Μια ενδιαφέρουσα και ανησυχητική Μπιενάλε: Ανασκόπηση της 58ης Μπιενάλε της Βενετίας

Η φετινή Μπιενάλε μας εύχεται να πάθουμε αυτό που επιθυμούμε και με αυτήν την κάπως ανησυχητική προοπτική ξεκινάμε τη φθινοπωρινή περιήγησή μας, μακριά από τον αχό των εγκαινίων. Είναι πολλές οι ενδιαφέρουσες πτυχές στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας, ανάμεσα βεβαίως σε αρκετές αδιάφορες, όπως συμβαίνει συνήθως σε εκθέσεις παρόμοιου βεληνεκούς. Η διαφορά της φετινής διοργάνωσης έγκειται στην οξυμένη διάθεση επαγρύπνησης και περισυλλογής γύρω από μία πραγματικότητα που μοιάζει τόσο σταθερή όσο και ένας λάκκος κινούμενης άμμου.

Εντυπωσιακή υπήρξε η εκφραστική αρτιότητα και πολυμορφία που παρουσιάζουν ορισμένα εθνικά περίπτερα επάνω σε πολιτικά ζητήματα παγκόσμιας απήχησης. Η έμφαση στο στυγνό πρόσωπο της εξουσίας και ανθρώπινης εκμετάλλευσης υπήρξε η κεντρομόλος δύναμη στη δημιουργία των έργων, είτε πρόκειται για την καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος και την κλιματική κρίση, είτε πρόκειται για τη συνεχόμενη επιβολή του πατριαρχικού, αποικιοκρατικού και εταιρικού μοντέλου στους λιγότερο ευνοημένους.

Στην κορυφή του modus vivendi των πιο δυνατών εκπροσωπήσεων εδρεύει το Ηγεμονικό Μουσείο της Χιλής. Η εμπειρία στο περίπτερο αυτό συνοψίζει τις σπάνιες εκείνες στιγμές όταν ο θεατής αποχωρεί, νιώθοντας ότι τα είδε όλα, ότι όλα ειπώθηκαν με τον πιο μεστό, περιεκτικό και συνταρακτικό τρόπο, ώστε το μούδιασμα του βιώματος να κρατά πολύ πέραν της θέασης, αλλά και να επηρεάζει οτιδήποτε γειτνιάζει αυτής. Ο λευκός, εγωκεντρικός, πατριαρχικός, ετεροσεξουαλικός, οικονομικά και πολιτιστικά ‘ανώτερος’ άντρας, είναι ο δράστης αυτής της δυστοπικής ιστοριοδιφικής πραγματείας, τον οποίο, η Χιλιανή καλλιτέχνης Voluspa Jarpa υπό την επιμέλεια της Agustin Perez Rubio, αποδομεί στο δρόμο του για το Μεγάλο Ταξίδι της Κατάκτησης, μέσα από τους πολύπλοκους μηχανισμούς καταπίεσης και ελέγχου που ανέπτυξε μέσα στο χρόνο.

Μέσα από πολυετή έρευνα σε ιστορικές πηγές όπως στα απόρρητα αρχεία της CIA, η δημιουργός κατασκευάζει μία τριμερή εγκατάσταση, που διαβάζεται σαν οπτικό αφήγημα, υπό τους τίτλους Hegemonic Museum, Subaltern Portrait Gallery, και Emancipating Opera, με πυρήνα μια από-αποικιοκρατική, υπερ-εθνική άσκηση μέσα στη Βενετική Μπιενάλε, μια από τις ελάχιστες πολιτιστικές διοργανώσεις που φιλοξενεί εθνικές εκπροσωπήσεις.

Θραύσματα πίστης της Ευρωπαϊκής ιμπεριαλιστικής υπεροχής, από τον 17^ο έως τον 20^ο αιώνα, ανατρέπονται τοποθετώντας τον δυνατό στη θέση του αδυνάτου, τον δυτικό στη θέση του εξωτικού, συλλέγοντας στιγμές της ιστορίας όπου συνέβη αυτή η ανατροπή.

