Αφιέρωμα στον Αντρέι Βάιντα από την Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης

Με ένα αφιέρωμα στον πολυβραβευμένο μετρ του ευρωπαϊκού σινεμά Αντρέι Βάιντα, που έφυγε από την ζωή τον περασμένο Οκτώβριο, αποχαιρετά το 2016 η Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης. Το αφιέρωμα με τίτλο «Early Wajda» παρουσιάζει τέσσερις ταινίες από την πρώτη περίοδο δημιουργίας του πολωνού σκηνοθέτη και συγκεκριμένα τα φιλμ Κανάλ, Στάχτες και διαμάντια, Το δάσος με τις σημύδες και Η γη της Επαγγελίας.

Το αφιέρωμα πραγματοποιείται από τις 15 έως τις 18 Δεκεμβρίου 2016 στο αγαπημένο στέκι της Ταινιοθήκης Θεσσαλονίκης, την αίθουσα Σταύρος Τορνές στην Αποθήκη 1 στο Λιμάνι.

Με περισσότερες από 40 ταινίες στη φιλμογραφία του, ο Αντρέι Βάιντα τιμήθηκε το 1981 με τον Χρυσό Φοίνικα στις Κάννες για την ταινία του Ο άνθρωπος από σίδερο, ενώ το 2000 έλαβε τιμητικό Όσκαρ για το σύνολο της προσφοράς του στον κινηματογράφο, αλλά και τιμητική Χρυσή Άρκτο στο Φεστιβάλ του Βερολίνου το 2006.

Αξίζει να θυμηθούμε ότι:

– Το Κανάλ, η δεύτερη ταινία του Αντρέι Βάιντα, είναι το δεύτερο μέρος μιας από τις καλύτερες αντιπολεμικές τριλογίες στην ιστορία του σινεμά και μια συγκλονιστική ελεγεία της φρίκης και του τρόμου του πολέμου.

– Το Στάχτες και διαμάντια είναι ένα φιλμ που ο Φράνσις Φορντ Κόπολα και ο Μάρτιν Σκορσέζε συμπεριλαμβάνουν σταθερά στις λίστες με τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών.

– Η ταινία Η Γη της Επαγγελίας, βασισμένη στο μυθιστόρημα του πολωνού νομπελίστα Βλάντισλαβ Ρέιμοντ που εκδόθηκε το 1897, υπήρξε μια από τις πιο δυνατές υποψηφιότητες για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας,  το 1976.

Πρόγραμμα προβολών

Πέμπτη 15 Δεκεμβρίου

18:30  Κανάλ

21:00  Το δάσος με τις σημύδες

Παρασκευή 16 Δεκεμβρίου

18:30  Στάχτες και διαμάντια

21:00  Η γη της Επαγγελίας

Σάββατο 17 Δεκεμβρίου

18:30  Το δάσος με τις σημύδες

21:00  Στάχτες και διαμάντια

Κυριακή 18 Δεκεμβρίου

18:00  Η γη της Επαγγελίας

21:15  Κανάλ

Οι ταινίες

Κανάλ (Οι ήρωες της Βαρσοβίας) / Kanal

(Πολωνία, 1957)

Σκηνοθεσία: Αντρέι Βάιντα. Σενάριο: Jerzy Stefan Stawinski. Με τους: Teresa Izewska, Tadeusz Janczar, Wienczyslaw Glinski. Ασπρόμαυρη, 91΄

Η ιστορία της ταινίας βασίζεται στην ηρωική εξέγερση της Βαρσοβίας ενάντια στους γερμανούς κατακτητές, στην οποία πήραν μέρος τον Σεπτέμβριο του 1944 δεκάδες χιλιάδες πολωνών πατριωτών, η πλειοψηφία των οποίων εξοντώθηκε. Η ταινία καταγράφει τις τελευταίες αγωνιώδεις ώρες μιας ομάδας αντιστασιακών, που καταφεύγει στους υπόνομους  της πόλης, προσπαθώντας να περάσει κάτω από τον ασφυκτικό κλοιό των Γερμανών που τους έχουν  παγιδέψει. Χαμένοι μέσα στον δαίδαλο των υπονόμων, που μοιάζουν να μην οδηγούν στον πάνω κόσμο, πιασμένοι σαν τα ποντίκια στην φάκα,  κουρασμένοι και απελπισμένοι, βυθισμένοι (κυριολεκτικά) στον πάτο μιας επίγειας κόλασης, διαλυμένοι ψυχικά και σωματικά από τον άνισο αγώνα που δίνουν, σκέφτονται πως ο θάνατος ίσως να είναι η μόνη λύση…

