Σπύρος Φλεβάρης: Καβάλα, Δράμα, Ξάνθη, Θεσσαλονίκη: Οι τόποι και οι άνθρωποι πίσω από την ιστορία του καπνού

Το Μουσείο Μπενάκη παρουσιάζει την έκθεση «ΚΑΠΝΟΣ | TOBACCO 101 σημειώσεις για τα ανατολικά καπνά │ 101 notes on oriental tobacco». Μέσα από αντικείμενα, έγγραφα και φωτογραφίες, ο επισκέπτης θα έχει την ευκαιρία να διατρέξει την ιστορία του καπνού και μαζί της ένα σημαντικό κομμάτι της ιστορίας της Ελλάδας. Ο επιμελητής της έκθεσης, αρχιτέκτονας κ. Σπύρος Φλεβάρης μας «ξεναγεί» στην έκθεση αποκαλύπτοντάς μας τις πηγές των εκθεμάτων και την πορεία τους από το στάδιο της έρευνας στο στάδιο της έκθεσης. Ευρήματα που σχετίζονται με τον καπνό, ένα προϊόν άμεσα συνδεδεμένο με την εμπορική εξέλιξη τόσο των επαρχιακών πόλεων όσο και των αστικών κέντρων.

Συνέντευξη: Μαριάννα Παπάκη

Culturenow.gr: Μέχρι τις 31 Αυγούστου θα παρουσιάζεται στο Μουσείο Μπενάκη η έκθεση «Καπνός – 101 σημειώσεις για τα ανατολικά καπνά». Πείτε μας λίγα λόγια για την ιδέα της έκθεσης και τα εκθέματα. 

Σπύρος Φλεβάρης: Η ιδέα προέκυψε μέσα από τα συχνά ταξίδια μου στην πόλη της Καβάλας. Μια πόλη παραλιακή με έντονα στοιχεία μεταπολεμικής αρχιτεκτονικής και συχνά άχαρες πολυκατοικίες, η Καβάλα διατηρεί μια ιδιαιτερότητα, μια ενδιαφέρουσα παραφωνία. Το κέντρο της κατακλύζεται από αμέτρητες καπναποθήκες, επιβλητικά βιομηχανικά κτίρια των αρχών του 20^ου αιώνα ενώ σε πολλά σημεία αναδύεται ακόμη και σήμερα η μυρωδιά του καπνού.  Σ’αυτό έρχεται να προστεθεί και το γεγονός ότι υπάρχουν κτίρια, η αρχιτεκτονική των οποίων θυμίζει ευρωπαϊκούς  ρυθμούς της εποχής του μεσοπολέμου.

Θέλοντας να κατανοήσω την παραφωνία αυτή καταπιάστηκα με την ιστορία του καπνού στην πόλη και σε συνεργασία με την κ. Μαρία Ρεντετζή, αναπληρώτρια καθηγήτρια στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο η οποία ανέλαβε την ιστορική τεκμηρίωση αναδείξαμε σε μια πρώτη έκθεση την σημασία του εμπορίου της καπνού στην αρχιτεκτονική της πόλης και κυρίως τις αυστριακές επιρροές. Η έκθεση φιλοξενήθηκε στο Αρχαιολογικό Μουσείο της Καβάλας και κατόπιν ταξίδεψε  και φιλοξενήθηκε στο Δημαρχείο της Δράμας και πιο πρόσφατα στην Δημοτική Πινακοθήκη της Ξάνθης.  

Μέσα από αυτή τη διαδρομή καταλήξαμε σε μια πολύ πιο εμπεριστατωμένη έρευνα και μελέτη της ιστορίας του καπνού και κυρίως των ανατολικών καπνών, που, εν τέλει, αποτελεί ένα μεγάλο μέρος της ιστορίας αυτής της χώρας και δεν περιορίζεται σε τοπικές μόνο ιστορίες. 