Η καλλιτέχνης μας καλεί να μελετήσουμε τον ταραγμένο ηγεμονικό ψυχισμό όπως καθρεπτίζεται επάνω μας μέσα από έξι case studies. Παίρνοντας ως παράδειγμα την πρώτη αφήγηση βλέπουμε πως η κατασκευή της ιστορίας, μέσα στην οποία η Δύση αρεσκόταν να προβάλλει τις ‘βάρβαρες’ συνήθειες των λαών που επιχειρούσε να ‘εκπολιτίσει’, τα έπραττε ανερυθρίαστα η ίδια. Μέσα σε γυάλινους κύβους εγκιβωτίζονται τα ίχνη από ανθρώπινα μέλη των Ολλανδών πολιτικών, αδελφών De Witt, οι οποίοι, το 1672, αντιτάχθηκαν στο συγκεντρωτισμό της κεντρικής κυβέρνησης δίνοντας έμφαση στο ελεύθερο εμπόριο παρά στους στρατιωτικούς εξοπλισμούς  με αποτέλεσμα να χαθεί ο πόλεμος. Το πλήθος, με την καθοδήγηση του Γουλιέλμου της Οράγγης, τους λίντσαρε στη Χάγη και τους κατασπάραξε σε μία πρωτοφανή πράξη μαζικού κανιβαλισμού.

Αλλού, μέσα από μεγεθυντικούς φακούς, αντικρίζουμε τον σεξουαλικό εκχυδαϊσμό των πολιτικών θέσεων του γυναικείου κινήματος του πρώτου Δημοκρατικού Γυναικείου Σωματείου της Βιέννης του 1848, όπου μέσα από ρωγμές στον τοίχο κρυφοκοιτάζουμε τα ανήθικα πειράματα επάνω σε γυναίκες για την κατασκευή και θεραπεία της υστερίας στο νοσοκομείο Salpetriere στο Παρίσι. Διαβάζουμε στα διαφημιστικά fin de siècle πόστερ, για την αποικιοκρατική ηδονοβλεπτική εργαλειοποίηση των απαχθέντων ‘εξωτικών ιθαγενών’ στις διεθνείς Ευρωπαϊκές εκθέσεις του 19^ου αιώνα εν είδει ‘επιστημονικής παρατήρησης’.

Παρακολουθούμε διαφημίσεις της πρώιμης τηλεόρασης για την αποθέωση της μπανάνας ως το νέο ωφέλιμο φρούτο του Αμερικάνικου ονείρου σε σχέση με τον βρώμικο ρόλο της εταιρίας United Fruits στην ανατροπή των κυβερνήσεων σε Γουατεμάλα και Ονδούρα. Περιηγούμαστε στην προπαγάνδα των συμβόλων της CIA και ενθυμούμαστε την ανάμιξή της με εξτρεμιστές της άκρας Δεξιάς που οδήγησε στην δολοφονία του Aldo Moro to 1978. Αυτές οι οπτικές αφηγήσεις ενσωματώνονται στην Emancipated Opera, ένα μεγαλειώδες οπτικοακουστικό συμφωνικό έργο που ακούγεται για πρώτη φορά στη γενέτειρα πόλη της όπερας, όπου οι φωνές των δυνατών (γαιοκτήμονες ) και αδυνάτων (τρανς σοπράνο) εναλλάσσονται, μέσα στο αδάμαστο τοπίο των Άνδεων και την αποικιοκρατική γνώση της Εθνικής Βιβλιοθήκης της Χιλής.

