Οι πολλαπλές πτυχές της έννοιας του «Κάλλους» στην καθημερινή ζωή και τη φιλοσοφική σκέψη της αρχαίας Ελλάδας παρουσιάζονται στη μεγάλη, εμβληματική, αρχαιολογική έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης με τίτλο «ΚΑΛΛΟΣ. Η Υπέρτατη Ομορφιά» που θα διαρκέσει από τις 29 Σεπτεμβρίου 2021 έως τις 16 Ιανουαρίου 2022.
Η έκθεση, που δημιούργησε ο πρώην Διευθυντής του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, Γενικός Διευθυντής του Μουσείου της Ακρόπολης Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης και επιμελούνται ο ίδιος και ο Επιμελητής Αρχαιοτήτων, Δρ Ιωάννης Δ. Φάππας, πραγματοποιείται σε συνεργασία με το Υπουργείο Πολιτισμού και Αθλητισμού, με τη γενναιόδωρη υποστήριξη της L’Oréal.
Τριακόσιες εμβληματικές αρχαιότητες από πενήντα δύο Mουσεία, Συλλογές και Εφορείες Αρχαιοτήτων σε όλη την ελληνική επικράτεια, την Ιταλία (Ιταλική χερσόνησο και Σικελία) και το Βατικανό, παρουσιάζονται στη συντριπτική πλειονότητά τους για πρώτη φορά εκτός των μουσείων προέλευσής τους και συναντώνται στο Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης, για να αποδώσουν ολοκληρωμένα το ιδεώδες του Κάλλους.
Τα εκθέματα που επιλέχθηκαν χρονολογούνται κυρίως από τον 7ο έως και τον 1ο αι. π.Χ., δηλαδή από την Αρχαϊκή έως και την Ελληνιστική περίοδο και συμπληρώνονται από ελάχιστα έργα των ρωμαϊκών χρόνων, σε περιπτώσεις όπου πρωτότυπα έργα των προηγούμενων περιόδων έχουν σωθεί μόνο σε αντίγραφα.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Το αρχαιοελληνικό κάλλος είναι ένα ιδεώδες που αναπτύχθηκε στην αρχαία ελληνική σκέψη, εκφράστηκε μέσα από τα ποιήματα των επικών (8ος αι. π.Χ.) και λυρικών (7ος – 6ος αι. π.Χ.) ποιητών αρχικά ως εξωτερική ομορφιά και αποκρυσταλλώθηκε σταδιακά μέσα από κείμενα φιλοσόφων από τον 6ο αι. π.Χ. και εξής, οι οποίοι αναφέρθηκαν σε αυτό ως συνδυασμό της φυσικής εμφάνισης και των αρετών της ψυχής. Σε αυτή τη διάσταση του κάλλους επικεντρώνεται και η έκθεση του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης, αναδεικνύοντας τη συμβολή της αρχαίας Ελλάδας στον καθορισμό της έννοιας της ομορφιάς έως και σήμερα.
Στην παρούσα έκθεση το κάλλος αποτυπώνεται μέσα από έναν τεράστιο πλούτο και ποικιλία αρχαιοτήτων όπως αγάλματα, αγγεία, όστρακα κάτοπτρα, κοσμήματα, αρωματοδόχα ληκύθια, χρηστικά είδη καλλωπισμού (κρέμες, χρώματα κτλ), πήλινα, λίθινα, μετάλλινα έργα και τερακότες διαφόρων περιόδων, κυρίως αρχαϊκά, κλασικά και ελληνιστικά, ειδώλια, εργαλεία κόμμωσης, όπως σιδερένια ψαλίδια, χτενάκια κ.ά.
Η επιλογή της γεωγραφικής προέλευσης των αντικειμένων έγινε με βάση συγκεκριμένα κριτήρια: τα εκθέματα προέρχονται από ολόκληρη τη μητροπολιτική και νησιωτική Ελλάδα για να γίνει έτσι κατανοητή η συμμετοχή των περισσότερων πόλεων της ελληνικής αρχαιότητας και η διάχυση της έννοιας του Κάλλους σε όσο το δυνατόν μεγαλύτερα κοινωνικά στρώματα. Η έκθεση φιλοξενεί επίσης αντίστοιχο αριθμό αρχαιοτήτων από τη Μεγάλη Ελλάδα για να μπορέσει ο επισκέπτης να κατανοήσει το φαινόμενο της διασποράς της έννοιας του Κάλλους και στις αποικίες της Δύσης.
