Για πρώτη φορά η Μπιενάλε γεμίζει με “ξένους” όλων των φυλών και των χρωμάτων, και γίνεται η γιορτή μιας τέχνης που τολμά να μιλήσει για όλα τα ανείπωτα της παγκόσμιας διασποράς.
Γιατί αυτή η Μπιενάλε είναι διαφορετική;
130 χρόνια από την πρώτη έκθεση, η Μπιενάλε Βενετίας φέτος παρουσίασε, και στην κεντρική έκθεση αλλά και στα 88 εθνικά περίπτερα, καλλιτέχνες άγνωστους, κυρίως από τον παγκόσμιο Νότο, από τόπους που δεν έχουν μπει ποτέ στον χάρτη της αγοράς της τέχνης, από αυτόχθονες λαούς, από εκτοπισμένους καλλιτέχνες, από πλάνητες δημιουργούς, από δημιουργικούς ‘απροσάρμοστους’ στα μέτρα και τα σταθμά της Δυτικής τέχνης μέχρι σήμερα.
Καθώς η διοργάνωση πλησιάζει προς την ολοκλήρωση της μέσα στο φθινόπωρο, ήρθε η ώρα για μία συνολική αποτίμηση αυτής της διαφορετικής τόσο σε εικόνες όσο και σε σκοπούς έκθεσης. Κατ’ αρχήν πολλοί δημιουργικοί άνθρωποι που ανήκουν και δουλεύουν ενεργά σε απομακρυσμένες (από κάποιο επίπλαστο “κέντρο”) κοινότητες βρήκαν για πρώτη φορά ορατότητα και εκφράστηκαν σε όλα τα μέσα και με όλες τις γλώσσες, με τις φωνές τους να υψώνονται στεντόριες μέχρι τον ουρανό. Οι κριτικές του τολμηρού αυτού εγχειρήματος του Pedrosa δεν θα μπορούσαν να μην ήταν αμφίρροπες. Δεν έλειψαν σχόλια όπως ‘μα ακόμα να τελειώσουμε με την αποικιοκρατία;’ ή ‘η επιστροφή σε μια ζωγραφικά παραστατική παράδοση δεν ενισχύει τον πειραματισμό’. Σχόλια τα οποία, ηθελημένα και μη, συντάσσονται με, και εδράζουν στη σύγχρονη, και κραταιά όσο ποτέ, δυτική υπεροψία που οδηγεί στη νεκροπολιτική της αποστράγγισης των τοπικών κοινοτήτων από τον φυσικό τους πλούτο, την αξιοπρέπεια των κατοίκων τους, τα έθιμα και το πολιτιστικό τους απόθεμα. Απόθεμα το οποίο οι εν λόγω κριτικές-υποστηλώματα του συστήματος μιας καλλιτεχνικής ομογενοποίησης, είτε απορρίπτουν αβλεπί ως μη σχετικό με τις παγκόσμιες τάσεις, είτε το χαρακτηρίζουν ως περαστική μόδα στην αναζήτηση ενός νέου εξωτισμού, έχοντας οι ίδιες από καιρό πάψει να σκέφτονται ελεύθερα και ανεξάρτητα από τους ‘δωρητές’ τους και διαμορφωτές της αγοράς. Όμως η 60η Μπιενάλε κάθε άλλο παρά εξωτική είναι. Και για αυτό οι ευκατάστατοι διαχειριστές της τέχνης στη διάρκεια των εγκαινίων, έμοιαζαν να μην ξέρουν που να στρέψουν το βλέμμα τους μέσα στον κατακλυσμό αληθινών έργων από αληθινούς αυτόχθονες.
