Όσοι παρακολουθούν το έργο της γνωρίζουν ότι η Βακάλη είναι από τους συγγραφείς που δε βιάζονται να γράψουν, υπομονετικά συναρμολογεί το υλικό της, διαλέγει τις λέξεις που θα χρησιμοποιήσει για να αναδείξει αυτό το υλικό και κυρίως τολμάει να ανατρέψει την προηγούμενη λογοτεχνική της εικόνα κάθε φορά, αρνούμενη να ταυτιστεί με την ευκολία μιας επιτυχημένης συνταγής. Το ίδιο συμβαίνει και με το τρίτο της βιβλίο Χαρακιές πάνω στον χρόνο, ένα βιβλίο εντελώς διαφορετικό από τα προηγούμενά της.
Επιγραμματικά θα αναφέρω ότι η ιστορία του βιβλίου ξεκινά με έναν άγνωστο άντρα, τον Ξένο, που φτάνει σε κάποιο απροσδιόριστο τόπο, έναν τόπο που δεν κατονομάζει η συγγραφέας—άλλωστε η απροσδιοριστία του χωροχρόνου είναι ένα στοιχείο που χρησιμοποιεί σε όλα της τα βιβλία η Αφροδίτη Βακάλη—αλλά που αναμφίβολα χαράζεται στη συνείδηση του αναγνώστη άμεσα ως οικείος.
Από την πρώτη κιόλας παράγραφο του βιβλίου αναφαίνεται η απόδοση μιας γοητευτικής ατμόσφαιρας χάρη στη γλωσσική αισθητική που επιλέγει η συγγραφέας για να δημιουργήσει απαράμιλλες εικόνες, οι οποίες εντάσσουν τον αναγνώστη στο βάθος της ιστορίας. Γράφει χαρακτηριστικά: «Αργά το βράδυ έφτασε ο ξένος στο Χωριό. Πεζός έφτασε, τυλιγμένος σε χοντρό παλτό με τον γιακά του σηκωμένο, προσπαθώντας να προστατευτεί από το κρύο κι απ’ την ψιλή, επίμονη βροχή. Στα χέρια του βαστούσε τα γκέμια και λίγο πιο πίσω, με σκυμμένο το κεφάλι, ακολουθούσε το άλογό του. Μαύρο άτι, έτσι τουλάχιστον φαινόταν στο σκοτάδι, κουρασμένο κι έτοιμο να καταρρεύσει. Κούτσαινε, σερνότανε σχεδόν, φανερά εξαντλημένο απ’ το πολύωρο ταξίδι κι από το πετραδάκι που είχε ύπουλα χωθεί στο μπροστινό του νύχι και το βασάνιζε».
Ένα δεύτερο γνώρισμα της γραφής της Βακάλη είναι ότι γράφει πολυσχιδή και πολυπρόσωπα μυθιστορήματα. Δημιουργεί πολλούς ήρωες, οι ιστορίες των οποίων εμπλέκονται τελικά και τους οδηγούν στη διεκδίκηση των προσωπικών τους παθών και της λύτρωσης.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ήρωες όπως η γυναίκα που θα ντυθεί στο πένθος για πάντα προτού προλάβει να ζήσει με τον άντρα της όλα όσα λαχτάρησε, η Βασιλική της ασφυκτικής αγκαλιάς που σημάδεψε τη ζωή της, όπως και όλα γύρω της, ο Σίμος που κυνηγημένος θα χαθεί μια μέρα στον βάλτο για να επιστρέψει με την ελπίδα ότι θα μπορέσει, επιτέλους, να βιώσει την κάθαρση. Η αινιγματική Ελισσώ, η γιάτρισσα των γρίφων που πρέπει να λυθούν, για να αποκαλυφθούν τα κρυμμένα μυστικά και να ισορροπήσει η αλήθεια.
Μια πυρκαγιά που θα κατακάψει τις συνειδήσεις και εσαεί θα διεκδικεί την ανεμοδίνη των αναμνήσεων ενός σπιτιού με τα σημάδια μιας αγάπης ανεξίτηλα σε κάθε σημείο του. Κι ένα κορίτσι που φέρει επάνω του τα σημάδια ενός ατελέσφορου έρωτα και ενός παρελθόντος που δε γνώρισε ποτέ αλλά την καθόρισε για πάντα. Μια αρχαία τραγωδία στην οποία οι πρωταγωνιστές δοκιμάζονται δραματικά, συχνά συντρίβονται προκαλώντας τον έλεο και τον φόβο στον αναγνώστη ο οποίος συμμετέχει συναισθηματικά και συμπάσχει, ώσπου η δύναμη της τέχνης να οδηγήσει τους ήρωες στην κάθαρση και τον αναγνώστη στην τελική του απολύτρωση.