Cul.N.:  Ποιες είναι οι πηγές των εκθεμάτων; Προέκυψαν από έρευνα; Από συλλογές;

Σ.Φ.: Τα εκθέματα προέρχονται από πάρα πολλές πηγές και κυρίως εκτός Ελλάδας. Αυτό ακριβώς το γεγονός αποδεικνύει την εμβέλεια της ιστορίας του ελληνικού καπνού. Ένα από τα πρώτα εκθέματα, αν όχι το πρώτο που βρέθηκε στα χέρια μας, ταξίδεψε από τη Νέα Υόρκη και μας το έστειλε η κ. Patricia Kuffler, σύζυγος του Stephan Kuffler, γνωστού καπνεμπόρου που δραστηριοποιήθηκε στην πόλη της Καβάλας στο μεσοπόλεμο και τη μεταπολεμική περίοδο. Πρόκειται για έναν κατάλογο του 1901 της εταιρίας Herzog et Cie, αυστροουγγρικής εταιρίας από τις πρώτες που εγκαταστάθηκε στην περιοχή της Καβάλας στα τέλη του 19^ου αιώνα.  Ο κατάλογος της εταιρίας Tabacus του 1920 βρέθηκε τυχαία στο Μουσείο Καλών Τεχνών της Πράγας από φίλους που γνώριζαν το αντικείμενο της έρευνάς μας.

Επίσης, στο Μουσείο Μπενάκη εκτίθενται σπάνια αντικείμενα από την συλλογή της εταιρίας JTI στη Βιέννη, εταιρίας που αποτελεί και το μέγα υποστηρικτή της έκθεσης.  Αντικείμενα ταξίδεψαν στην Αθήνα από το Σουηδικό  Μουσείο Σπίρτων και Καπνού στη Στοκχόλμη αλλά και από τις ελληνικές εταιρίες ΣΕΚΕ, Μιχαηλίδη και Γλεούδη.  Να σημειώσω επίσης ότι ένα μεγάλο μέρος των φωτογραφιών που αναδεικνύω στην έκθεση ανήκει στο φωτογραφικό Μουσείο Μπενάκη.  

Η συλλογή όλων αυτών των αντικειμένων και φωτογραφιών, κυρίως όσων ανήκουν σε προσωπικές συλλογές, δεν ήταν πάντα  εύκολη.  Δεν είναι δεδομένο ότι αντικείμενα και φωτογραφίες  που αποτελούν μνήμες των ανθρώπων που έζησαν αυτό που για μας αποτελεί σήμερα ιστορία μπορούν να αλλάξουν εύκολα  χέρια και από μνήμες να μεταμορφωθούν σε μουσειακά εκθέματα. Η αλλαγή αυτή απαιτεί τη δημιουργία μιας προσωπικής σχέσης με τους ανθρώπους που τα κατέχουν, μιας σχέσης εμπιστοσύνης που διασφαλίζει το σεβασμό στη μνήμη και άρα το σεβασμό στο αντικείμενο ή τη φωτογραφία.

Cul.N.:  Στη διάρκεια της έρευνας του υλικού της έκθεσης βρεθήκατε μπροστά σε κάποια έκπληξη; Σε κάποια πληροφορία που δεν γνωρίζατε ή σε κάποιο σπάνιο αντικείμενο;

Σ.Φ.: Πράγματι ήμασταν πολύ τυχεροί σε ό, τι αφορά τις πηγές μας. Στη διάρκεια της έρευνας βρεθήκαμε μπροστά σ’ ένα μοναδικό φωτογραφικό αρχείο που μόλις είχε έρθει στα χέρια της κ. Χριστίνας Βάρβα, υπεύθυνης  του φωτογραφικού αρχείου του ΕΛΙΑ . Και ενώ το συγκεκριμένο αρχείο δεν είχε καν οργανωθεί  η γενναιοδωρία και του ΕΛΙΑ αλλά και της ίδιας της κ Βάρδα που είχε και μια προσωπική σχέση με το συγκεκριμένο αρχείο ήταν αξιοσημείωτη καθώς μας το έδειξαν και δέχτηκαν να μας δώσουν τις εικόνες που επιλέξαμε. Ανάμεσα σ’ αυτές συμπεριλαμβάνεται και η φωτογραφία του τένις κλαμπ που δημιουργήθηκε στην Καβάλα από τους καπνεμπόρους της πόλης. Ξαφνιαστήκαμε όταν ο κ. Αλέξανδρος Παπαγιάννης μέσα από τυχαίες διαδρομές και συζητήσεις μας ανέφερε ότι έχει την ρακέτα του πατέρα του, καπνέμπορου στην πόλη την εποχή εκείνη.