Εν μέσω πανδημίας και ενώ όλα τα μουσεία ήταν κλειστά, οι δύο επιμελητές πραγματοποίησαν μία «μαραθώνια» επιστημονική έρευνα σε όλη την Ελλάδα, συλλέγοντας θησαυρούς από Εφορείες Αρχαιοτήτων και αρχαιολογικά Μουσεία όλης της Ελλάδας, από το Μουσείο Ακροπόλεως, το Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο, το Μουσείο Μπενάκη, από το Μουσείο Θεσσαλονίκης έως το Μουσείο του Ηρακλείου καθώς και από τα περισσότερα περιφερειακά μουσεία της χώρας που αναφέρονται παρακάτω. Τα εκθέματα εντοπίστηκαν οχι μόνο στις προθήκες αλλά ορισμένα και στις αποθήκες των Μουσείων.
Επιπλέον, η έκθεση περιλαμβάνει αντικείμενα από το Μουσείο του Βατικανού, τα Αρχαιολογικά Μουσεία της Φλωρεντίας, της Νάπολης, της Ρώμης, της Μπολόνια, της Βενετίας, των Συρακουσών, της Κατάνια και το Εθνικό Αρχαιολογικό Πάρκο της Όστια. Από την αρχική επιλογή εξακοσίων εκθεμάτων προκρίθηκαν τελικά τριακόσια, καθώς η μουσειολογική μελέτη απαιτούσε την επιλογή εκείνων που ενίσχυαν καλύτερα τις ενότητες, ώστε να γίνουν αυτές κατανοητές στο κοινό.
Όπως αναφέρει η Σάντρα Μαρινοπούλου, Πρόεδρος και Διευθύνουσα Σύμβουλος του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης:
«Η ιδέα της έκθεσης ξεκίνησε κατά τη διάρκεια μιας συζήτησης που είχαμε με τον Πρόεδρο του Ομίλου L’Oréal, Jean Paul Agon, το καλοκαίρι του 2019, σχετικά με το πώς συνέβαλαν οι αρχαίοι Έλληνες στην έννοια της ομορφιάς. Έτσι γεννήθηκε η ιδέα για μία έκθεση με θέμα το «Κάλλος», η οποία θα αποτελούσε φυσική συνέχεια προηγούμενων αρχαιολογικών εκθέσεών μας που εστιάζουν στον Άνθρωπο, όπως ο Έρωτας, η Υγεία, ο Θάνατος.
Ευχαριστώ τους δύο επιμελητές μας που όργωσαν κυριολεκτικά την Ελλάδα για την πληρέστερη τεκμηρίωση της έκθεσης. Βλέποντας την τελική μορφή της ομολογώ ότι νιώθω μεγάλη ικανοποίηση καθώς πραγματικά αναδεικνύεται πόσο μεγάλη ήταν η συμβολή των αρχαίων Ελλήνων φιλοσόφων στην έννοια της ομορφιάς μέχρι και σήμερα.
Συναισθηματικά, θα συμβούλευα κάθε επισκέπτη, φεύγοντας από την έκθεση, να έχει συνειδητοποιήσει την αξία της εσωτερικής ομορφιάς, ότι δηλαδή, εκτός από όμορφος στο σώμα, έχει αξία να είναι κανείς όμορφος στην ψυχή, καλός και αγαθός, όπως έλεγαν οι αρχαίοι.»
Όπως δήλωσε ο Jean-Paul Agon, Πρόεδρος του Ομίλου L’Oréal: «Αφοσιωμένη στην ομορφιά για πάνω από έναν αιώνα, η L’Oréal προσπαθεί πάντα να διερευνήσει τις έννοιες της ομορφιάς σε διαφορετικούς πολιτισμούς. Είναι η πρώτη φορά που η L’Oréal υποστηρίζει μια έκθεση αποκλειστικά αφιερωμένη στην ομορφιά στην Αρχαία Ελλάδα, μία από τις πιο γοητευτικές εποχές στην ιστορία της ομορφιάς.To ιδανικό του Κάλλους συνδέει στενά την ομορφιά και την αισθητική με τις αξίες και τις αρετές.