Και ως τραγωδία δε θα μπορούσε να μην συμπεριλαμβάνει, πέρα από τους πολύπαθους ήρωες, τους βουτηγμένους στη δίνη των προσωπικών τους ιστοριών, τον χορό, που στην περίπτωση του συγκεκριμένου βιβλίου αποτελείται από τις γυναίκες του χωριού. Γυναίκες που συνομιλούν για τα τεκταινόμενα, δίνουν πληροφορίες για την εξέλιξη του μύθου και εκφράζουν τη λαϊκή γνώμη ενώ παράλληλα η αφήγηση βρίσκει την ευκαιρία να εστιάσει σε λαογραφικές εικόνες της ελληνικής ανθρωπογεωγραφίας.
Σας διαβάζω ένα μικρό απόσπασμα αυτών των εξαιρετικών κομματιών που γίνονται μια αναγνωστική ανάσα, ένα διάλειμμα από τα πάθη των ηρώων:
Όλα αυτά συγκροτούν το πλαίσιο στο οποίο ξετυλίγεται μια συγκλονιστική ιστορία, την οποία ο αναγνώστης βλέπει κυριολεκτικά να συντελείται μπροστά του με κινηματογραφική ένταση στην πλοκή, διάφανες εικόνες άλλοτε απίστευτου ρεαλισμού, άλλοτε σαγηνευτικής τρικυμίας και άλλοτε ηπιότερης έντασης. Γραμμένη με την σπαρακτική ευαισθησία ενός ποιητικού ρυθμού που κρύβεται σε κάθε πρόταση και διαπερνάει το έργο.
Εξάλλου, το τρίτο χαρακτηριστικό γνώρισμα στα έργα της Αφροδίτης Βακάλη είναι ο ίδιος ο λόγος. Άλλοτε ασθματικός για να ιχνογραφήσει τους δρόμους της αγωνίας και να αποδώσει την ένταση κι άλλοτε ηπιότερος, πάντοτε ωστόσο καίριος και αναπαραστατικός, στο Χαρακιές πάνω στον χρόνο μοιάζει να έχει ξεπηδήσει από κείμενο αρχαίας τραγωδίας. Είναι λόγος ηδυσμένος, δηλαδή ρυθμικός, αρμονικός και μελωδικός και δημιουργεί λεπταίσθητες ψυχολογικές διακυμάνσεις στον αναγνώστη με ένα εσωτερικό ηχητικό αποτέλεσμα.
Μαγικός ρεαλισμός
Αυτό όμως που κάνει σημαντικά ουσιαστικό αυτό το βιβλίο είναι η σχέση του με τον Μαγικό ρεαλισμό, ένα λογοτεχνικό κίνημα στο οποίο το φανταστικό γίνεται απόλυτα αποδεκτό ως ρεαλιστικό και σύμφωνα με το Oxford Companion to English Literature: «Τα μυθιστορήματα και τα διηγήματα του μαγικού ρεαλισμού έχουν μια ισχυρή αφηγηματική γραμμή, όπου το ρεαλιστικό αναμειγνύεται με συγκεκριμένο τρόπο με το απρόσμενο και το ανεξήγητο και στοιχεία ονειρικά, παραμυθικά ή μυθολογικά συνδυάζονται με εκείνα της καθημερινής ζωής, δημιουργώντας πολλές φορές ένα μωσαϊκό ή ένα καλειδοσκοπικό σχέδιο από σπαράγματα και επαναλήψεις».
Είδος δύσκολο, αν δεν κατάγεσαι από τις χώρες της Λατινικής Αμερικής όπου οι συγγραφείς έχουν μεγαλώσει ακούγοντας ιστορίες μαγικού ρεαλισμού και αυτό σημαίνει ότι είναι εξοικειωμένοι με το παραμυθικό τους στοιχείο και έχουν αφομοιώσει τη μυθολογική διάσταση της πραγματικότητας που δημιουργούν όταν γράφουν. Ένα είδος που ενδεικτικά όλοι ξέρουμε ότι δοξάστηκε από σπουδαία ονόματα της παγκόσμιας λογοτεχνίας, όπως είναι ο Γκαμπριέλ Γκαρσία Μάρκες, ο Χουάν Ρούλφο, ο Χούλιο Κορτάσαρ, η Ιζαμπέλ Αλιέντε, η Λάουρα Εσκιβέλ, ο Σαλμάν Ρούσντι, ο Χόρχε Γκαλάν και πόσοι άλλοι και στην Ελλάδα εκπροσωπείται επάξια από την εξαιρετική Ζυράννα Ζατέλη.