Το λέω και το τονίζω όλο αυτό με το αρχείο του ΕΛΙΑ  γιατί η σχέση με τα ελληνικά αρχεία δεν είναι πάντα τόσο εύκολη. Για παράδειγμα,  δεν είχαμε την ίδια τύχη με το αρχείο του Μουσείου Καπνού στην Καβάλα. Δεν είναι τυχαίο ότι η έκθεση δεν φιλοξενεί ούτε ένα αντικείμενο ή φωτογραφία που να ανήκει σ’ αυτό το αρχείο. Το θέμα του πλούσιου σε ιστορικά αντικείμενα και φωτογραφικό υλικό αρχείου συζητήθηκε σε ειδική συνεδρία στο διεθνές συνέδριο με θέμα τον καπνό που διοργάνωσε η κ. Ρεντετζή τον Ιούλιο του 2013 στην Καβάλα. Τότε με τη συνδρομή γνωστών ιστορικών και αρχειονόμων της χώρας τέθηκε το θέμα της αξιοποίησης και του ανοίγματος αυτού του αρχείου στην τοπική κοινωνία και θεωρώ ότι κυρίως η έκθεση έβαλε το πρώτο λιθαράκι  σε μια τέτοια κατεύθυνση.  Δεν είναι τυχαίο ότι το Μουσείο διοργάνωσε φέτος και για πρώτη φορά μετά από δεκαετίες από την δημιουργία του, έκθεση φωτογραφίας στην πόλη με θέμα τον καπνό. Θέλω λοιπόν να πιστεύω ότι η έκθεση λειτούργησε καταλυτικά προς  σε μια τέτοια κατεύθυνση.  

Cul.N.:  Η δική σας σχέση με την ιστορία του καπνού ποια είναι; Πώς προέκυψε το ενδιαφέρον σας για το συγκεκριμένο προϊόν ;

Σ.Φ.: Όπως εξήγησα παραπάνω η δική μου προσέγγιση έγινε μέσα από την αρχιτεκτονική των καπναποθηκών. Ως αρχιτέκτονας με επιρροές κυρίως από την Αυστρία η εικόνα της πόλης της Καβάλας αλλά και άλλων σημαντικών κέντρων επεξεργασίας των ανατολικών καπνών όπως η Δράμα, Ξάνθη και Θεσσαλονίκη μου δίνει το έναυσμα να διηγηθώ με το δικό μου τρόπο αυτή την ιστορία. 

Cul.N.:  Ο καπνός έχει συνδεθεί με περιοχές όπως η Καβάλα, η Δράμα, η Ξάνθη… Μέσα από ποια εκθέματα της έκθεσης διαφαίνεται η ιστορική σύνδεση του καπνού τόσο με τα αστικά κέντρα όσο και με την περιφέρεια.

Σ.Φ.: Στην έκθεση υπάρχουν και αντικείμενα και φωτογραφίες. Το φωτογραφικό υλικό είναι κυρίως αυτό που αναδεικνύει την καλλιέργεια, επεξεργασία και το εμπόριο του καπνού σε περιοχές όπως αυτές που αναφέρετε. Αντικείμενα όπως η πρέσα, η βιζιτιέρα και το δέμα της εταιρίας ΣΕΚΕ ή η αυθεντική καρέκλα που χρησιμοποιούνταν από τις γυναίκες που ξεφύλλιζαν τον καπνό στις καπναποθήκες της εταιρίας Μιχαηλίδη  στη Θεσσαλονίκη  προσπαθούν να μεταφέρουν τον επισκέπτη στο χώρο της επεξεργασίας στα μεγάλα κέντρα όπως η Καβάλα και οι πόλεις γύρω από αυτήν. Το πρωτοσέλιδο της εφημερίδας Μακεδονία που αναφέρει τα βίαια γεγονότα στις απεργίες των καπνεργατών το Μάη του 1936 στη Θεσσαλονίκη  αλλά και ο επιτάφιος του Ρίτσου του οποίου το πρωτότυπο χειρόγραφο δυστυχώς δεν σώζεται μας υπενθυμίζουν επίσης  ότι οι καπνεργάτες αποτέλεσαν την πιο δραστήρια εργατική τάξη στη διάρκεια του μεσοπολέμου και συνδέουν γεγονότα που δεν είναι απαραίτητα γνωστά στους πολλούς. Να υπενθυμίσω εδώ ότι ο Επιτάφιος του Ρίτσου γράφεται με αφορμή τη φωτογραφία του νεκρού απεργού πάνω από το σώμα του οποίου θρηνεί η μάνα του καταμεσής του δρόμου, φωτογραφία που δημοσιεύθηκε στο συγκεκριμένο φύλο της Μακεδονίας. «Μέρα Μαγιού μου μίσεψες» θα γράψει ο Ρίτσος.