Η εθνική συμμετοχή της Γαλλίας, η Laure Provost, στο Deep Sea Blue Surrounding You, μας προσφέρει μία σχεδόν παραισθησιογόνα εμπειρία. Μας προτείνει ένα αντίστοιχο ταξίδι ενσυναίσθησης που ξεκινά ανατρεπτικά, υποσκάπτοντας το Αγγλικό περίπτερο, για να αναδυθούμε σε μία θάλασσα από πλαστικό, όπου οι θαλάσσιοι οργανισμοί ασφυκτιούν ανάμεσα στα απορρίμματα και οι γλάροι ταΐζουν με αποτσίγαρα τους νεοσσούς τους. Μέσα από την επικείμενη επέλαση της κλιματικής αλλαγής, η Provost τοποθετεί μπροστά μας μια θάλασσα-καθρέπτη και μας προκαλεί να σκεφτούμε ποιοι πραγματικά είμαστε, τι μας συνδέει με το παρελθόν, με το περιβάλλον και με τον συνάνθρωπό μας, με τη φύση μας.

Αναδυόμενοι από τον υποθαλάσσιο κόσμο που διαλύσαμε περνάμε σε ένα ρευστό μεσοδιάστημα, μέσα από ένα ποιητικό λυρικό βίντεο όπου ξεδιπλώνονται οι παιδικές μας αναμνήσεις. Λίγο πριν εξέλθουμε από αυτόν τον ονειρικό κόσμο που μετατράπηκε από εμάς τους ίδιους σε εφιάλτη, μέσα από το ημίφως, εν είδει devised physical theater, εμφανίζονται ηθοποιοί που μας αφηγούνται τις διαφορετικές εκδοχές της ζωής που δεν ζήσαμε.

Μία μόνο λέξη θα μπορούσε να συνοψίσει την παρουσία της Ρωσίας στη φετινή Μπιενάλε και αυτή είναι ‘tour de force’. Ο δημοφιλής εικονοκλάστης σκηνοθέτης Alexander Sokurov, γνωστός από τα περίφημα μονοπλάνα του στις ταινίες ‘Ρώσικη Κιβωτός’ και ‘Faust’, εδώ δημιουργεί την εικόνα της Αποκάλυψης, που περιστοιχίζεται από αναπαραστάσεις προσωπογραφιών του Rembrandt από το Hermitage, αποτείοντας έτσι ακόμα ένα φόρο τιμής στο διάσημο μουσείο, μετά την Κιβωτό. Στον χώρο κυριαρχεί η μεγάλη προβολή που φέρει τη ζωντανή ζωγραφική απεικόνιση μίας αέναα φλεγόμενης κόλασης, ενός τοπίου αφανισμένου από τον πόλεμο και τη δυστυχία. Η εικόνα είναι καταλυτική. Είναι ένα συγκλονιστικό βουβό δυσ-τοπίο, σαν σκηνή του Blade Runner που διαδραματίζεται σε real time μέσα στην αληθινή ζωή, δίπλα στην πόρτα μας.

Οι Ρεμπραντικές φιγούρες που ατενίζουν την Άβυσσο αφήνουν στην άκρη το αρχικό θέμα της καλλιτεχνικής πράξης μέσα στο στούντιο και καταδείχνουν πώς η καλλιτεχνική ματιά είναι εξ’ ορισμού μία πολιτική πράξη που αντανακλάται στα έργα της και αποπνέει την αποφορά του κόσμου μας. Τα ζωγραφικά αυτά πορτραίτα αναφέρονται στο ευαγγελικό χωρίο του Ασώτου Υιού, κεφάλαιο 15, εξ’ ου και ο τίτλος της παρουσίασης, στοχαζόμενα την ανθρώπινη απληστία, προσμένοντας μία κάποια εξιλέωση. Ο αισθητικός επαναστάτης Sokurov γίνεται ο Hieronymus Bosch του 21^ου αιώνα και τοποθετεί μπροστά μας τον καθρέπτη του μέλλοντός μας.