Κάποιοι επίσης συνέκριναν τη φετινή έκθεση με εκείνη του έτερου μη-δυτικού, εκλιπόντος επιμελητή, του Γκανέζου Okwui Enwezor πίσω στο 2015. Όσο πρωτοπόρα και πολιτική κι αν ήταν η Μπιενάλε του Okwui, ο Pedrosa είναι αυτός που έδωσε άπλετο χώρο στους ντόπιους καλλιτέχνες και στις συλλογικότητες να αναπτύξουν το σκεπτικό τους επάνω στο πως να κρατήσουν ζωντανή την κουλτούρα τους το κρίσιμο έτος 2024, και στο πως αυτές οι κουλτούρες έχουν κοινό έδαφος με άλλες κουλτούρες ανά τον πλανήτη. Η έννοια δε της εντοπιότητας είναι μία αξία που σαφώς δεν έχει σχέση με τη στρεβλότητα των απανταχού εθνικιστικών αφηγημάτων, μα που μιλά για το οργανικό δεσμό του ανθρώπου με τη γη που τον έθρεψε, τον γαλούχησε και του φύτεψε τους σπόρους του σεβασμού και της δημιουργίας.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Το πιο σημαντικό εν τέλει επίτευγμα αυτής της Μπιενάλε είναι ότι βγαίνοντας από την έκθεση, πέρα από την αισθητηριακή πληρότητα, νιώθεις να έχουν ευαισθητοποιηθεί οι κοινωνικές σου αντένες, να έχει αφυπνιστεί η πίστη σου ότι η ζωή μπορεί πραγματικά να είναι αλλιώς και ότι μπορείς κι εσύ να συμβάλλεις σε αυτή την αλλαγή. Είναι μία Μπιενάλε που όταν φεύγεις, την παίρνεις μαζί σου.
Τα 10 Καλύτερα Εθνικά Περίπτερα
10. Σαουδική Αραβία “Shifting Sands: A Battle Song”, Manal Al Dowayan.
Παγκόσμια πρώτη για τη Σαουδική Αραβία με γυναικεία συμμετοχή και ρωμαλέο αποτέλεσμα. Μία γιγάντια εγκατάσταση από σκληρό μετάξι παραγεμισμένο και ραμμένο ώστε να έχει γλυπτικό αποτέλεσμα, προσομοιάζει σελίδες βιβλίου, καμένες στο περίγραμμα τους αλλά περισωσμένες, που σχηματίζουν το περίφημο ‘ρόδο της ερήμου’, τον κρύσταλλο Σεληνίτη με την μορφή τριαντάφυλλου. Πάνω στα ανοιχτά φύλλα εγγράφονται εμμονικά και σε διάφορες γλώσσες οι κραυγές των αληθινών ‘ξένων’ της Σαουδικής Αραβίας, των καταπιεσμένων γυναικών της θεοκρατικής αυτής χώρας της Μέσης Ανατολής. Θραύσματα χειρόγραφων παλίμψηστων γεμίζουν σαν tagging τις αδρές επιφάνειες, όπου μέσα από την τρικυμιώδη γραφή ξεπηδούν φράσεις όπως ‘δεν υπάρχει επιλογή’, ‘εικονική φυλακή’, ‘μισητές’, ‘Μεσαίωνας’, ‘θεωρούνται ως ανδρική περιουσία’, ‘δεν χρειάζεται να μας σώσετε’, ‘είσαι όμορφη και δυνατή’, ‘είμαι το νερό’, ‘άσε με να υπάρχω!’ και μαζί φρενιασμένα σχέδια από καρδιές, καθρέφτες και γυναικείες γροθιές σηκωμένες. Ένα γλυπτό-μανιφέστο-πολεμική ιαχή για όλες εκείνες που ως σήμερα δεν είχαν/με αξία ως άνθρωποι.
9. Αμερική “The Space in Which To Place Me”, Jeffrey Gibson.