Το Κανάλ, δεύτερη ταινία του Αντρέι Βάιντα και δεύτερο μέρος μιας από τις καλύτερες αντιπολεμικές τριλογίες που έχουν γυριστεί ποτέ, είναι μια συγκλονιστική ελεγεία της φρίκης και του τρόμου του πολέμου. Ο σεναριογράφος Γιέρζι Στεφάν Σταβίνσκι, που είχε πάρει μέρος στην εξέγερση, αποδίδει με ιστορική ακρίβεια και ειλικρίνεια τα γεγονότα, ενώ ο Βάιντα κινηματογραφεί αυτή την κάθοδο στον κάτω κόσμο με πρωτόγνωρη σκηνοθετική ορμή και σε εξπρεσιονιστικούς τόνους – σε όλες τις αποχρώσεις του μαύρου. Θα πρέπει ακόμα να σημειώσουμε ότι η επίσημη προπαγάνδα, αμέσως μετά τον πόλεμο, είχε καλύψει μ’ ένα πέπλο σιγής τα περιστατικά και τις συνθήκες μέσα στις οποίες έγινε η εξέγερση, καθώς τα σοβιετικά στρατεύματα (που βρίσκονταν στην αντίπερα όχθη του ποταμού Βιστούλα), καθυστέρησαν αδικαιολόγητα να φτάσουν και να τους σώσουν – γι’ αυτό και η ταινία ενόχλησε, αλλά «πέρασε». Μάλιστα, υπήρξε η πρώτη ταινία της  πολωνικής σχολής που κέρδισε μεγάλο βραβείο στις Κάννες, επιβάλλοντας  διεθνώς  τον τότε 30χρονο σκηνοθέτη της. Γράφει σχετικά ο Ερίκ Ρομέρ σε ρόλο κινηματογραφικού κριτικού (τότε), στο περιοδικό Arts «…αυτός ο υπόγειος  και δυσώδης λαβύρινθος, αυτό το ύδωρ της Στυγός, δεν έχει την ανάγκη του λόγου για να τονώσει την ευγλωττία του, όταν μέσα από την ‘πτήση’ ενός εξαίσιου τράβελινγκ προς τα μπρος, ανακαλύπτουμε στην άκρη της δύσοσμης νύχτας και πίσω από τα αδιαπέραστα σιδερένια κάγκελα, τα θολά νερά του Βιστούλα, που ωστόσο φαντάζουν τόσο λαμπερά στα μάτια των φυγάδων…». 

Στάχτες και διαμάντια / Ashes and Diamonds / Popiól i diament

(Πολωνία, 1958)

Σκηνοθεσία: Αντρέι Βάιντα. Σενάριο: Jerzy Andrzejewski. Με τους: Zbigniew Cybulski, Waclaw Zastrzezynski, Adam Pawlikowski. Ασπρόμαυρη, 103΄.

Στις 8 Μαΐου του 1945 ο Β΄ Παγκόσμιος Πόλεμος τελειώνει οριστικά για την Πολωνία. Στη διάρκεια της πρώτης μέρας ανεξαρτησίας, δυο μέλη μιας εθνικιστικής αντιστασιακής οργάνωσης που συμμετείχαν στην εξέγερση της Βαρσοβίας και συνεχίζουν τον αγώνα εναντίον της κομμουνιστικής εξουσίας, καλούνται να εξοντώσουν τον νεοεκλεγέντα εκπρόσωπο του Κομμουνιστικού Κόμματος, ο οποίος επισκέπτεται μια κωμόπολη με σκοπό να συμμετάσχει σε έναν τοπικό εορτασμό της νίκης. Ο νεαρότερος εκτελεστής ονομάζεται Μάτσιεκ και ο προϊστάμενός του Αντρέι. Στήνουν την ενέδρα τους λίγο πιο έξω από την πόλη, καραδοκώντας οπλισμένοι στο πλάι του δρόμου, όπου ο άνθρωπός τους υποτίθεται ότι θα κάνει το πέρασμά του. Ένας λάθος υπολογισμός τους, ωστόσο, στρέφει τις κάνες των όπλων ενάντια σε δυο ανυποψίαστους εργάτες και τα πράγματα παίρνουν μια απρόσμενη τροπή. Συνειδητοποιώντας το σφάλμα τους λίγο αργότερα, οι δυο άντρες επισκέπτονται ένα από τα ξενοδοχεία της κωμόπολης για να συναντήσουν εκεί τον αρχικό τους στόχο. Ο Αντρέι διατάζει τον Μάτσιεκ να φέρει οριστικά εις πέρας τη δολοφονική τους αποστολή. Περιμένοντας την κατάλληλη νυχτερινή ώρα για να την ολοκληρώσει, μέσα από απανωτά παιχνίδια της τύχης, ο νεαρός θα ερωτευτεί, θα αμφιβάλλει για την σκοπιμότητα της αποστολής, θα προσπαθήσει να την απαρνηθεί και θα βρεθεί δέσμιος της ματαιότητας των πάντων. Αντιμέτωπος με το συναίσθημα του έρωτα, ο Μάτσιεκ αρχίζει να συνειδητοποιεί τον παραλογισμό του εγχειρήματος, μιας που ο πόλεμος έχει πια τελειώσει. Η πίστη όμως στον στρατιωτικό όρκο θα υπερισχύσει της αγάπης; Όταν το ξημέρωμα φτάσει, μέσα στο φως της πρώτης ελεύθερης μέρας για την Πολωνία, θα συναντηθεί με το πεπρωμένο του…

