατέρας και υιός, εγκατεστημένοι, έχοντας πλέον διασχίσει τον Κόκκινο ποταμό, στο Τέξας, εξαναγκάζονται λόγω της εξαθλίωσης του ηττημένου από τον εμφύλιο Νότο σε μια δεύτερη περιπλάνηση μεταφέροντας τα ζώα τους στο Μισούρι. Στην επικίνδυνη αυτή διαδρομή οι σχέσεις τους δοκιμάζονται με την κορύφωση να έρχεται στο εκπληκτικό φινάλε του σκηνοθέτη, τον οποίο ανέδειξε παγκοσμίως ο Ριβέτ, εξισώνοντας τον με τον Χίτσκοκ στο άρθρο του Η ιδιοφυΐα του Χάουαρντ Χοκς το 1953 στα Cahiers du Cinema, αποδίδοντας το μυστικό της επιτυχίας του στην ώσμωση δράσης και ηθικής στις ταινίες του.

Μάκμπεθ / Macbeth

Μυθοπλασία, ΗΠΑ, 1948, α/μ, 16mm, 92’

Σκηνοθεσία: O. Welles | Σενάριο: W. Shakespeare | Φωτογραφία: J. L. Russell | Ηθοποιοί: O. Welles, J. Nolan, D. O’ Herlihy, R. McDowall | Παραγωγή: R. Wilson, C.K. Feldman, O.Welles

Το 1948 ο ιδιοφυής άλλα και ανεπιθύμητος πλέον στα χολιγουντιανά στούντιο Γουέλες καταπιάνεται με την προσπάθεια μεταφοράς των σαιξπηρικών έργων στον κινηματογράφο στα οποία πρωταγωνιστεί ο ίδιος. Ξεκινώντας με τον Μάκβεθ, θα συνεχίσει με τα περιπετειώδη γυρίσματα του Οθέλλου (1952), μιας ταινίας που θα πάρει τέσσερα χρόνια για να ολοκληρωθεί και τις Καμπάνες του μεσονυχτίου (1967). Η ταινία στηρίζεται στην παράσταση του 1936 Voodoo Mackbeth με κάστ μαύρων ηθοποιών που είχε σκηνοθετήσει ο ίδιος. Με την χαρακτηριστική αισθητική της υπερβολής που χαρακτηρίζει όλο το έργο του, ο Γουέλες δημιουργεί ένα εφιαλτικό και γκροτέσκο ατμοσφαιρικό παραμύθι που θυμίζει περισσότερο ταινία τρόμου.   

Διαγωγή…μηδέν!

Μυθοπλασία, Ελλάδα, 1949, α/μ, Digital Beta, 90’

Σκηνοθεσία: Γ. Φιλίππου, Μ. Γαζιάδης | Σενάριο: Δ. Γιαννουκάκης | Ηθοποιοί: Έ. Λαμπέτη, Λ. Κωνσταντάρας, Ντ. Ηλιόπουλος, Λ. Πατρικίου | Φωτογραφία: Μ. Γαζιάδης | Παραγωγή: Ανζερβός 

Γνωστή και με τον τίτλο Σκάνδαλα στο παρθεναγωγείο, ρομαντική κομεντί του βετεράνου Μ. Γαζιάδη που γυρίζεται μετά το τέλος του εμφυλίου στην περίοδο όπου ανιχνεύονται οι πρώτες προσπάθειες οργάνωσης μιας πιο συστηματικής κινηματογραφικής βιομηχανίας, κάτι που θα γίνει εμφανές στην επόμενη δεκαετία. Με την τελειόφοιτη μαθήτρια Μπίλιω (Ε. Λαμπέτη) ενός επαρχιακού σχολείου είναι ερωτευμένος ο βαρκάρης Φώτης (Λ. Κωνσταντάρας) αλλά και ο καθηγητής της (Ντ. Ηλιόπουλος), ο οποίος όταν απομακρύνεται από το σχολείο εξαιτίας αυτού του σκανδάλου, επιστρέφει μεταμφιεσμένος σε καθηγήτρια προκειμένου να την απαγάγει. Πίσω από την φαρσική αυτή υπόθεση, η ταινία καταγράφει εικόνες της ελληνικής επαρχίας μετά το τέλος του εμφυλίου.

ΠΡΟΓΡΑΜΜΑ

Κυριακή 20/03

18.00 Μεγάλες προσδοκίες (Great Expectations) – D. Lean (1946, 35mm, 113’)

          Προλογίζει ο Σωκράτης Καμπουρόπουλος, πρώην ειδικός σύμβουλος ΕΚΕΒΙ

20.15 Δολοφόνοι (The Killers / A Man Alone) – R. Siodmak (1946, 35mm, 103’)

           Προλογίζει ο Αλέξης Αλεξίου, σκηνοθέτης

Κυριακή 27/03

18.00 Διαγωγή…μηδέν! – Γ. Φιλίππου, Μ. Γαζιάδης (1949, Digital Beta, 90’)

20.00 Ossessione (Διαβολικοί  εραστές/ Έμμονο πάθος) – L. Visconti (1943, 35mm, 140’)

          Προλογίζει η Ηλέκτρα Βενάκη, Ιδρύτρια της διαδικτυακής πύλης www.altcine.com για τον Βαλκανικό κινηματογράφο

Σάββατο 02/04

ΕΙΔΙΚΗ ΠΡΟΒΟΛΗ «μικρής λέσχης»

20.00 Παϊζά (Αυτοί που έμειναν ζωντανοί)  (Paisan) – R. Rossellini (1946, 35mm 134’)

           Προλογίζει η Μαρία Κομνηνού, Γενική Γραμματέας Δ.Σ. Ταινιοθήκης – Αν. Καθηγήτρια

           Πανεπιστημίου Αθηνών

Κυριακή 03/04

18.00 Ο δολοφόνος κατοικεί στο 21 ( L’assasin habite au 21) -H.G. Clouzot (1942, 16mm, 84’)

           Προλογίζει  ο Θανάσης Βασιλείου, διδάκτωρ Αισθητικής Κινηματογράφου, καθηγητής στη Σχολή Σταυράκου, καθηγητής Πανεπιστημίου Aix-Marseille Universite

20.00 Το κόκκινο ποτάμι (Red river) – H. Hawks, A. Rosson (1948, 16mm, 133’)

           Προλογίζει ο Γιάγκος Αντίοχος, κριτικός κινηματογράφου (Αθηνόραμα)

Κυριακή 10/04

18.00 Μάκμπεθ (Macbeth) – O. Welles (1948, 16mm, 92’)

20.00 Αγάπη (L’ Amore) – R. Rossellini  (1948, 16mm, 70’)

          Προλογίζει η Έφη Θεοδώρου, σκηνοθέτις

Όλες οι προβολές της «μικρής λέσχης» θα γίνουν στην Αίθουσα Β με εξαίρεση την προβολή της ταινίας Παϊζά το Σάββατο 02/04 που θα γίνει στην Αίθουσα Α