Είναι ένα τέλειο παράδειγμα της ιδέας της ομορφιάς μέσα και έξω, στο σώμα και την ψυχή, που μπορούμε να δούμε ακόμα και σήμερα. Το Κάλλος αποδεικνύει πως η ομορφιά μπορεί να είναι μια ισχυρή δύναμη για το καλό, που κινεί τον κόσμο. Είμαστε υπερήφανοι που υποστηρίζουμε αυτήν τη διορατική έκθεση, που είναι θεμελιώδης για τον πολιτισμό.
Χρωστάμε ένα ιδιαίτερο ευχαριστώ στην Πρόεδρο και Διευθύνουσα Σύμβουλο του Mουσείου, Σάντρα Μαρινοπούλου, η οποία είδε τις τεράστιες δυνατότητες μιας νέας προοπτικής στο σύμπαν της Αρχαίας Ελληνικής Ομορφιάς. Είμαστε επίσης ευγνώμονες για το όραμα και την τεχνογνωσία του Kαθηγητή Νικολάου Χρ. Σταμπολίδη και του Δρ Ιωάννη Δ. Φάππα, η έρευνα των οποίων στην ιδιαίτερα πρωτότυπη έννοια του Κάλλους, έδωσε ζωή σε αυτή την καταπληκτική εξερεύνηση. Το “ΚΑΛΛΟΣ.
Η Υπέρτατη Ομορφιά” σηματοδοτεί ένα ορόσημο στην ιστορία της ομορφιάς και είμαι πεπεισμένος ότι αυτή η έκθεση θα έχει απήχηση στις καρδιές των ανθρώπων.»
Όπως αναφέρει ο Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης, Επιμελητής της έκθεσης:
«Η Έκθεση για το «Κάλλος», για την υπέρτατη ομορφιά στην αρχαιοελληνική εκδοχή της, σε καλεί όχι μόνον να κοιτάξεις αλλά, κυρίως, να δεις την ομορφιά μέσα από έργα υψηλής αισθητικής που γέννησαν οι Αρχαίοι Έλληνες σε μια συγκεκριμένη περίοδο της ιστορίας τους.
Όμως, όπως κι αν περιγράψει κανείς με λόγια, όπως κι αν ντύσει με λόγια ένα ή περισσότερα υπέροχα δημιουργήματα, αυτά θα παραμένουν γυμνά περιμένοντας τη χαρά των ματιών καθενός θεατή να τα ντύσει κάθε φορά με τα δικά του αισθήματα και νοήματα, παραδίδοντας την ψυχή του στην αισθητική εποπτεία. Ατενίζοντας την ομορφιά, ουσιαστικά ατενίζεις τον εαυτό σου, αυτόν που είσαι και αυτόν που θα ήθελες να είσαι εξωτερικά, αλλά και εσωτερικά.»
ΔΟΜΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Η μουσειολογική προσαρμογή της έκθεσης στους χώρους του Μουσείου Κυκλαδικής Τέχνης έχει ως κύριο χαρακτηριστικό την ανθρώπινη κλίμακα, το «μέτρο» που συνάδει με το πνεύμα του αρχαίου ελληνικού Κάλλους. Η έκθεση διαρθρώνεται σε 10 ενότητες, τις οποίες μπορεί ο επισκέπτης να περιδιαβεί με ποικίλους τρόπους, ανάλογα με την είσοδο που θα εισέλθει και τις επιλογές των διαδρομών του μέσα σε αυτήν. Συνιστάται η απόκτηση του μικρού οδηγού της Έκθεσης για μια ορθή περιήγηση. Κάθε ενότητα έχει σχεδιαστεί σύμφωνα με μία θεματική προσέγγιση, παρουσιάζοντας έργα από διαφορετικές περιόδους.
