Dries Verhoeven: Επιχειρώ να αναστατώνω τις ηθικές πυξίδες των θεατών

Ο Θεατής αυτό το Θέαμα

Ένας Θεατής τη φορά εισέρχεται στο χώρο όπου παραμένει για δέκα λεπτά. Μπροστά του μία οθόνη μεγάλων διαστάσεων παρουσιάζει μία σκηνή από ένα απρόσωπο εργοστάσιο κάπου στην Κίνα. Ξαφνικά μέσα από την οθόνη τον πλησιάζει ένας Εργάτης του εργοστασίου. Το πως μπορεί να εξελιχθεί αυτή η ιστορία δεν μπορώ να προβλέψω καθώς η συνέχεια επαφίεται στη σχέση και στην επικοινωνία που θα αναπτυχθεί μεταξύ του Θεατή και του Εργάτη.

Σωστά καταλάβατε. Η θέση του πρωταγωνιστή εναλλάσσεται ανάμεσα στο θεατή και τον άνθρωπο στο μόνιτορ σε πραγματικό χρόνο! Πως γίνεται αυτό; Δεν νομίζω ότι χρειάζεται η λογική να χαλάσει τη μαγεία της τέχνης, όπως δεν έκανε και πριν κάποιους αιώνες με ένα γνωστό ζωγραφικό χαμόγελο. Εδώ όμως τα πράγματα είναι πιο σοβαρά καθώς οι θεατές, αν και πλέον ο όρος ‘θεατής’ εδώ μοιάζει αδόκιμος, βγαίνουν έξω από την αίθουσα σκεπτικοί…

Ο Dries Verhoeven, γνωστός μας από τις δυνατές του παρουσίες στη Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών, στο FFF, φέτος είναι ο πρωταγωνιστής του εικαστικού προγράμματος του Φεστιβάλ Αθηνών και παρουσιάζει στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης το ένα από τα τέσσερα διαδραστικά έργα του Τοπία Ενοχής. Στα υπόλοιπα τρία, προ(σ)καλούν το κοινό ένας εκδιδόμενος νεαρός στην Πατάγια της Ταϋλάνδης, ένας Σύριος πολίτης από την βομβαρδισμένη πόλη Χομς και ένας επιζών από τις φυσικές καταστροφές στο Πορτ ο Πρενς της Αϊτής.

Η περιρρέουσα εικόνα των κατεστραμμένων και εξαθλιωμένων τοπίων είναι η πρώτη γροθιά στο στομάχι που δέχεται ο θεατής, ο οποίος έχει ήδη υπάρξει δέκτης παρόμοιων σκηνών από τον καθημερινό ορυμαγδό μιντιακών εικόνων τρομολαγνείας. Το έδαφος όμως αρχίζει να κινείται κάτω από τα πόδια του, και ο εφησυχασμός της ψεύτικης ασφάλειας που του παρέχει η φιλοσοφία του ‘καναπέ’ αρχίζει να διαρρηγνύεται όταν ο άνθρωπος στην άλλη μεριά του μόνιτορ αρχίζει να τον περιεργάζεται και να εισέρχεται μέσα στον προσωπικό του χώρο ασκώντας μία δυναμική πίεση βαθιά μέσα στη συνείδηση του σχετικά με το ποια είναι η αληθινή του θέση στα πράγματα, τι σκεφτόταν μέχρι τώρα και πώς χρειάζεται να σκέφτεται και να δράττει από δω και πέρα. Μετά από μία τέτοια εμπειρία, κάποια πράγματα στη θεώρηση της ζωής αναγκαστικά αλλάζουν, για κάποιους άρδην για κάποιους άλλους ανεπαίσθητα μα καίρια. Η αίσθηση της έκπληξης θα παραμείνει πάντα ανεξίτηλη όχι μόνο γιατί ξαφνικά μας ‘μιλά’ η τηλεόραση, αλλά γιατί ο προβολέας πέφτει επάνω μας, σε μία αλλόκοτη εξομολογητική αρχέγονη εμπειρία κάθαρσης.

Ο Dries Verhoeven συνομιλεί μαζί μας για αυτήν την ιδιαίτερη καλλιτεχνική επιτέλεση.

– Αγαπητέ Dries μιλήστε μας για την έμπνευση πίσω από την τετραλογία των Τοπίων Ενοχής, της οποίας το πρώτο επεισόδιο Hangzhou, θα παρακολουθήσουμε στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης, στα πλαίσια του Φεστιβάλ Αθηνών.  

