500 χρόνια από τη Μεταρρύθμιση του Μαρτίνου Λούθηρου στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

Η συνάντηση με κορυφαία έργα υπό τη μουσική διεύθυνση ενός μαέστρου που γνωρίζει το εύρος, το βάθος και τον αντίκτυπό τους αποτελεί πάντα πρόκληση για την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών η οποία υποδέχεται ξανά στο ποντιούμ της τον διαπρεπή αρχιμουσικό Γκόλο Μπεργκ.

Θα ερμηνευτούν εμβληματικές συνθέσεις των επιδραστικών, Φέλιξ Μέντελσον και τιμίτρι Σοστακόβιτς. Πρόκειται για δημιουργούς που έζησαν και δημιούργησαν σε κρίσιμες εποχές θρησκευτικών και πολιτικών ανακατατάξεων. Αυτό το κοντσέρτο αποτίνει φόρο τιμής στα «500 χρόνια από τη Μεταρρύθμιση του Μαρτίνου Λούθηρου» με την ερμηνεία της «Συμφωνίας αρ. 5 σε ρε (“Μεταρρύθμιση”), έργο 107» του Φ. Μέντελσον. Η βραδιά ολοκληρώνεται με την απόδοση της «Συμφωνίας αρ.5 σε ρε ελάσσονα, έργο 47» του Ντ. Σοστακόβιτς.

Για την ιστορία

Στις 31 Οκτωβρίου του 1517 ο Μαρτίνος Λούθηρος συνέταξε τις 95 θέσεις του και τις θυροκόλλησε στην είσοδο του καθεδρικού της Βιτεμβέργης. Σε αυτές καταδίκαζε την πώληση συχωροχαρτιών, την απόλυτη εξουσία, και το αλάθητο του Πάπα.

Ο Μέντελσον συνέθεσε τη Συμφωνία αρ. 5 σε ρε (“Μεταρρύθμιση”), έργο 107, για τα τριακόσια χρόνια εορτασμού αυτής της ημέρας. Η Συμφωνία ουσιαστικά απεικονίζει την εξέλιξη του Προτεσταντισμού στη Γερμανία. Είναι γραμμένη στον μείζονα και ελάσσονα τρόπο της ρε και αναπτύσσεται σε τέσσερα μέρη.

Στο πρώτο μέρος, ο Μέντελσον χρησιμοποιεί ως μοτίβο το «Αμήν της Δρέσδης», που χρησιμοποιήθηκε για πρώτη φορά από τη χορωδία στο Βασιλικό παρεκκλήσι της Δρέσδης, εξ ου και το όνομα. Πρόκειται για μια ακολουθία από έξι νότες. Το δεύτερο μέρος, συγκεκριμένα το vivace είναι σαφώς πιο ανάλαφρο. Στη συνέχεια, στο andante του τρίτου μέρους το «Αμήν της Δρέσδης» ξεδιπλώνεται με περισσότερο λυρισμό.

Τέλος, η «Μεταρρύθμιση» ολοκληρώνεται με το τέταρτο μέρος σε μορφή σονάτας, το οποίο είναι ένα σαφές αφιέρωμα του Μέντελσον στον ίδιο τον Λούθηρο, καθώς χρησιμοποιεί τον ύμνο: «Ein feste Burg ist unser Gott- Θεός το Φρούριον Ημών».

Πρόκειται για έναν από τους δημοφιλέστερους ύμνους της λουθηρανικής παράδοσης και συχνά αναφέρεται ως «Ύμνος της μάχης για τη Μεταρρύθμιση». Σύμφωνα με τον θρύλο το «Ein feste Burg ist unser Gott» τραγουδήθηκε από το Λούθηρο και τους οπαδούς του στις 31 Οκτώβρη του 1517, τη στιγμή που θυροκολλούνταν οι 95 Θέσεις των Προτεσταντών στον καθεδρικό της Βιτεμβέργης.