Αρχαϊκό και κλασικό κάλλος
Το «Κάλλος» ως έννοια που περιλαμβάνει φυσική ομορφιά και ψυχικές αρετές αρχίζει να αποκρυσταλλώνεται στην αρχαία ελληνική φιλοσοφική σκέψη κατά την Αρχαϊκή περίοδο (6ος αι. π.Χ.) και κατόπιν κατά τους Κλασικούς (5ος – 4ος αι. π.Χ.) και Ελληνιστικούς χρόνους (3ος – 2ος αι. π.Χ.). Μέσα από μια σειρά έργων εξαιρετικής τέχνης, κυρίως γλυπτών, της Αρχαϊκής και Κλασικής περιόδου δίδεται η απόδοση της ανθρώπινης μορφής αλλά και του ήθους της. Ξεχωρίζει, ανάμεσα σε άλλα, η Κόρη της Ακροπόλεως που επονομάζεται «Χιώτισσα», καθώς και η προτομή γυναικείας μορφής από ταφικό μνημείο της Ρόδου.
Θεϊκό κάλλος
Η ομορφιά προέρχεται πάντοτε από τους θεούς, οι οποίοι την κατέχουν στον απόλυτο βαθμό. Ακόμα και οι ομορφότεροι άνθρωποι θεωρούνται ίσης ομορφιάς με τους θεούς και ποτέ δεν είναι υπέρτεροι από αυτούς. Επίσης, κάθε θεός έχει το δικό του γνώρισμα στην ελληνική μυθολογία και αποδίδεται με αυτό και στα έργα της αρχαιότητας: ο Δίας τη μεγαλοπρέπεια, η Ήρα τη σοβαρότητα, η Αφροδίτη την ομορφιά του προσώπου και του σώματος, η Αθηνά τη σοβαρότητα και τη σοφία, ο Άρης τη ρώμη, ο Ποσειδών τη δύναμη της φύσης, ο Απόλλων την ομορφιά και την ηρεμία, η Άρτεμις την αυστηρότητα… Μια μοναδική σειρά έργων γλυπτικής περιλαμβάνεται στην ενότητα αυτή που περιλαμβάνει αγάλματα και ξεχωρίζουν εδώ κεφαλές αγαλμάτων του Διονύσου και του Απόλλωνος-Ηλίου από τη Θάσο και τη Ρόδο, αντίστοιχα.
Κάλλος θνητών
Σύμφωνα με την αρχαία ελληνική σκέψη, το κάλλος των ανθρώπων ενυπάρχει σε κάθε ηλικία, και χάρη σε αυτό πολλοί από τους θνητούς έγιναν αθάνατοι. Μυθικές, αλλά και υπαρκτές μορφές της αρχαιότητας, γνωστές για τη φυσική ομορφιά τους, όπως ο Άδωνις, η Ωραία Ελένη από τη μία και ο Μέγας Αλέξανδρος από την άλλη, μαζί με ανώνυμους θνητούς της καθημερινής ζωής, πλαισιώνουν την ενότητα αυτή.
«Καλοί και «καλές» στην αρχαιότητα
Ο έπαινος της φυσικής ομορφιάς νέων, ανδρών και γυναικών, της καθημερινής ζωής στην αρχαία Ελλάδα από τους ίδιους τους συγχρόνους τους αποδίδεται μέσα από επιγραφές χαραγμένες επάνω σε αγγεία ή γραμμένες με χρώμα επάνω σε λίθινα αρχιτεκτονικά μέλη κλπ. Στην ενότητα αυτή παρουσιάζεται μια μεγάλη συλλογή επιγραφών που επαινούν την ομορφιά νέων αθλητών και πολεμιστών, εταιρών και γυναικών του σπιτιού.