Εξαιρετική και η παρθενική παρουσία της Ghana υπό την κύκνεια καθοδήγηση του πρόωρα χαμένου μεγάλου επιμελητή Okwui Enwezor μέσα στο ελλειπτικό περίπτερο του διάσημου αρχιτέκτονα David Adjaye. Μέσα από τις δουλειές έξι καλλιτεχνών, παρουσιάζονται ποικίλες εκφάνσεις της αφρικανικής ταυτότητας και ιστορίας, καθώς υπήρξε η πρώτη χώρα της Ηπείρου που κέρδισε την ελευθερία της από την αποικιοκρατία, με όλα τα συνεπακόλουθα. Το ενδιαφέρον κερδίζει η σαγηνευτική τρικάναλη προβολή του John Akomfrah, μία οπτική ελεγεία του περάσματος του χρόνου και της απώλειας μέσα από το αχανές αφρικανικό τοπίο, όπως και ο τοίχος από καφάσια και κοτετσόσυρμα του Ibrahim Mahama, το A Straight Line through the Carcass of History, που αναδύει και ποτίζει με μια υφάλμυρη μυρωδιά παστού ψαριού και μόχθου τους διαδρόμους της Aersenale.

Η Κροατία κάτω από την καθοδήγηση της Κατερίνας Γρέγου και τις φωτογραφίες του Igor Grubic στο Traces of Disappearing, μας βυθίζει στην αχανή μοναξιά ενός περί-αστικού, μετά-βιοτεχνικού τοπίου που δεν κατάφερε να γίνει τίποτα από τα δύο στη μεταπολεμική Κροατία. Οι επερχόμενες αλλαγές εγγράφονται στους τοίχους των ετοιμόρροπων σπιτιών, επαγγέλματα χάνονται και άνθρωποι βυθίζονται στην ανεργία, η βιοτεχνία παραδίδει τη σκυτάλη στις ανώνυμες εταιρίες και στα βιομηχανοποιημένα απρόσωπα εργοστάσια. Το κρύο, σκοτεινό, αδειανό και ρημαγμένο περιβάλλον του Grubic του 20^ου αιώνα γίνεται το αντίπαλο δέος του Υψηλού του 18^ου από τον Piranezi, όταν η λαγνεία των ερειπίων δεν φέρει πια κανένα νοσταλγικό πρόσημο, πέρα από την αποτύπωση της στιγμής του αιφνίδιου περάσματος από τον κομμουνισμό στον καπιταλισμό. Σε εκείνο το σύντομο μεσοδιάστημα γεννήθηκαν οι συνθήκες του Οργουελικού παρόντος που διανύουμε.

Σε μία παράξενη αντίστιξη με τη διάβρωση του Κροατικού τρόπου ζωής, ο Καναδάς, με το ISUMA-σκέψου εστιάζει ποιητικά στην απόδραση από αυτό το παρελθόν και στην ανάκτηση της γης, της ελευθερίας και των αξιών της από τους γηγενείς Ιννουίτες, οι οποίοι επιχειρούν να επανα-οικειοποιηθούν ότι έχασαν με το διωγμό του 50, σε ένα φυσικό περιβάλλον που όμως δεν είναι πια το ίδιο γιατί έχει πληγωθεί ανεπανόρθωτα από την κλιματική αλλαγή.

Στην καταστροφή του φυσικού περιβάλλοντος επικεντρώθηκαν και οι Σκανδιναβικές χώρες, με το Weather Report: Forecasting Future, στο Nordic Pavillion, με μεγάλα γλυπτά που σηματοδοτούν την επικείμενη 6^η μεγάλη εξαφάνιση των ειδών και πιθανώς του ανθρώπου. Το περιβάλλον είναι ψυχρό και έντονα διαβρωμένο ενώ τα βιομορφικά αυτά απομεινάρια αναδύουν μία αλλόκοτη μεταλλαγμένη ομορφιά. Ίσως και να αποτελούν την ίδια την αντίδραση της φύσης στον εισβολέα της.