Μετά τη Simone Leigh, την πρώτη έγχρωμη καλλιτέχνιδα που εμφανίστηκε to 2022 στο περίπτερο των Ηνωμένων Πολιτειών, φέτος ο Gibson, ως ενεργό μέλος της φυλής των Mississippi Band of Choctaw και με Cherokee ρίζες, μαζί με την πρώτη αυτόχθονα επιμελήτρια, την Kathleen Ah-Milby της φυλής των Navajo, φέρνουν για πρώτη φορά (μετά την ιστορική εμφάνιση του Fred Kabotie το 1932, που συμμετείχε σε ομαδική όμως παρουσίαση) στο προσκήνιο το πείσμα για τέχνη και ζωή των αυτοχθόνων της Βόρειας Αμερικής, με την αγέρωχη και πολύχρωμη παρουσία να πλαισιώνουν τα εγκαίνια με αρχηγούς φυλών όπως οι Apache και οι Lacota. Τα έργα, γλυπτά και επιτοίχια, είναι σύγχρονα αμαλγάματα μιας ιστορίας της τέχνης που ναι μεν αντλεί την εικονοποιία της από την Αμερικάνικη αφαίρεση, τα σχέδια του Keith Harring και τα prints του Andy Warhol, αλλά τα προσαρμόζει ώστε να εκφράζουν την αξιοπρέπεια και τις διεκδικήσεις των ανθρώπων που επέζησαν από τη μεγαλύτερη γενοκτονία της ιστορίας. Ο τρόπος που, σε συνδυασμό με μια flamboyand queer αισθητική, παντρεύει τις κατακτήσεις του Μοντερνισμού με τη Woke κοινότητα, τις χειροτεχνικές γηγενείς παραδόσεις με την post-painterly abstraction, τις παραδοσιακές χάντρες και τα πλούσια νήματα με σύγχρονα Τοτέμ που αναδύονται από τα μπλουζ του Μισσισσιππή και εισέρχονται στο χώρο της Μπιενάλε ευθυτενή και μεγαλόπρεπα, για να ιάνουν το ιστορικό τραύμα, είναι φαντασμαγορικός. Ο θεατής μένει έκθαμβος ατενίζοντας αυτήν την πολιτιστική αναγέννηση που συντελείται μπροστά του, και συνταράσσεται καθώς μέσα στην πολύχρωμη γεωμετρική εξέγερση διαβάζει τις φράσεις ‘Born of the Earth On Which We Stand’, ‘One Becomes the Other’, ‘Every Body is Sacred’, ‘WE WANT TO BE FREE’, από την Indian Citizenship Act του 1924, όταν οι αυτόχθονες μετά από αιώνες σφαγών, διωγμών και πλήρους απαξίωσης, κατοχύρωσαν νομικά τα βασικά τους ανθρώπινα δικαιώματα. Τα τοτεμικά αυτά γλυπτά στέκονται μπροστά από ένα mural όπου εγγράφεται η προφητική φράση από την ομιλία του Martin Luther King το 1954, ‘We Are Made by History’, ως μελαγχολική υπόμνηση ότι τα ιδεώδη της Δημοκρατίας δεν συνάδουν με τις σύγχρονες μεταφράσεις της ειδικά όταν ξεχνάμε ή παραχαράσσουμε την ιστορία.
8. Μεγάλη Βρετανία “Listening All Night to the Rain”, John Akomfrah.
Ο βιντεοκαλλιτέχνης της ελεγείας της Διασποράς, ΑγγλοΓκανέζος John Akomfrah, μέσα από μία πολυκάναλη, πολυεπίπεδη προβολή, διαχειρίζεται με τη γνωστή του μοναχική μαεστρία ζητήματα όπως η φυλή, η ταυτότητα και τα μετα-αποικιακά αφηγήματα. Ο Akomfrah δεν είναι άγνωστος της Βενετίας, καθώς το 2019 παρουσίασε στο πρώτο περίπτερο της Γκάνα την εκπληκτική προβολή Four Nocturnes, αλλά και στην Ελλάδα, στο δημοτικό θέατρο Πειραιά όταν έδειξε τη μελαγχολική τρικάναλη ελεγεία του γυρισμένη στον παρατημένο χώρο του πρώην αεροδρομίου του Ελληνικού. Φέτος ο καλλιτέχνης με τα 8 Cantos εντυπώνει την ποίηση του Ezra Pound στο δέρμα της πρόσφατης ιστορίας της ανθρωπότητας, όταν ο άνθρωπος κάποτε φάνταζε μαχητικός στη διεκδίκηση των δικαιωμάτων του και τώρα μοιάζει να καταβυθίζεται στην απάθεια, ακίνητος και αδύναμος να αντιδράσει, παρά μόνο να αφουγκράζεται το περιβάλλον να αλλάζει γοργά γύρω του. Το έργο του αποτελεί ένα ποιητικό ταξίδι, μια οπτική αφήγηση πολλών προορισμών, προβάλλοντας ιστορικούς αγώνες για ελευθερία μέχρι τις συγκλονιστικές εικόνες των επιπτώσεων της περιβαλλοντικής κρίσης σε κάθε ζωντανό ον. Με εγρήγορση και ευσυνειδησία, ο Akomfrah σκηνοθετεί ομαλά, ρέοντα αλλά με τόλμη τα βίντεό του, αγγίζοντας τα πιο ευαίσθητα σημεία του θυμικού μας.