Αθλητικό κάλλος
Στην ενότητα αυτή παρουσιάζονται έργα όπου πρωταγωνιστεί η σωματική και ψυχική δύναμη και ρώμη που καθιστά τον άνθρωπο ικανό στο να αντεπεξέρχεται στις κακουχίες και στις απαιτήσεις των αγωνισμάτων, σε συνδυασμό με την ευγενή άμιλλα και τα θαυμαστά επιτεύγματά του στον στίβο. Κεφαλές στεφανωμένων αθλητών μαζί με παραστάσεις γυμνασίου και αθλητικά σύνεργα για την καθαριότητα και την προσωπική υγιεινή των αθλητών, πλαισιώνουν την ενότητα αυτή, με εξέχον έκθεμα μια εξαιρετικής τέχνης αρχαϊκή βάση αγάλματος Κούρου με παραστάσεις σκηνών γυμνασίου. Στα εκθέματα της ενότητας περιλαμβάνεται και ένα σπάνιο χάλκινο αγαλμάτιο γυναίκας αθλήτριας από τη Δωδώνη.
Ηρωικό κάλλος
Στην ενότητα αυτή προβάλλεται το πνεύμα της αυτοθυσίας για χάρη του κοινού καλού, οι πράξεις ηρωισμού στον πόλεμο και την ειρήνη, ενίοτε σε συνδυασμό και με τη φυσική ομορφιά. Οι ήρωες βρίσκονται ένα επίπεδο πάνω από τους κοινούς θνητούς και συχνά γίνονται ημίθεοι. Περίοπτη θέση κατέχει ο κατεξοχήν ήρωας της αρχαίας ελληνικής μυθολογίας, ο Ηρακλής, και ακολουθούν άλλοι ονομαστοί ήρωες όπως ο Αχιλλέας και ο Μελέαγρος, αλλά και η Αταλάντη, η φημισμένη και πανέμορφη κυνηγός. Οι Αμαζόνες, οι γυναίκες πολεμίστριες, είναι και αυτές παρούσες, ενώ υπάρχουν αγαλμάτια και παραστάσεις οπλιτών.
Αρπαγές κάλλους και συνευρέσεις
Η έλξη από την ομορφιά των ωραίων ανθρώπων οδηγεί θεούς και ήρωες στο να τους καταδιώξουν και να τους αρπάξουν για να συνευρεθούν μαζί τους ή να τους έχουν για πάντα δικούς τους. Πλείστες είναι οι αναφορές των μύθων σε τέτοιου είδους περιπτώσεις: Δίας και Γανυμήδης, Θησέας και Αντιόπη κ.ά.
Καλλιστεία θεοτήτων
Ο Πάρις, πρίγκπας της Τροίας, καλείται να αποφασίσει ποια είναι η πιο όμορφη θεά και να της δώσει ένα μήλο ως βραβείο της νίκης της. Τον διαγωνισμό κερδίζει η Αφροδίτη, η θεά της ομορφιάς, που υπόσχεται στον Πάρι να του χαρίσει την πιο όμορφη θνητή, την Ελένη, βασίλισσα της Σπάρτης. Τρεις μοναδικού κάλλους προτομές των θεαινών που συμμετέχουν στον διαγωνισμό, δηλαδή της Ήρας, της Αθηνάς και της Αφροδίτης, κυριαρχούν στην ενότητα αυτή, φερμένες από το Εθνικό μας Μουσείο και από το Μουσείο της Μπολώνια.
Δαιμονικό κάλλος
Η ελληνική μυθολογία παρουσιάζει πολλά μιξογενή όντα, όπως η Σφίγγα, η Μέδουσα, η Σκύλλα, οι Σάτυροι, που στην αρχική τους απόδοση στην τέχνη παρουσιάζονται με άγρια και άσχημη όψη, ενώ με την πάροδο των χρόνων εξανθρωπίζονται και αποκτούν ομορφιά. Ανάμεσά τους οι εκπληκτικής ομορφιάς σφίγγα του Θέρμου, της Αμφίπολης, οι Σκύλλες της Όστια και της Ελεύθερνας.
Ωραίοι άωροι
«Ωραίοι» (<ώρα) είναι οι νέοι που βρίσκονται στην ώρα τους, στο αποκορύφωμα της νεότητάς τους, και «άωροι» αυτοί που η μοίρα τούς πήρε πριν φτάσουν στο σημείο αυτό της ζωής τους. Δύο επιτύμβιες στήλες, μια αρχαϊκή ενός νέου από το Ακραίφνιο της Βοιωτίας και μια κλασική μιας νέας από την Καλλικράτεια Χαλκιδικής, συνομιλούν σε μια μοναδική συνύπαρξη στον ίδιο χώρο.