Η νικήτρια του Χρυσού Λέοντα για τη φετινή Μπιενάλε, Λιθουανία, με τον Sun and Sea από τους Neon Realism και κομισάριο την Lucia Pietroiusti, πήγε λίγο πιο πέρα τα όρια της performance και της συνάντησης των τεχνών καθώς ουσιαστικά παρουσίασε ένα tableaux vivant μιας αληθινής παραλίας, με όλον τον εξοπλισμό, ομπρέλες, ξαπλώστρες και παιδιά που παίζουν στην άμμο, στον εκθεσιακό χώρο του περιπτέρου της, όπου για 70 λεπτά, 8 ώρες την ημέρα τη φορά, 40 «λουόμενοι» ανεβάζουν ένα Μπρεχτικά οπερατικό έργο επάνω στην ηθελημένη, ηλιόλουστη και ‘ανέμελη’ αδιαφορία του σύγχρονου ανθρώπου να αντιμετωπίσει τον σκληρό κόσμο που ο ίδιος κατασκεύασε και το φυσικό περιβάλλον που κατέστρεψε.

Η θέαση από ψηλά, από ένα περιμετρικό μπαλκόνι, πετύχαινε ακριβώς την bird’s eye view που τοποθετεί το θεατή αντιμέτωπο με τον ίδιο του τον εαυτό, τις παθητικές αναγνώσεις του μέσα από τη μελωδία και τη σιωπή, μέσα από το ανθρώπινο και το απ-άνθρωπο.  Άλλες ενδιαφέρουσες συμμετοχές υπήρξαν τα μουσικά και σχεδόν αδιόρατα περίπτερα Ιαπωνίας, Κορέας, Σιγκαπούρης αλλά και της Μεγάλης Βρετανίας, με την τελευταία να στοχάζεται επάνω στον εξαίσιο λυρισμό του ελάχιστου που λούζεται στο Βενετσιάνικο φως στις μίνιμαλ εγκαταστάσεις από φυσικά ίχνη της Cathy Wilkes.

Την προσοχή του κοινού κέρδισε η παιγνιώδης κινητική ανησυχία μηχανικών αυτόματων σε ένα ανθρωπολογικό cabinet des curiosites, το Mondo Cane, του επίσης βραβευμένου Βελγίου, η Μάλτα της Οδύσσειας στη Μεσόγειο με ελληνικές συμμετοχές, και τα περίπτερα Γουατεμάλας, Γρενάδας, και Περού, όπου ο φυσικός, αχαλίνωτος εξωτισμός έρχεται σε σύγκρουση με μνήμες από ένα παρελθόν χειραγώγησης, εκμετάλλευσης και σκληρότητας.

Εντυπωσιακή και η πρώτη παρουσία της Μαδαγασκάρης που επιχειρεί να οπτικο-ποιήσει το σκοτάδι της φερόμενης ως ‘Μαύρη Ήπειρος’ μέσα από ένα εβένινο παραπέτασμα απαλών χαρτιών που ‘καταπίνουν’ το θεατή. Στο ίδιο κλίμα εκφραστικής υλικότητας κινήθηκε και η Νότια Αφρική, με γραφές επάνω στη ψημένη γη στο The Stronger we Become.

Στον υπερτοπικό χαρακτήρα των λόγων του Γκάντι εστίασαν οι πλούσιες και πολυεπίπεδες εγκαταστάσεις της Ινδίας, στο Our Time for a Future Caring, με κορυφαίο έργο τα λόγια που γίνονται ατμός, με το Covering Letter από τον Jittish Kallat, που δημιουργεί το χώρο των ανθρώπινων δυνατοτήτων, από την άμετρη αγάπη στην απόλυτη κακία, μέσα από τα λόγια του Γκάντι στην επιστολή που έστειλε στον Χίτλερ ικετεύοντας για παγκόσμια σίγαση των όπλων πέντε εβδομάδες πριν την έναρξη του πολέμου, αποκαλώντας τον «Αγαπητέ Φίλε..».