Η συλλογή από ταμπακιέρες του Μουσείου Μπενάκη ή τα προσχέδια για μια σειρά πακέτων τσιγάρων του Ιστορικού Αρχείου της Εθνικής Τράπεζας μας μεταφέρουν στα μεγάλα αστικά κέντρα όπως η Αθήνα όπου η επεξεργασία   του καπνού είναι άγνωστη. Αυτό που είναι γνωστό είναι η χρήση του, τα εκλεπτυσμένα κουτιά τσιγάρων, οι διαφημίσεις της εποχής, οι κάρτες που τοποθετούνται στα πακέτα και φέρουν εικόνες μιας στερεότυπης  θηλυκότητας.   

Cul.N.:  Ως αρχιτέκτονας, πώς θα σχολιάζατε την αισθητική των κτιρίων που σχετίζονταν με τον καπνό (καπναποθήκες, τα μέγαρα των καπνεμπόρων). Ποια ήταν τα χαρακτηριστικά τους;

Σ.Φ.: Τα συγκεκριμένα κτίρια λειτουργούσαν ως σύμβολο δύναμης και της ιδιαίτερης κοινωνικής θέσης των καπνεμπόρων της εποχής. Ο αθέμιτος ανταγωνισμός μεταξύ τους δεν περιοριζόταν μόνο στο μέγεθος της επιχείρησης αλλά και στην αρχιτεκτονική των καπνομάγαζων και των οικιών-μεγάρων τους. Η επαφή των καπνεμπόρων μέσω των εμπορικών ταξιδιών τους  με τα μεγαλύτερα κέντρα της Ευρώπης επηρέασε σε μεγάλο βαθμό την αισθητική των ίδιων και η αρχιτεκτονική ήταν ένα από τα ποικίλα πεδία εφαρμογής αυτής της επιρροής.

Με την βοήθεια αρχιτεκτόνων του εξωτερικού οι οποίοι είτε είχαν ήδη εγκατασταθεί στα μεγαλύτερα κέντρα επεξεργασίας καπνού (Καβάλα, Δράμα, Ξάνθη) είτε τους καλούσαν μαζί με τεχνίτες για το συγκεκριμένο έργο σε συνδυασμό με την εισαγωγή νέων υλικών και εγκαταστάσεων δημιουργήθηκαν οικοδομήματα τα οποία τεχνολογικά και αισθητικά βρίσκονταν στα ίδια επίπεδα με αντίστοιχα της κεντρικής Ευρώπης.

Πηγή έμπνευσης ήταν οι διάφοροι σύγχρονοι αρχιτεκτονικοί ρυθμοί της Ευρώπης αρχίζοντας από τον Ιστορισμό και τα διάφορα παρακλάδια του ( Νεογοτθικός ρυθμός, Νεοκλασσικισμός κτλ.) και μέσω του Εκλεκτικισμού και του Αρ Νουβό(γαλλικά Art Nouveau) καταλήγει στον Μοντερνισμό και το Bauhaus.

Προφανώς μέσα σ’ αυτά τα πλαίσια υπήρχαν διακυμάνσεις όσων αφορά το βάθος στο οποίο εστίαζε ο μελετητής ή τεχνίτης.

Σε μερικά κτίρια η αρχιτεκτονική μελέτη καθόριζε και την τελευταία λεπτομέρεια ενώ σε άλλα περιοριζόταν μόνο στην εξωτερική όψη, στο πρόσωπο των κτιρίων ενώ το υπόλοιπο ακολουθούσε κανόνες των εκάστοτε τοπικών κτισμάτων.

Η έκθεση «ΚΑΠΝΟΣ | TOBACCO 101 σημειώσεις για τα ανατολικά καπνά │ 101 notes on oriental tobacco» θα παρουσιάζεται στο κεντρικό κτήριο του Μουσείο Μπενάκη μέχρι τις 31 Αυγούστου. Περισσότερες Πληροφορίες