Καλλωπισμός
Στην ενότητα αυτή, μέσα από μια μοναδική σειρά αντικειμένων καθημερινής χρήσης και ακολουθώντας την ομηρική περιγραφή για τον καλλωπισμό της Ήρας, παρουσιάζεται η διαδικασία του καλλωπισμού σε όλα της τα στάδια, από το λουτρό, τη χρήση αρωμάτων και αλοιφών, την περιποίηση προσώπου και σώματος, την κόμμωση, μέχρι τον στολισμό και την ένδυση. Ξεχωρίζουν τα αγγεία με σκηνές πώλησης αρωμάτων, καθώς και σπάνιο παλαίτυπο με κείμενο του Θεοφράστου για την παρασκευή και χρήση των αρωμάτων της αρχαιότητας.
Ο ΚΑΤΑΛΟΓΟΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Η έκθεση συνοδεύεται από ελληνικό και αγγλικό κατάλογο (768 σελίδων έκαστος) σε επιμέλεια του Καθηγητή Νικόλαου Χρ. Σταμπολίδη και του Δρος Ιωάννη Δ. Φάππα, που περιλαβάνουν αναλύσεις των δύο επιμελητών, ενώ παρουσιάζονται όλα τα έργα με αναλυτικά επεξηγηματικά κείμενα και πλούσιο φωτογραφικό υλικό. Στον κατάλογο κλήθηκαν να συνεισφέρουν κατ’ εξοχήν επιστήμονες και βαθείς γνώστες του θέματος όπως ο D. Konstan, ο Gr. Nagy, ο Β. Κάλφας, η Ε. Μανακίδου, η Ευ. Κεφαλίδου, η Α. Κοτταρίδη, ο Π. Τσέλεκας, ο A. Stähli, η Ειρ. Παπαγεωργίου, η Δ. Ακτσελή, ο Ph. Walter, τα κείμενα των οποίων αποτελούν ορόσημο για την κατανόηση της έννοιας της ομορφιάς. Τέλος, συμπεριλαμβάνεται ένας μικρός Οδηγός της Έκθεσης με κείμενα του Καθηγητή Ν. Χρ. Σταμπολίδη.
Τον κατάλογο την έκθεσης, όπως και μια σειρά αντικειμένων εμπνευσμένων από την έκθεση, μπορεί κανείς να βρει στο Cycladic Shop αλλά και online, στο www.cycladic.gr.
ΠΑΡΑΡΤΗΜΑ ΜΕ ΤΟΥΣ ΔΑΝΕΙΣΤΕΣ ΤΩΝ ΕΡΓΩΝ
ΕΛΛΑΔΑ
Μουσείο Ακροπόλεως
Εθνικό Αρχαιολογικό Μουσείο
Αρχαιολογικό Μουσείο Ηρακλείου
Αρχαιολογικό Μουσείο Θεσσαλονίκης
ΕΦΑ Αιτωλοακαρνανίας και Λευκάδος: Αρχαιολογικό Μουσείο Αγρινίου, Αρχαιολογικό Μουσείο Θέρμου, Αρχαιολογικό Μουσείο Λευκάδος, Ξενοκράτειο Αρχαιολογικό Μουσείο Μεσολογγίου
ΕΦΑ Ανατολικής Αττικής: Αρχαιολογικό Μουσείο Βραυρώνος, Αρχαιολογικό Μουσείο Μαραθώνα
ΕΦΑ Αργολίδος: Αρχαιολογικό Μουσείο Μυκηνών, Αρχαιολογικό Μουσείο Ναυπλίου
ΕΦΑ Αρκαδίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Άστρους
ΕΦΑ Άρτας: Αρχαιολογικό Μουσείο Άρτας
ΕΦΑ Αχαΐας: Αρχαιολογικό Μουσείο Πατρών
ΕΦΑ Βοιωτίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Θηβών
ΕΦΑ Δωδεκανήσου: Αρχαιολογικό Μουσείο Ρόδου, Μόνιμη Αρχαιολογική Έκθεση στο Παλάτι του Μ. Μαγίστρου