Αυτή η τρίτη ταινία του Βάιντα, που κλείνει και τον κύκλο της αντιπολεμικής του τριλογίας, θεωρείται από πολλούς ειδικούς όχι μόνον η καλύτερη του συνολικού έργου του, αλλά είναι και μια από τις σημαντικότερες και ωραιότερες  ταινίες, όχι μόνον του πολωνικού αλλά και του μεταπολεμικού ευρωπαϊκού κινηματογράφου. Η σκηνοθεσία του Βάιντα είναι αριστουργηματική, καθώς η διαχείριση αλλά και αξιοποίηση των χώρων και ο τρόπος που χρησιμοποιεί την κάμερα (άλλοτε κοντινά πλάνα και άλλοτε με εξεζητημένες γωνίες λήψης), μεταδίδει την αίσθηση της ασφυκτικής και σχιζοειδούς κατάστασης, πάνω στην οποία βαδίζει ο «πνιγμένος» από τις αμφιβολίες πρωταγωνιστής της ταινίας, διχασμένος μεταξύ του ιδεολογικού του καθήκοντος και της ανακάλυψης του έρωτα. Το Στάχτες και διαμάντια, ένα φιλμ που οι Φράνσις Φορντ Κόπολα και Μάρτιν Σκορσέζε βάζουν πάντα στις λίστες με τις καλύτερες ταινίες όλων των εποχών, είναι μια μελαγχολική ελεγεία για το τέλος των ψευδαισθήσεων. Στον ρόλο του Μάτσιεκ ο 30χρονος  Ζμπίγκνιου Τσιμπούλσκι (ο οποίος θα σκοτωθεί σε δυστύχημα 10 χρόνια μετά), ο επονομαζόμενος και πολωνός Τζέιμς Ντιν, κατέκτησε αστραπιαία το παγκόσμιο κοινό με την ερμηνεία του.

Το δάσος με τις σημύδες / The Birch Wood / Brzezina

(Πολωνία, 1970)

Σκηνοθεσία: Αντρέι Βάιντα. Σενάριο: Jaroslaw Iwaszkiewicz, Andrzej Wajda. Με τους: Daniel Olbrychski, Olgierd Lukaszewicz, Emilia Krakowska. Έγχρωμη, 99΄.

Τα γεγονότα της ταινίας διαδραματίζονται στις αρχές του 20ού αιώνα, στο χαμένο στο δάσος με τις σημύδες σπίτι του δασοφύλακα Μπολεσλάβ, ο οποίος, περικυκλωμένος από ένα ειδυλλιακό φυσικό περιβάλλον, ζει σαν ερημίτης, έχοντας παραιτηθεί από τη ζωή μετά το θάνατο της συζύγου του. Μια μέρα φτάνει στο σπίτι του ο αδερφός του Στανισλάβ, ο οποίος είναι βαριά άρρωστος με φυματίωση. Ξέρει ότι σύντομα θα πεθάνει, θέλει όμως να γευτεί όσο μπορεί όση ζωή του έχει απομείνει. Αυτή η απελπισία, μεταμορφωμένη σε μια ακόρεστη δίψα για ζωή, έρχεται σε αντίθεση με την πνευματική νάρκη του παραιτημένου Μπόλεσλαβ. Έτσι, αρχίζει μια υποσυνείδητη συναισθηματική αντιπαλότητα ανάμεσα στα δυο αδέρφια. Μετά τον θάνατο του Στανισλάβ, ο Μπολεσλάβ αναζωογονείται, έχοντας κερδίσει ξανά το ενδιαφέρον του για τη ζωή.