7. Αίγυπτος “Drama 1882”, Wael Shawky.
Το βιντεοσκοπημένο στυλιζαρισμένο υπερθέαμα του αγαπημένου εικαστικού κινηματογραφιστή είναι μια γροθιά στο στομάχι, μετά το εκπληκτικό puppet theater The Cabaret Crusades στη Documenta 13. O Shawky ως γνήσιος story teller των μυστικών και ψεμάτων της αποικιοκρατικής ιστορίας της Δύσης, λαμβάνοντας ως αφετηρία το έτος 1882 και τη θεμελιώδη επανάσταση των Ουαραμπί της Αιγύπτου (1879–1882) ενάντια στην αυτοκρατορική κυριαρχία, το επικό του θέαμα αναδιατυπώνει τη δραματική σειρά των γεγονότων που ξεκίνησαν με έναν καυγά σε ένα καφέ, συνεχίστηκε με εκτεταμένες ταραχές αλλά και πονηρές διπλωματικές επαφές κάτω από το τραπέζι, και τελείωσε με το βομβαρδισμό μεγάλης κλίμακας της Αλεξάνδρειας από τις Βρετανικές δυνάμεις και την ιστορική μάχη του Τελ Ελ Κεμπίρ, με τη μοναδική σκηνή της βασίλισσας Βικτωρίας να περπατά ανάμεσα στα συντρίμμια και στο θάνατο μειδιώντας για την επικυριαρχία της, θυμίζοντας τις σημερινές σφαγές λίγο πιο δίπλα, στο γεωγραφικό χάρτη της φρίκης.
6. Ολλανδία “The International Celebration of Blasphemy and the Sacred”, Cercle d’Art des Travailleurs de Plantation Congolaise (CATPC)
Με αυτό τον σαρδόνιο τίτλο γιορτάζεται η “βλάσφημη” για τους δυτικούς τοπική κουλτούρα των πρώην Ολλανδικών αποικιών. Η CATPC είναι μια κολεκτίβα καλλιτεχνών εργαζομένων σε φυτείες με έδρα τη Λουσάνγκα, στην καρδιά της Λαϊκής Δημοκρατίας του Κονγκό, σε μια φυτεία που ανήκε στο παρελθόν στη βρετανο-ολλανδική πολυεθνική Unilever. Η CATPC θεωρεί εταιρείες σαν αυτές υπεύθυνες για την εκμετάλλευση των δασών και των κοινωνιών τους, προκαλώντας ακραία φτώχεια και καταστρέφοντας τη βιοποικιλότητα. Από το 2014, δημιουργώντας και πουλώντας έργα τέχνης στο εξωτερικό, η CATPC αγοράζει τις προγονικές της εκτάσεις και τις μετατρέπει σε αγροδάση βιοποικιλότητας.
Η CATPC θέλει να δώσει ορατότητα στο ότι τα ιδρύματα τέχνης πρέπει να συνειδητοποιήσουν ότι τα κτίρια και τα προγράμματά τους χρηματοδοτούνται από τις ίδιες εταιρείες που εκμεταλλεύτηκαν την εργασία σε φυτείες.
Το περίπτερο λιγώνει τους θεατές από τη γλυκιά μυρωδιά της σοκολάτας που αναδύεται από μεγάλα τοτεμικά γλυπτά από κακάο, που συμβολίζουν τους δαίμονες των αυτόχθονων μύθων που ξυπνάνε για να κατατρέξουν την εκμετάλλευση των γηγενών πληθυσμών από τους Δυτικούς. Στο ένα από τα τέσσερα περφόρμανς βίντεο η επιστροφή ενός μικρού ιερού ξύλινου αγαλματιδίου Balot πίσω στον τόπο του, καλοσορίζεται με αγάπη και οργή από τους ντόπιους που εκτοξεύουν κατάρες κατά των ληστρικών λευκών επιδρομών.
5. Ισπανία, “Migrant Art Gallery”, Sandra Gamarra Heshiki.