ΕΦΑ Έβρου: Αρχαιολογικό Μουσείο Αλεξανδρούπολης
ΕΦΑ Ευβοίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Ερέτριας, Αρχαιολογικό Μουσείο Χαλκίδας
ΕΦΑ Ηλείας: Αρχαιολογικό Μουσείο Ολυμπίας, Μουσείο των Ολυμπιακών Αγώνων της Αρχαιότητας, Αρχαιολογικό Μουσείο Πύργου
ΕΦΑ Ημαθίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Βέροιας
ΕΦΑ Ηρακλείου
ΕΦΑ Ιωαννίνων: Αρχαιολογικό Μουσείο Ιωαννίνων
ΕΦΑ Καβάλας: Αρχαιολογικό Μουσείο Θάσου, Αρχαιολογικό Μουσείο Καβάλας
ΕΦΑ Κορινθίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Αρχαίας Κορίνθου, Αρχαιολογικό Μουσείο Σικυώνας
ΕΦΑ Λάρισας: Διαχρονικό Μουσείο Λάρισας
ΕΦΑ Μεσσηνίας: Μουσείο Αρχαίας Μεσσήνης, Αρχαιολογικό Μουσείο Πύλου
ΕΦΑ Ξάνθης: Αρχαιολογικό Μουσείο Αβδήρων
ΕΦΑ Πειραιώς και Νήσων: Αρχαιολογικό Μουσείο Πειραιά
ΕΦΑ Πέλλας: Αρχαιολογικό Μουσείο Πέλλας
ΕΦΑ Περιφέρειας Θεσσαλονίκης
ΕΦΑ Πιερίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Δίου
ΕΦΑ Πόλης Αθηνών: Μουσείο Αρχαίας Αγοράς, Μουσείο Κεραμεικού, Αποθήκες Εφορείας
ΕΦΑ Πόλης Θεσσαλονίκης
ΕΦΑ Ρεθύμνου: Μουσείο αρχαίας Ελεύθερνας, Αρχαιολογικό Μουσείο Ρεθύμνου
ΕΦΑ Ροδόπης: Αρχαιολογικό Μουσείο Κομοτηνής
ΕΦΑ Σάμου – Ικαρίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Βαθέος, Αρχαιολογικό Μουσείο Πυθαγορείου
ΕΦΑ Σερρών: Αρχαιολογικό Μουσείο Αμφίπολης
ΕΦΑ Φθιώτιδος και Ευρυτανίας: Αρχαιολογικό Μουσείο Αταλάντης, Αρχαιολογικό Μουσείο Λαμίας
ΕΦΑ Φωκίδος: Αρχαιολογικό Μουσείο Άμφισσας, Αρχαιολογικό Μουσείο Δελφών
ΕΦΑ Χαλκιδικής και Αγίου Όρους: Αρχαιολογικό Μουσείο Πολυγύρου
ΕΦΑ Χίου: Αρχαιολογικό Μουσείο Χίου
Μουσείο Παύλου και Αλεξάνδρας Κανελλοπούλου
Μουσείο Μπενάκη
Μουσείο Κυκλαδικής Τέχνης
Εύξεινος Λέσχη Ποντίων Νάουσας
Ιδιωτική Συλλογή, Αθήνα
ΙΤΑΛΙΑ
Bologna, Museo Civico Archeologico di Bologna
Catania, Museo Civico di Castello Ursino
Chiusi, Museo Archeologico Nazionale
Firenze, Museo Archeologico Nazionale
Napoli, Museo Nazionale Archeologico
Roma, Museo Archeologico Nazionale Etrusco di Villa Giulia
Ostia, Parco Archeologico Nazionale di Ostia Antica
Siracusa, Museo Archeologico Regionale Paolo Orsi
Venezia, Museo Nazionale Archeologico di Venezia
ΒΑΤΙΚΑΝΟ
Vaticano, Museo Gregoriano Etrusco
Επιμέλεια: Καθηγητής Νικόλαος Χρ. Σταμπολίδης & Δρ. Ιωάννης Δ. Φάππας