Η Ελλάδα, στην οποία έχουμε ήδη αναφερθεί στη συνέντευξη με την επιμελήτρια Κατερίνα Τσέλου, προτείνει τρεις αξιόλογες συμμετοχές όπου χρειάζεται να γίνουν ακόμα πιο ευδιάκριτοι οι δίοδοι επικοινωνίας ώστε να μπορέσουν να δημιουργήσουν ιστορικές αντιστοιχίες συνθηκών πολιτικής καταπίεσης και ανυπακοής μέσα σε ένα παγκόσμιο τοπίο κοινωνικοπολιτικής αναταραχής και ανακατανομής του ρόλου του δικαίου και της δημοκρατίας. Με αυτό το σκεπτικό και λόγω της πολυσχιδούς δυναμικής του έργου τους, οι Πάνος Χαραλάμπους, Ζάφος Ξαγοράρης, Εύα Στεφανή, μπορούσαν κάλλιστα να αποτελέσουν ο καθένας τους, μία στιβαρή επίσημη πρόταση της Ελλάδας στη Βενετία.

Στην  αμήχανη θέση της δυσκολίας πρόσληψης του τοπικού από το παγκόσμιο βρίσκουμε τη Βραζιλία, με την βιντεοεγκατάσταση με θέμα την έκφραση της προσωπικής ελευθερίας underground κοινοτήτων όπως οι τρανς από τα ανατολικά της χώρας μέσα από το χορό swingueira (χορός και πόλεμος). Η Βραζιλία έφερε στη Βενετία μια δυναμική gender εικόνα των subcultures μιας χώρας με τεράστια προβλήματα και έντονο ματσίσμο, ειδικά στο πολιτικό πεδίο, που όμως μοιάζει να βυθίζεται μέσα στην απομόνωσή της, διεκδικώντας την ύπαρξη της μόνο μέσα από αέναο χορό και μια διαρκή σωματική έκφραση στις παρυφές της πόλης και της ζωής.

Τον χορό σαν μέσο αντίδρασης στους εκπροσώπους της λαϊκής βούλησης χρησιμοποίησε και η Ελβετία, στο Moving Backwards από τις Pauline Boudry και Renate Lorenz, οι οποίες, όπως και η θύμηση του Γκάντι στο περίπτερο της Ινδίας, χρησιμοποιούν το λόγο ως όπλο, και συγκεκριμένα μία επιστολή στον πρωθυπουργό της χώρας εκφράζοντας τους την απόρριψη τους προς την κυβέρνηση για τους τρόπους που χειρίζεται φλέγοντα ζητήματα όπως το μεταναστευτικό, και έχοντας αυτήν την επιστολή ως αφετηρία, σκηνοθετούν ένα χορικό δρώμενο με ανάποδο βηματισμό.

Το Ισραήλ δημιούργησε ένα ‘νοσοκομειακό’ σκηνικό, τεχνικά άρτιο, μέσα από το αποστειρωμένο περιβάλλον μίας κλινικής. Η αυστηρή αντιμετώπιση των θεατών-‘ασθενών’, με την αρχική αποτίναξη του άγχους σε συνθήκες απομόνωσης και με την μετέπειτα επιλογή της θέασης και της αντίστοιχης ‘επιστημονικής’ αντιμετώπισης δύσκολων ψυχολογικών καταστάσεων, θα μπορούσε να αποτελέσει ένα ενδιαφέρον καλλιτεχνικό πείραμα, χάθηκε όμως σε έναν ανούσιο βερμπαλισμό ενώ συχνά δημιουργούσε μία αμφιβολία για τον τελικό σκοπό του έργου αλλά και ένα άβολο συναίσθημα κατά τη διάρκεια της διάδρασης.

Από τις μεγαλύτερες απογοητεύσεις ήταν η μονολιθική εγκατάσταση της Γερμανίας, που ενώ υποτίθεται ότι σαρκάζει τον ολοκληρωτισμό και την ομοιομορφία, προσπαθώντας να συνομιλήσει με τη λεπτή ειρωνεία και ευαισθησία του Beuys, πέφτει στην παγίδα της μεγαλομανίας της, μέσα από τις γιγάντιες, ανούσιες, τευτονικές κατασκευές και multimedia εγκαταστάσεις της Natascha Happelmann.