D.V.: Έχουν υπάρξει αρκετές φορές τα τελευταία χρόνια που αισθάνθηκα εγκλωβισμένος σε μία αίσθηση κοινωνικής ‘υπερσυνειδητοποίησης’, σε στιγμές όπου ένιωσα υπεύθυνος για τις ζωές των άλλων, ανθρώπων από μέρη μακρινά, αγνώστων προς εμένα. Επενδύοντας κάποιο χρόνο για να συνομιλήσω με αυτούς τους ανθρώπους και ταυτόχρονα να ερευνήσω τη δική μου άβολη αίσθηση, όλα αυτά με έκαναν να καταλάβω τους μηχανισμούς πίσω από τον τρόπο που τα ΜΜΕ θυματοποιούν αυτούς τους πρωταγωνιστές των ειδήσεων. Τα μέσα παρουσιάζουν συγκεκριμένες καταστάσεις με απλοποιημένο και προκατειλημμένο τρόπο. Μέσα από τη δουλειά μου νιώθω και εκφράζω την ανάγκη να ψάξω για επιπλέον επιστρωματώσεις.

– Καθημερινά βομβαρδιζόμαστε από μία συνεχόμενη εισροή εικόνων από διαφορετικά μέσα. Πόσο δύσκολο είναι για ένα καλλιτέχνη που δουλεύει με εικόνες να αδράξει την προσοχή ενός κορεσμένου θεατή;

D.V.: Σε εποχές της πολιτικής της μετά-αλήθειας και των fake news, σοκαριστικές εικόνες και video feeds αρχίζουν να μην μας επηρεάζουν πια. Έχουμε αγγίξει ένα συγκεκριμένο επίπεδο μουδιάσματος ενώ ταυτόχρονα φτάσαμε να αμφισβητούμε την ατζέντα της κάθε πηγής παρόμοιων πληροφοριών. Ελπίζω με το έργο μου να καταφέρω να δημιουργήσω μία πραγματική σύνδεση μεταξύ του θεατή και του αντικείμενου θέασης, μία ματιά πέρα από αυτήν την ατζέντα. Αλλά αυτό δεν είναι εύκολο. Υπάρχουν πολλοί μηχανισμοί άμυνας που χρειάζεται να βάλει στην άκρη ο θεατής.

– Παρακολουθώντας και διαδράττοντας με τη βιντεοπροβολή και τους δύο κύριους πρωταγωνιστές, το θλιβερό τοπίο και τη δυναμική παρουσία του ανθρώπου από την απέναντι πλευρά του μόνιτορ που ξαφνικά ενεργοποίησε τη δυνατότητα επικοινωνίας, ένιωσα να βιώνω έντονα εκείνη τη στομαχική αίσθηση φόβου και δέους με την Καντιανή έννοια του όρου- είναι μήπως αυτό το σύγχρονο Υψηλό, κρυμμένο μέσα σε μια σαρκοβόρα καθημερινότητα;

D.V.: Το ελπίζω! Η συνάντηση της ομορφιάς με τον τρόμο- αυτό είναι κάτι που επιδιώκω, σε κάθε μου δουλειά. Δημιουργεί ένα κάλεσμα στο θεατή να κοιτάξει πέρα από την απειλή, να αντιληφθεί πλήρως την τραγωδία, αλλά την ίδια στιγμή να ξανασκεφτεί τη δυναμική του θέση ως θεατής. Το να είναι κάποιος μάρτυρας ενός γεγονότος δίνει μία αίσθηση δύναμης. Εγώ από την άλλη μεριά επιθυμώ να καλλιεργήσω την αίσθηση της τρωτότητας στο θεατή. Όχι απλά να παρακολουθεί τα γεγονότα αλλά να κοιτάζει και να ερευνά μαζί τους. Είμαι πεπεισμένος ότι ακόμα και στις πιο δύσκολες καταστάσεις υπάρχει χώρος για κατανόηση, επιδεκτικότητα, ευαισθησία.