Η Βακάλη συνομιλεί διακειμενικά με αυτούς τους δημιουργούς, ωστόσο στο έργο της αυτό κάνει κάτι νέο. Δεν προσπαθεί να μιμηθεί ένα είδος που γνωρίζει μεγάλη αποδοχή στο παγκόσμιο αναγνωστικό κοινό αλλά παίρνει τα συστατικά του μαγικού ρεαλισμού και τα εντάσσει ατόφια σε ένα απόλυτα ελληνικό περιβάλλον, με στοιχεία κοινωνικής λαογραφίας και αρχαίας ελληνικής τραγωδίας. Εξυφαίνει έτσι μια εντελώς πρωτότυπη σύνθεση που σε καμιά περίπτωση δεν ξενίζει, καθώς είναι απαλλαγμένη από τη λατινοαμερικανική υπερβολή που χαρακτηρίζει τα έργα του μαγικού ρεαλισμού.
Ταυτόχρονα δεν δημιουργεί την παραμικρή αμφιβολία πως πρόκειται για ένα έργο με βαθιά ελληνικό χαρακτήρα που σαφέστατα, όμως, μπορεί να αποδοθεί με το ίδιο ενδιαφέρον σε κάποια ευρωπαϊκή γλώσσα και να δημιουργήσει τα ίδια συναισθήματα στον αναγνώστη του εξωτερικού. Έτσι λοιπόν η Αφροδίτη Βακάλη ανοίγει έναν προσωπικό δρόμο και παράλληλα χαράζει ένα μονοπάτι προς τον μαγικό ρεαλισμό. Και όλο αυτό το κάνει απρόσκοπτα και με έναν τρόπο που δηλώνει πως η σχέση της συγγραφέα με τη λογοτεχνία είναι μια σχέση αμφίδρομη. Η ίδια δέχεται τις επιρροές της και επιστρέφει σ’ αυτήν την ουσιώδη συνεισφορά της.
Φαίνεται πως η λογοτεχνία για την Αφροδίτη Βακάλη δεν στέκεται σε γεωγραφικά όρια, ούτε γνωρίζει λογοτεχνικούς περιορισμούς ρευμάτων και ιδεολογιών. Μπορεί να ενσωματώσει στοιχεία άλλων πολιτισμών, να τα αφομοιώσει και να δημιουργήσει ένα νέο σύνολο παγκόσμιας εμβέλειας, έχοντας μοναδική έγνοια του δημιουργού την πρωτογενή αθωότητα της λογοτεχνίας. Κι έτσι αφήνει να διαφανούν αξίες, όπως η πίστη, η προδοσία, η προσμονή, η αγάπη και το μίσος, ο αλληλοσπαραγμός, η διαφορετικότητα και ο σεβασμός στην ετερότητα, η ασφυξία του πάθους, ο έρωτας και ο στραγγαλισμός του, τα όνειρα και η πραγματικότητα, η ανεξαρτησία, το δίκαιο και η αδικία, η εσωτερική αναζήτηση για τον παραλογισμό του έρωτα, ο φόβος για τη ζωή και τον θάνατο, η θλίψη της απώλειας συνδυασμένη με τη γλύκα του έρωτα, η αλήθεια και το ψέμα, όλα μαζί αξεδιάλυτα συνυφασμένα, αλλά πάνω από όλα ο ίδιος ο άνθρωπος σε όλες του τις διαστάσεις.
Ένα απολαυστικό, αξιοδιάβαστο έργο μεγάλης συναισθηματικής δύναμης, το οποίο περιπλέκεται σε ένα αφηγηματικό πλαίσιο όπου εγκιβωτίζονται οι συμβολισμοί και οι ιδέες. Και είναι ακριβώς αυτός ο εγκιβωτισμός των ιδεών που κάνει την αναγνωστική διαδικασία μια πορεία προς έναν τόπο στον οποίο συναντώνται οι σκέψεις και οι υπαρξιακές και αισθητικές αναζητήσεις, για χάρη των οποίων και μόνο μπορεί να γράφεται συχνά ένα μυθιστόρημα.