Λυρική μεταφορά μιας νουβέλας του Γιάροσλαβ Ιβασκίεβιτς πάνω στον έρωτα, την επιθυμία, την απώλεια και το θάνατο. Κινηματογραφώντας την αργή διαδικασία της φυσικής φθοράς, ο Βάιντα δεν κάνει μία απαισιόδοξη ταινία γεμάτη πόνο και λύπη, αλλά αντίθετα έναν ύμνο στην ικανότητα της ζωής να αναγεννιέται από τις στάχτες της. Το δάσος με τις σημύδες, ταινία μεγάλης εικαστικής αξίας και δύναμης, αρχίζει μέσα σ’ ένα σκοτεινό και χιονισμένο τοπίο, αλλά καθώς η ιστορία εξελίσσεται, ο χειμώνας αντικαθίσταται από την ανθοφορούσα άνοιξη. Η φύση πεθαίνει την ίδια στιγμή που αναγεννιέται, φέρνοντας μία νέα εποχή. Ο πολωνός μαέστρος δημιούργησε μια ταινία περιεκτικότατη και μεστή φιλοσοφικών νοημάτων και παράλληλα γεμάτη με αχαλίνωτη αισθησιακή ομορφιά. Με μια υπνωτιστική σκηνοθεσία ο Βάιντα,  αξιοποιεί και τη μικρότερη εκφραστική λεπτομέρεια – από ένα βλέμμα και μια ηλιαχτίδα έως τους φυσικούς ήχους και τις σκιές-, σε μια συγκινητική ιστορία που εξερευνά κάτι οικουμενικό: τη μοναξιά και την ανθρώπινη συμπεριφορά μπροστά στην αναπόφευκτη απειλή του θανάτου. Ο Βάιντα μετατρέπει αυτή την εκ πρώτης όψεως θανατερή ιστορία σε ένα από τα πιο υπόκωφα παθιασμένα, λυρικά, εικαστικά συναρπαστικά – και λιγότερα γνωστά – έργα του, στο οποίο η αγάπη είναι η μόνη που μπορεί να νικήσει τον φόβο του θανάτου.

Η γη της Επαγγελίας / The Promised Land / Ziemia obiecana

(Πολωνία, 1975)

Σκηνοθεσία: Αντρέι Βάιντα. Σενάριο: Wladyslaw Stanislaw Reymont (μυθιστόρημα), Andrzej Wajda. Με τους: Daniel Olbrychski, Wojciech Pszoniak, Andrzej Seweryn.  Έγχρωμη, 179΄.

Η Γη της Επαγγελίας διαδραματίζεται στην πόλη του Λοτζ, ένα από τα μεγαλύτερα ευρωπαϊκά κέντρα υφαντουργίας του 19ου αιώνα, που βρίσκεται σε ραγδαία οικονομική ανάπτυξη. Τρεις νέοι φίλοι διαφορετικών εθνοτήτων, ένας Πολωνός, ένας Εβραίος κι ένας Γερμανός, βάζουν τα χρήματά τους για να χτίσουν ένα εργοστάσιο. Όμως, όπως συνήθως συμβαίνει, η συσσώρευση του κεφαλαίου συνοδεύεται από αισθητή ηθική κατάπτωση και τους αναγκάζει να πράξουν ενάντια στις αρχές τους. Ο Βάιντα διαρκώς υπογραμμίζει το δυσβάσταχτο τίμημα αυτής της προσπάθειας: φιλίες διαρρηγνύονται, ηθικοί φραγμοί ποδοπατούνται, γάμοι συμφέροντος συνάπτονται, ατέλειωτοι συμβιβασμοί κυριαρχούν, σε αυτή την πορεία προς τον πλουτισμό και τη διασφάλιση καλύτερης κοινωνικής θέσης. Μέσα από τη ζωή τους, ο Βάιντα αντικατοπτρίζει την μετάβαση της Πολωνίας του 19ου αιώνα από τον φεουδαλισμό στον καπιταλισμό. Βασισμένη στο μυθιστόρημα του πολωνού νομπελίστα, Βλάντισλαβ Ρέιμοντ που εκδόθηκε το 1897, αριστουργηματικά σκηνοθετημένη με αντι-ρεαλιστική, σχεδόν εξπρεσιονιστική διάσταση, πρόκειται για την τοιχογραφία μιας ολόκληρης εποχής – των ονείρων, των ηθών και των αξιών της. Η ταινία, ήταν μια από τις πιο σοβαρές υποψηφιότητες  το 1976, για Όσκαρ καλύτερης ξενόγλωσσης ταινίας  το οποίο τελικά απέσπασε ένα άλλο αριστούργημα, το Ντερσού Ουζαλά του Ακίρα Κουροσάουα.