Άλλο ένα εθνικό περίπτερο που επιχειρεί να ξορκίσει το αποικιοκρατικό παρελθόν του, η Ισπανία εκπροσωπείται από μία αυτόχθονα καλλιτέχνιδα από το Περού, το οποίο απέκτησε την ανεξαρτησία του από την Ισπανία το 1821. Ίσως το ωραιότερο και δυνατότερο Ισπανικό περίπτερο των τελευταίων χρόνων, παρουσιάζει ένα ολόκληρο μουσειακό μνημείο στην αποικιοκρατία, όπου κάθε ενότητα διερευνά τις μεροληπτικές αναπαραστάσεις των αποικιστών και των αποικισμένων στα πολιτιστικά ιδρύματα. Συνδυάζοντας κοινωνιολογία, πολιτική, ιστορία της τέχνης και βιολογία στηλιτεύει τις συνέπειες της εργαλειοποίησης και συχνά παραποίησης της ιστορίας, με αφηγήματα που συνδέονται με τον σημερινό ρατσισμό, τη μετανάστευση, την εκμετάλλευση της φύσης και τον εξορυκτισμό, με τον πολιτισμό να ακροβατεί επάνω στις δικές του επιλογές που συχνά εξυπηρετούν τα κέντρα ελέγχου και εξουσίας παρά τον άνθρωπο, τα τραύματα του και το περιβάλλον του.
4. Ουγκάντα “Wan Acel-We are One”. Artisan Weavers’ Collective, Sana Gateja, Taga Nuwagaba, Xenson Ssenkaba, Jose Hendo, Odur Ronald
Ύλη, ύλη και πάλι ύλη που πλάθεται μέσα στα χέρια των άξιων αυτών εικαστικών και μας εξαϋλώνει στο χώρο των πνευμάτων. Είτε πρόκειται για το ιερό υλικό της φλούδας του συκόδεντρου με το οποίο δημιουργείται το νυφικό του γάμου με τη μητέρα-φύση, είτε για τις σελίδες δυτικών ιλουστρασιόν περιοδικών που οι καλλιτέχνες κόβουν και σμιλεύουν σε χάντρες, είτε για ζωγραφικές πτήσεις πουλιών της μοίρας ή για δεξιοτεχνική καλαθοπλεκτική που συλλέγει καρπούς, είτε για συλλογικούς καταυλισμούς από καλάμια και ανακτηθέντα λάστιχα αυτοκινήτων που στεγάζουν τα όνειρα των ανθρώπων σαν ένα στερέωμα από πρισματικούς γαλαξίες, η ερώτηση και η απάντηση παραμένουν ίδιες. Ανήκεις εδώ, ανήκεις παντού.
3. Λίβανος “A Dance with her Myth” Mounira al Solh
Άλλη μια μεσμερική πολυμεσική αφήγηση του μύθου της Μεσογείου και της Ευρώπης, ιδωμένου από τα μάτια μιας θηλυκότητας. Η αρπαγή της Ευρώπης στα παράλια της αρχαίας Τύρου από τον Ταύρο-Δία αλλάζει δυναμική καθώς η Ευρώπη αδράττει τη συγκυρία για μία πτήση προς την ελευθερία, ένα σχόλιο στο μεταναστευτικό ζήτημα από τη σκοπιά των γυναικών που μεταναστεύουν για να σώσουν και να χαρούν τη ζωή, και μαζί χειραφέτηση, ελευθερία, ισότητα, προσήλωση και αλληλεγγύη.
2. Βραζιλία, “Ka’a Pûera: we are walking birds” Συλλογικότητα Glicéria Tupinambá.
Μπορούν να τα βάλουν οι μαράκες με τις σφαίρες; Τα φτερά με τα τρυπάνια; Η γη μπορεί να στάξει μαύρο αίμα; Βραζιλία, η περιοχή όπου κάθε μέρα θρηνεί το θάνατο αυτόχθονα, που η Δύση αφανίζει κατά συρροή τη φύση σε όλες της της μορφές, ασύστολα, αδυσώπητα, χωρίς αιδώ και χωρίς γυρισμό. Αυτή υπήρξε φέτος η κραυγή μιας ομάδας 300 ντόπιων ανθρώπων που εξαφανίζονται βαθιά μέσα στο δάσος σαν τρομαγμένα, καθημαγμένα πουλιά, ένα καθηλωτικό περίπτερο που κόβει την ανάσα.
1. Χιλή “Cosmonation” Valeria Montti Colque.