– Σε σχέση με αυτά που αναφέρετε για το φόβο, στην πρόσφατη επίσκεψή σας πέρυσι στην Αθήνα για το Fast Forward Festival της Στέγης Γραμμάτων και Τεχνών, παρουσιάσατε το Phobiarama, ένα επίσης διαδραστικό έργο που μας καλούσε να αντιμετωπίσουμε τους πιο μύχιους φόβους μας. Αυτή τη φορά με τα Guilty Landscapes, το ενδιαφέρον εστιάζεται στην μετωπική σύγκρουση με μία δυστοπική πραγματικότητα, η οποία δεν είναι η δική μας, ή τουλάχιστον όχι ακόμα. Έτσι ερχόμαστε ξανά αντιμέτωποι με μία επικείμενη απειλή, εξερευνώντας τις πιθανότητες που έχουν τα πράγματα να πάνε εντελώς λάθος. Αν θεωρήσουμε ότι σκοπός της τέχνης είναι να προλειαίνει το έδαφος για κοινωνική αλλαγή, μπορούμε να πούμε ότι ο φόβος είναι μία θετική δύναμη; Ή για να τι θέσω αλλιώς, μήπως η πλασματική αίσθηση ασφάλειας είναι εν τέλει πιο ανησυχητική;

D.V.: Ευελπιστώ να παραμένω πλησίον μίας συνθήκης αβεβαιότητας. Σε αυτό το έργο όπως και σε άλλα έργα μου, προσπαθώ να ενθαρρύνω το κοινό να θέτει ερωτήματα έξω από τα προκάτ πλαίσια που θέτουν οι ειδήσεις και όπου μέσα σε αυτά έχει μάθει να αντιλαμβάνεται ως πρωταγωνιστές, τους υποτιθέμενους θύτες και τα εννοούμενα ως θύματα. Με αυτήν τη λογική το Guilty Landscapes είναι το αρνητικό του Phobiarama. Το κάλεσμα για ασφάλεια συνθέτει το μάντρα της νεοφιλελεύθερης ρητορικής που υπερισχύει αυτήν τη στιγμή στον κόσμο, και το οποίο ενέχει την επικινδυνότητα, καθώς είναι κατασκευασμένο να συντηρεί το status quo, να μπλοκάρει την αυτοκριτική, να διαιρεί και να αποκρύπτει. Παρ’ όλα αυτά, ο φόβος δεν είναι πάντα ο καλύτερος σύμβουλος. Ένας άνθρωπος που διαρκώς φοβάται στερείται τη δυνατότητα να αναθεωρεί την κατάστασή του.

– Όταν πέρυσι η Ντοκουμέντα ήρθε στην Ελλάδα, η επιμελητική της ομάδα υποσχέθηκε να αποφύγει να υποπέσει στην παγίδα της ‘πτωχολαγνείας’-‘po(o)rnography’, σε σχέση με τη γεωπολιτική επιλογή να πραγματοποιηθεί σε μία χώρα που διάγει τον δέκατο χρόνο βαθιάς οικονομικής και κοινωνικής κρίσης. Πριν από λίγους μήνες, το ταξιδιωτικό ένθετο της προοδευτικής Βρετανικής εφημερίδας Guardian διαφήμιζε εκδρομές για μία αυθεντική εμπειρία ‘ζήσε την κρίση στην Ελλάδα’ (οι οποίες και ματαιώθηκαν λόγω της μεγάλης διεθνούς κατακραυγής). Με τα Ένοχα Τοπία, αυτή η συνθήκη όπου οι προβολείς εστιάζουν στο ‘θύμα’, νιώθω ότι αντιστρέφεται. Οι ίδιοι οι όροι αναποδογυρίζουν καθώς ο θεατής γίνεται το ‘έκθεμα’ και για πρώτη φορά φέρει την ευθύνη των αντιδράσεων του, όταν έρχεται αντιμέτωπος πρόσωπο με πρόσωπο με μία άβολη, δύσκολη κατάσταση έξω από τη ζώνη της σιγουριάς του. Μιλήστε μας για αυτήν την τεχνολογικά καινοτόμο διαδραστική εμπειρία που ενεργοποιεί μία συζήτηση επάνω στο ζήτημα της θέασης ως πολιτική πράξη.