Η «Συμφωνία αρ.5 σε ρε ελάσσονα, έργο 47», η οποία θεωρείται ένα από τα δημοφιλέστερα έργα του Σοστακόβιτς δημιουργήθηκε το 1937. Από τα μέσα της δεκαετίας του 1920, ο νεαρότατος τότε Σοστακόβιτς είχε αναδειχτεί σε έναν φέρελπι σοβιετικό συνθέτη, ιδίως μετά την επιτυχία της Πρώτης Συμφωνίας. Όμως στις αρχές του 1936, δύο απρόσμενα δημοσιεύματα της εφημερίδας «Πράβντα» κατακεραύνωσαν με σκληρότατους χαρακτηρισμούς την ως τότε δημοφιλή όπερά του «Λαίδη Μάκβεθ του Μτσενσκ» και το μπαλέτο Διαυγές ρέμα, αφήνοντας ακόμα και υπονοούμενα κατά της ζωής του. Όντας προφανώς σε δυσμένεια από το σταλινικό καθεστώς και υπό το κράτος του φόβου, ο συνθέτης απέσυρε την τελευταία στιγμή την υπό παρουσίαση Τέταρτη Συμφωνία του.

Η Πέμπτη Συμφωνία έκανε πρεμιέρα στις 21 Νοεμβρίου από τη Φιλαρμονική του Λένινγκραντ, με αδιανόητα ενθουσιώδη αποδοχή από το κοινό, που λέγεται πως χειροκροτούσε όρθιο σχεδόν τόση ώρα όσο κρατούσε και η συμφωνία.

Το μακροσκελές πρώτο μέρος δημιουργεί μία ατμόσφαιρα τεταμένη και βαθιά μελαγχολική, φέρνοντας στον νου εικόνες ερήμωσης και απόγνωσης. Μετά από αρκετή ώρα, ολοένα και μεγαλύτερη ένταση συσσωρεύεται ξεσπώντας σε ένα γκροτέσκο εμβατήριο, που γρήγορα υποχωρεί.

Το δεύτερο μέρος είναι ένα σαρδόνιο σκέρτσο, υφολογικά πολύ κοντά σε αντίστοιχα μέρη συμφωνιών του Μάλερ. Η ενορχήστρωση και η χορευτική του διάθεση έχουν εσκεμμένα όλα τα χαρακτηριστικά της παρωδίας και της τραχύτητας. Συναισθηματικός πυρήνας του έργου είναι αναμφίβολα το ακόλουθο αργό μέρος, στο οποίο τα χάλκινα πνευστά σιγούν. Η βαθιά αισθαντικότητά του, θρηνητική σε μεγάλο βαθμό, δικαιολογημένα έφερε δάκρυα στα μάτια πολλών ακροατών στην πρεμιέρα της Συμφωνίας. Το φινάλε, αντίθετα, αποτελεί μία απροκάλυπτα χαρμόσυνη κατακλείδα, ένα θριαμβευτικό ξέσπασμα αισιοδοξίας.

Ατέλειωτες σελίδες έχουν γραφτεί για το ποιες ήταν οι πραγματικές προθέσεις του Σοστακόβιτς στο φινάλε. Για κάποιους, η όντως υπερβολικά λαμπερή αισιοδοξία του μέρους είναι αυθεντική και πηγαία, ενώ για άλλους είναι υποκριτική, επίτηδες επιφανειακή και υποκρύπτει ένα στοιχείο «εξαναγκασμού στη χαρά» και αναγκαστικής συμμόρφωσης του συνθέτη με τις επιταγές του «σοσιαλιστικού ρεαλισμού». Και οι δύο πλευρές έχουν τα επιχειρήματά τους, που βασίζονται σε δύσκολα ελέγξιμες μαρτυρίες ως προς την ιστορική τους ορθότητα. Αλλά αυτή ακριβώς η αμφισημία του φινάλε, αν δηλαδή εκφράζει τον θρίαμβο του Ανθρώπου ή τον απόλυτο ευτελισμό του, αποτελεί εν τέλει αναφαίρετο συστατικό της διαχρονικής γοητείας του.

Το πρόγραμμα με μια ματιά

ΦΕΛΙΞ ΜΕΝΤΕΛΣΟΝ (1809- 1847)
«Συμφωνία αρ. 5 σε ρε (“Μεταρρύθμιση”), έργο 107»
1. Andante – Allegro con fuoco
2. Allegro vivace
3. Andante
4. Andante con moto – Allegro vivace – Allegro maestoso

ΝΤΜΙΤΡΙ ΣΟΣΤΑΚΟΒΙΤΣ (1906 – 1975)
Συμφωνία αρ.5 σε ρε ελάσσονα, έργο 47
1. Moderato
2. Allegretto
3. Largo
4. Allegro non troppo

Γκόλο Μπέργκ, μουσική διεύθυνση