Το περίπτερο της Χιλής κυβερνάται από τη θεά του λόφου, τη Mama Montana ή Pachamama, δηλαδή τη μητέρα φύση. Και μας αφήνει άφωνους. Το τεράστιο άγαλμα είναι κατασκευασμένο από υλικά που προέρχονται από τη συλλογική μνήμη επιλεγμένα και σμιλεμένα με τρυφερή φροντίδα από τη Χιλιανο-Σουηδή καλλιτέχνιδα στην εντυπωσιακή εγκατάσταση Cosmonation. Εκεί, η εικαστικός με τη χρήση γλυπτικής, φωτογραφίας και βίντεο παρουσιάζει τον αυτοβιογραφικό αγώνα μιας ιθαγενούς δεύτερης γενιάς που προσπαθεί να οραματιστεί τις ρίζες της, αναδημιουργώντας το είδωλο της μακρινής χώρας της στην τωρινή πατρίδα της, τη Σουηδία, σε μια δύσκολη προσπάθεια να βιώσει το όνειρό της ζωής της, ξεκινώντας ένα δυνατό προσωπικό ανηφορικό ταξίδι, εξερευνώντας μαζί και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η γυναικεία της ταυτότητα σε μια μακρινή χώρα. Η εγκατάσταση είναι συνταρακτική καθώς γεμίζει το χώρο με τον επιβλητικό όγκο του γλυπτού, διακοσμημένο απ’ άκρη σ’ άκρη με τα παραδοσιακά υλικά που χρησιμοποιούνται στη μακρινή πατρίδα της, τα περισσότερα από τα οποία είναι δουλεμένα με ελπίδες και δάκρυα από την καλλιτέχνιδα στον απονενοημένο πόθο της να επαναμαγέψει τη συγχώνευση της απόστασης μεταξύ της ίδιας και μιας ιδανικής φιλόξενης εστίας.
… Και οι Απογοητεύσεις
Η Ελλάδα με ένα ευρύ team συντελεστών, παρουσίασε το “Ξηρόμερο/Dryland”, ένα άνευρο περίπτερο που δεν είχε ούτε τοπικό-local μα ούτε παγκόσμιο ενδιαφέρον. Αδιάφορα και ατάκτως ερριμμένα τα αντικείμενα, μαζί με το θολό σκεπτικό. Δεν είδαμε σε κανένα σημείο της εγκατάστασης καμία αληθινά σκεπτόμενη συζήτηση, σχετικά με τις δοξασίες και την καθημερινότητα του κάμπου, τη δύναμη του υγρού στοιχείου, την ουσιαστική παρουσία του πανηγυριού σαν παγανιστικός τόπος σωματικού πάθους και ψυχικού εξαγνισμού. Ούτε τα φώτα από τις νταλίκες, ούτε οι πλαστικές καρέκλες (που αρκετά πιο έξυπνα σχολίασε στο αντι-καπιταλιστικό περίπτερο της η Σερβία), ούτε οι πειραγμένοι ήχοι από τα δημοτικά τραγούδια, ούτε οι προβολές με τα πρόβατα που συνόδευσαν το τσίπουρο των εγκαινίων, δεν στάθηκαν αρκετά να σώσουν το θεατή από την ανία. Εκτός βέβαια κι αν όλα αυτά τα στοιχεία κρύβουν κάποιο βαθύτερο σαρδόνιο σχόλιο για την συνολική κατάσταση της χώρας, που ξεπερνάει σε αυτοσαρκασμό και το υπέροχα άδειο περίπτερο της Ισλανδίας με μόνο της έργο τα logo από τους σπόνσορες…
Η Yael Bartana με τη συμμετοχή της στη θεματική “Thresholds” ως μία εκ των 4 καλλιτεχνών του περιπτέρου της Γερμανίας ήταν κάπως ανατριχιαστική στην ομοιότητα της με την κινηματογραφία της Leni Riefenstahl, καθώς παρακολουθούμε μία παγανιστική τελετή στιβαρών ανθρωπόμορφων ζώων με αρχαιοπρεπή ενδυμασία, σε μία μετα-ανθρώπινη νέα συνθήκη που μας προτρέπει, μέσω των μυστικιστικών γραπτών της Kabbalah να εποικίσουμε νέους κόσμους αφού ο δικός μας πρόκειται να καταστραφεί. Σίγουρα πάντως, όχι η κατάλληλη στιγμή για ένα τέτοιο αφήγημα.