D.V.: Δεν θα μπορούσα να το εκφράσω καλύτερα από τα λόγια της Susan Sontag στο Regarding the Pain of Others «Όταν αισθανόμαστε συμπάθεια, παράλληλα νιώθουμε ότι δεν είμαστε συνένοχοι με την αιτία των δεινών. Η συμπάθεια μας διακηρύσσει την αθωότητά μας όπως και την ανικανότητά μας. Από αυτήν την άποψη, παρ’ όλες τις αγαθές μας προθέσεις, αυτή είναι μία αδόκιμη, μην πω ακατάλληλη, αντίδραση.» Με άλλα λόγια, ο οίκτος λειτουργεί πατερναλιστικά επάνω στο υποκείμενο. Η φροντίδα είναι δύναμη. Με το να κλείσει κάποιος ένα ταξίδι ‘κρίσης’ όπως το περιγράφετε, επιβεβαιώνει ο ίδιος την δική του υπεροχή. Για μένα τα Τοπία Ενοχής δεν αφορούν την αλλαγή της γνώμης του θεατή. Είναι η θέση του θεατή μπροστά στη δυνατότητα διάδρασης με το έργο, της συμπλοκής με αυτό.

– Με ποιους τρόπους η διαθεματική σας προσέγγιση όσον αφορά το θέατρο και τα εικαστικά βοηθά να έρθει το κοινό πιο κοντά στον πυρήνα της αναζήτησής σας;

D.V.: Η ζωντανή πλευρά της περφόρμανς βοηθά στο να ενεργοποιώ ένα ακροατήριο. Ποιος μπορεί να μας θέσει καλύτερα σε κίνηση από ότι ένας συνάνθρωπός μας; Όμως οι θέσεις στο θέατρο είναι και από τα πιο ακίνητα περιβάλλοντα που μπορώ να φανταστώ. Αυτό που παίρνω από αυτό που ονομάζουμε καλές τέχνες είναι η δυνατότητα να απευθύνονται σε ένα θεατή εν κινήσει. Το μουσειακό περιβάλλον είναι ένας συνεργατικός χώρος για το θεατή σε σχέση με την επίκρουση του έργου σε αυτόν και τη δυνατότητα κατανόησής του.

– Αν ανατρέχαμε στις καλλιτεχνικές σας επιρροές, ποιες θα λέγατε ότι αποτελούν τις πηγές της έμπνευσής σας;

D.V.: Συναντώντας και επικοινωνώντας με ανθρώπους που δεν γνώριζα πρωτύτερα αποτελεί πάντα μία μεγάλη πηγή έμπνευσης. Όταν ξεκίνησα να κάνω περφόρμανς δούλεψα με παιδιά και ηλικιωμένους. Προσπάθησα επίσης να κατανοήσω τον τρόπο που βλέπω τα πράγματα μέσα από την αντίληψη ενός τυφλού ανθρώπου, όπως και δουλεύοντας επάνω στην διαχείριση της απώλειας μέσα από διαλόγους με Βουδιστές στη Σρι Λάνκα. Στο No Man’s Land που παρουσίασα στην Αθήνα το 2014 συνεργάστηκα αρκετά με μετανάστες. Σκεπτόμενος λοιπόν όλες τις παραπάνω συνέργειες μπορώ να πω ότι αποφεύγω να δουλεύω με ανθρώπους που ακολουθούν πανομοιότυπους τρόπους σκέψης.

– Όλη αυτή η πολυσχιδής πρακτική εμπειρία ακούγεται πραγματικά απελευθερωτική. Στο τέλος της ημέρας, μέσα σε όλη αυτήν την καταιγιστική πληροφορία που δεχόμαστε διαρκώς χωρίς προσωπική εμπλοκή, πού μπορούμε να ψάξουμε για την αλήθεια; Μπορεί η τέχνη να λειτουργήσει ως μέσο σε αυτήν την αναζήτηση;

D.V.: Όχι, δεν είναι ο σκοπός της τέχνης να παρουσιάζει την αλήθεια, ούτε να λειτουργεί ως οδηγός. Ως καλλιτέχνης, αυτό που επιχειρώ είναι, αντί για να δείχνω τον δρόμο, να αναστατώνω τις ηθικές πυξίδες των θεατών.

—

Info:

Τοπία ενοχής / Guilty Landscapes, επεισόδιο 1 — Dries Verhoeven
Φεστιβάλ Αθηνών και Επιδαύρου 2018, Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης
24/06 έως 03/07/2018, στις 14:00
Είσοδος ελεύθερη, με σειρά προσέλευσης
Για έναν θεατή κάθε φορά
greekfestival.gr

Κεντρική φωτογραφία θέματος: Guilty Landscapes ©Kevin McElvaney — πορτραίτο Dries Verhoeven ©Sjoerd Kelderman

Διαβάστε επίσης:

Τοπία ενοχής / Guilty Landscapes: Εγκατάσταση του Ντρις Βερχούφεν στο ΕΜΣΤ