Η Αμερική επίσης καταφεύγει στον εντυπωσιακό, διακοσμητικό φορμαλισμό των ξύλινων γλυπτών του Martin Puryear που ψάχνει το νόημα της ελευθερίας σε λάθος καλλιτεχνικό πεδίο. Εξαιρετικά κουραστικό και διάσπαρτο, το λαβυρινθώδες, χωρίς αρχή και τέλος, και εν τέλει χωρίς ούτε λογική, ούτε αισθητική, ούτε διάθεση για πειραματισμό, περίπτερο της Ιταλίας.  Και εδώ χρειάζεται να αναφερθούμε στο ηχηρά κλειστό περίπτερο της Βενεζουέλας κατά τη διάρκεια των εγκαινίων, ως άλλη μία παράπλευρη απώλεια των χειριστικών διπλωματικών πρακτικών των Ηνωμένων Πολιτειών στη Λατινική Αμερική.

Η κεντρική ομαδική έκθεση May you Live in Interesting Times υπό την επιμέλεια του Ralph Rugoff παρουσίασε ορισμένα αξιομνημόνευτα έργα, με πιο ολοκληρωμένο αποτέλεσμα στο βιομηχανικό χώρο της Arsenale και όχι τόσο στο δεύτερο μισό της έκθεσης στο κεντρικό χώρο των Giardini. Καλλιτέχνες που ξεχώρισαν ήταν οι δύο βραβευμένοι Otobong Nkanga με το Veins Aligned, ένα εντυπωσιακό επιδαπέδιο γλυπτό από μάρμαρο, γυαλί και ιχνοστοιχεία 26 μέτρων, μια φλέβα ζωής που ενώνει όλους μας και δεν πρέπει να αποκόπτεται γιατί τότε είναι που γίνεται αιχμηρή και πληγώνει, και η Χάρις Επαμεινώνδα που κάνει ακόμα μια εξαίρετη εμφάνιση καθώς μας εισάγει στον πλατωνικό χώρο των φαινομένων.

Τα μεγάλα μαύρα φωτογραφικά πορτραίτα γυναικών της Νότιας Αφρικής από τη Zanele Muholi κυριαρχούν στο χώρο και λειτουργούν ως gender τοτεμικές φιγούρες, ενώ ένα ανατριχιαστικά βουβό δράμα διαδραματίζεται σε έναν σταθμό τρένου κάπου στο Μεξικό, που δονείται σε κάθε ιδεατή εισερχόμενη αμαξοστοιχία, μα αυτό μπορεί και να συμβαίνει από τον θρήνο των ‘χαμένων γυναικών’, συχνά απόρων αυτόχθονων κοριτσιών, των οποίων τα πρόσωπα αχνοφαίνονται στις φθαρμένες αφίσες αναζήτησης χαμένων προσώπων, σε έναν σπαραχτικό φόρο τιμής στα θύματα μιας διαρκούς σιωπηρής γυναικοκτονίας που διαπράττεται διεθνώς, από την πάντα πολιτικά αιχμηρή Teresa Margolles, στο La Busqueda- Η Αναζήτηση.

Μια άλλη φωνή διαμαρτυρίας είναι αυτή του Jimmie Durham, του οποίου η εγκατάσταση, με μια επιρροή από Rauschenberg, μαζεύει ετερόκλιτα, πεταμένα υλικά και δημιουργεί γλυπτά των μεγάλων θηλαστικών της Ευρώπης, από μια προ-ανθρώπινη, ηρωική εποχή φυσικού μεγαλείου.

Αξιόλογες υπήρξαν και οι εξωτερικές off-biennale εκθέσεις με κυριότερη την εντυπωσιακή έκθεση του Γιάννη Κουνέλλη στο Fondazione Prada, τον Luc Tuymans στην ομαδική έκθεση Δέρμα στο Palazzo Grassi, και τα έργα των ιδιαίτερων Αφηρημένων Εξπρεσιονιστών Arshile Gorky στο Ca Pesaro και Helen Frankenthaler στο Palazzo Grimani.

Κεντρική φωτογραφία θέματος: Χιλή © Σωτήρης Μπατζιάνας