Πλησίον, όχι μόνο χωροταξικά, το περίπτερο του Ισραήλ παρέμεινε κλειστό. Όχι ακριβώς βέβαια, καθώς, παρά το τοιχοκολλημένο χαρτί Α4 που ζητούσε να πάψουν τα πυρά και να επιστρέψουν οι όμηροι, το κεντρικό βίντεο της έκθεσης με τον εύλογο τίτλο “Motherland” της Ruth Patir ήταν μια χαρά ορατό από τη τζαμαρία.
Την ίδια στιγμή το περίπτερο της Ρωσίας παρέμεινε κλειστό για δεύτερη συνεχή διοργάνωση, αλλά ευτυχώς η χώρα το παραχώρησε στη Βολιβία που ανέβασε μία ενδιαφέρουσα συλλογή από μικρά έργα φυσικών υλικών που υμνούσαν τη χαμένη σοφία της ένωσης του ανθρώπου με τη φύση της φιλοσοφίας Aymara, στην πολυεπίπεδη και πολυάνθρωπη εγκατάσταση “Looking to the futurepast, we are treading forward”.
Λίγα λόγια για την Κεντρική Έκθεση
Η κεντρική έκθεση 331 καλλιτεχνών παρουσιάζεται στα Giardini και στην Arsenale. Το κομμάτι της κεντρικής έκθεσης στην Arsenale είναι και το πιο αποκαλυπτικό. Στην είσοδο μας καλωσορίζει ένας από τους λίγους και πιο “διάσημους” καλλιτέχνες της έκθεσης, υποψήφιος για το βραβείο Turner, ο Βρετανο-Νιγηριανός Yinka Shonibare με το γλυπτό του Πρόσφυγα Μετανάστη- “Refugee Astronaut”, 2024. Ένας νομαδικός αστροναύτης με αφρικανικά μπατίκ ρούχα που μετοικίζει λόγω της κλιματικής κρίσης με όλα του τα παλιά υπάρχοντα συλλεγμένα εν τάχει σε ένα καφάσι, και με το αβέβαιο βήμα του μπροστά στο άγνωστο, λειτουργεί ως σχόλιο στον τοξικό αέρα της υπερκατανάλωσης και στον αδιανόητο τρόπο που η άκρατη ανάπτυξη αντιμετωπίζει τους πεπερασμένους πόρους της γης δημιουργώντας ορδές κλιματικών προσφύγων. Ο αστροναύτης δεν θέλει να κατακτήσει το διάστημα ως αποικιοκράτης αλλά να γλυτώσει από την επερχόμενη αποκάλυψη.
Εισερχόμενοι στην κεντρική αίθουσα, μία φλογισμένη επιγραφή τραβάει την προσοχή μας: Viva Palestina! Η ζωγραφισμένη άλικη κραυγή ανήκει στο γιγάντιο ενωμένο πολύπτυχο της Μεξικάνας εικαστικού Frieda Toranzo Jaeger, “Rage is a Machine in Times of Senselessness”, 2024, από λάδι και κέντημα. Το μνημειώδες αυτό έργο φέρει αναφορές στα μεξικάνικα murals, συνδυάζοντας την ουτοπική φαντασία με ένα ηχηρό αντιπολεμικό πνεύμα, με ειδική μνεία στον υπερ-ρεαλισμό της Φρίντα Κάλο και στη λεπταίσθητη ποίηση της Σαπφούς.
Namiparu Maymuru-White, “Stars Reflecting the River”, 2023, ζωγραφική σε φλοιό δέντρου. Η Αβορίγινη καλλιτέχνιδα επιχειρεί μία καταβύθιση στους ρυθμούς της φύσης που ενώνονται με τα πνεύματα των προγόνων της στην γηγενή πατρίδα τους. Κάθε αστέρι συμβολίζει τις ψυχές στο παρελθόν και στο μέλλον και κάθε ποταμός την κυκλική ροή του θανάτου και της ζωής. Χρησιμοποιεί πολύτιμα για τη φυλή της υλικά όπως ανθρώπινες τρίχες και ιερή λευκή ώχρα.
Pacita Abad, 1948-2004, Φιλιππίνες, Λάδι, ύφασμα, κουμπιά, χάντρες. “Αϊτινοί που περιμένουν στο Γκουαντάναμο”, 1994/ “Φιλιππινέζες στο Χονγκ Κονγκ”, 1995. Η Αbad ταξίδεψε σε 60 χώρες και το κεντρικό ενδιαφέρον της ήταν στις μεταναστευτικές ροές και στη συναισθηματική φόρτιση που προκαλείται από την προσφυγιά.
Brett Graham, “Wastelands”, 2024, Νέα Ζηλανδία, Ξύλο, πλαστικό χρώμα. Ο Μαορί καλλιτέχνης αναφέρεται στα pataka-τρέιλερς που τώρα κουβαλούν τα λιγοστά υπάρχοντα των ανθρώπων που βρίσκονται σε διαρκή μετακίνηση ενώ στο παρελθόν ήταν ο χώρος που φυλασσόταν ο θησαυρός της φυλής. Συμβολίζει δε τους βάλτους της χώρας που θεωρούνταν ιεροί για τους Μαορί καθώς τους προμήθευαν τα πολύτιμα χέλια, αλλά κατόπιν αποξηράνθηκαν από τους λευκούς και οι Μαορί αναγκάστηκαν να φύγουν από τη γη τους.
Ο River Claure είναι ένας αυτόχθονος καλλιτέχνης από τη Βολιβία. Φωτογραφίζει τα κύρια «θύματα» των τεχνολογικών εξελίξεων της τεχνητής νοημοσύνης, τους εργάτες των Άνδεων που εργάζονται σκληρά στις μεταλλευτικές βιομηχανίες που ανήκουν σε πλούσιες δυτικές πολυεθνικές εταιρείες, και εξαντλούν τη γη τους έτσι ώστε συσκευές όπως τα κινητά τηλέφωνα να μπορούν να λειτουργούν με σπάνιες γαίες. Τους παρουσιάζει καθώς κοροϊδεύουν με ένα δροσερό, ανίερο τρόπο, τα πλοκάμια των post-human ψηφιακών AI δημιουργιών της Δύσης, προτάσσοντας τις πλούσιες πλεξούδες τους ειρωνικά ως ζωντανά πλοκάμια, καθώς και όταν δοκιμάζουν VR γυαλιά, μάλλον από γούνα αλπακά, ατενίζοντας τον πιο φυσικά καθηλωτικό επαυξημένο τοπίο στον κόσμο, τις Άνδεις του Υψηλού.
Η κεντρική έκθεση φτάνει στο απόγειο της με τα μεγάλα ζωγραφικά έργα των Περουβιανών Σαντιάγο και Ρέμπερ Γιαχουαρκάνι. Στο έργο του αυτοδίδακτου Σαντιάγο “It’s Hot Here”, η ζούγκλα του Αμαζονίου μεταμορφώνεται σε inferno που μοιάζει να εκβάλλει από τα έγκατα της φαντασίας του Hieronymus Bosch, καθώς η έμπνευση ιερουργεί με τα πνεύματα του Ιαγουάρου και του Κροκοδείλου που ζητούν εκδίκηση από τους ξεπουλημένους πολιτικούς που τραυμάτισαν θανάσιμα τη γη τους. Ο υιός Ρέμπερ στο “These Other Worlds”, ζωγραφίζει τα κομμένα κεφάλια των αυτόχθονων αρχηγών που δολοφονήθηκαν από τους εκμεταλλευτές του αρχέγονου δάσους, τη συγκλονιστική εκείνη στιγμή που εκπνέουν τις ψυχές τους από το στόμα. Αυτά τα έργα αποτελούν χαρακτηριστικά παραδείγματα της σημερινής γηγενούς καλλιτεχνικής δημιουργίας και αποδεικνύουν την ύπαρξη μίας τέχνης αντιστασιακής, μιας τέχνης που πάλλεται από ζωή σε σύγκριση με μια δυτική τέχνη θαμπή, κουρασμένη και έρμαιο σε κάθε λογής συστημικούς χορηγούς και πολυεθνικές που παράγουν προϊόντα νεκροπολιτικής.
Κεντρική εικόνα θέματος: Valeria Montti Colque, Cosmonación, Χιλή