Το Αϊβαλί και η Μικρασιατική Αιολίδα υπήρξε έργο ζωής για τον αρχιτέκτονα Δημητρό Ε. Ψαρρό, ο οποίος ασχολήθηκε με την έρευνα και τη συγγραφή του από το 1969 έως το θάνατό του, το 2008. Πρόκειται για μια αρχιτεκτονική και πολεοδομική μελέτη που επιχειρεί να ανασυστήσει αυτή τη μοναδική από δημογραφική άποψη πολιτεία της Μικρασιατικής Αιολίδας, της οποίας ο πληθυσμός μέχρι το 1922 ήταν αμιγώς ελληνικός. Η έρευνα του Ψαρρού, σύμφωνα με τα λόγια του ίδιου, «αποκαλύπτει βήμα βήμα τις φάσεις ανάπτυξης της πολιτείας και της γύρω περιοχής, αξιοποιώντας πληροφορίες που αναζητήθηκαν τόσο σε γραπτές ιστορικές πηγές όσο και σε προφορικές μαρτυρίες».
Το βιβλίο παρουσιάζει «σε σχέδια και φωτογραφίες, τον κτιριακό της πλούτο, σε μια προσπάθεια να διασώσει, έστω και μόνο σε εικόνες, κάποια σημάδια στο χώρο που ήδη έχουν χαθεί, ή που πρόκειται να εξαφανιστούν σύντομα». Το κείμενο παρακολουθεί –ενορία την ενορία– την οικιστική εξέλιξη στους οικισμούς Αϊβαλί, Μοσχονήσια και Γενιτσαροχώρι, και συμπληρώνεται από μια πολυσέλιδη επισκόπηση του περιβάλλοντα χώρου αυτών των οικισμών, όπου, μεταξύ άλλων, καταγράφονται αναλυτικά όλα τα μοναστήρια, τα ξωκλήσια και τα νησάκια του ιδιότυπου αυτού αρχιπελάγους.
Τέλος, τα παραρτήματα με τα οποία ολοκληρώνεται η μελέτη περιλαμβάνουν εκτενές χρονολόγιο με την ιστορία της περιοχής (από το 1000 έως το 1923) καθώς και ιστορικά, πληθυσμιακά και ανθρωπολογικά στοιχεία, ενώ στη βιβλιογραφία παρατίθενται οι γνωστές και άγνωστες πηγές που χρησιμοποίησε ο ερευνητής. Το εικονογραφικό υλικό, σημαντικότατο για την τεκμηρίωση της έρευνάς του Δ. Ε. Ψαρρού, περιλαμβάνει, εκτός από φωτογραφίες από τα τέλη του 19ου αιώνα έως τις μέρες μας, και πρωτότυπα τοπογραφικά / αρχιτεκτονικά σχέδια του ίδιου αλλά και Τούρκων μελετητών της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς του τόπου.
Βιογραφικό συγγραφέα
Ο ΔΗΜΗΤΡΟΣ Ε. ΨΑΡΡΟΣ (12.8.1939–3.5.2008) γεννήθηκε στην Καλλιθέα. Σπούδασε στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, απ’ όπου πήρε τα διπλώματα του μηχανολόγου-ηλεκτρολόγου μηχανικού (1963) και του αρχιτέκτονα (1968). Διατηρούσε, από το 1967 ώς το θάνατό του, Γραφείο Μελετών για έργα αρχιτεκτονικά, στατικά και ηλεκτρομηχανολογικά. Για το αρχιτεκτονικό του έργο του απονεμήθηκε δύο φορές το Βραβείο Εφαρμοσμένης Αρχιτεκτονικής του ΥΠΕΧΩΔΕ (1984 και 1987). Από το 1969 ασχολήθηκε συστηματικά με τη μελέτη της ιστορίας, της λαογραφίας και της αρχιτεκτονικής των Βαλκανίων και της Μικράς Ασίας, ιδιαίτερα κατά την οθωμανική περίοδο.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Οι μακροχρόνιες επιτόπιες έρευνές του του επέτρεψαν να προβάλει πολλές φορές την πολιτιστική κληρονομιά και την παραδοσιακή αρχιτεκτονική αυτών των τόπων με εκθέσεις, δημοσιεύσεις, τηλεοπτικά ντοκιμαντέρ και ανακοινώσεις σε διάφορα διεθνή συνέδρια. Διετέλεσε, μεταξύ άλλων: μέλος της Μόνιμης Επιτροπής Χωροταξίας του ΤΕΕ (1974–1979)· ιδρυτικό μέλος και πρόεδρος της Δημοκρατικής Κίνησης Επιστημόνων (1975–1978)· γενικός γραμματέας της Ένωσης Κυδωνιατών (1981–1983), οπότε και επιμελήθηκε τη σχολιασμένη επανέκδοση της Ιστορίας των Κυδωνιών του Γεωργίου Σακκάρη του 1920, την εγκυρότερη ιστορική πηγή για το Αϊβαλί· γενικός γραμματέας της Ομοσπονδίας Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος (1985–1987)· μέλος της Διεθνούς Επιστημονικής Επιτροπής Παραδοσιακής Αρχιτεκτονικής (CIAV) του ICOMOS και του Δ.Σ. του Ελληνικού Τμήματος του ICOMOS (1999–2008).
Συμμετείχε σε πολλά διεθνή και ελληνικά συνέδρια που οργανώθηκαν, μεταξύ άλλων, από το ICOMOS, την UNESCO, την Ομοσπονδία Προσφυγικών Σωματείων Ελλάδος, το Ευρωπαϊκό Πολιτιστικό Κέντρο Δελφών, το Τεχνικό Επιμελητήριο της Ελλάδος και το Σύλλογο Αρχιτεκτόνων Λέσβου, το Κέντρο Νεοελληνικών Ερευνών του Εθνικού Ιδρύματος Ερευνών, το Κέντρο Μικρασιατικών Σπουδών και την Εταιρεία Λεσβιακών Μελετών, το τουρκικό ίδρυμα Foundation of Lausanne Treaty Emigrants, την Αρχιτεκτονική Σχολή της Άγκυρας, το Δήμο Αϊβαλιού και τον τοπικό Σύλλογο Πολιτών «BaykusΓλαυκώπις», κυρίως με θέματα που αφορούν τη μελέτη και την προστασία της αρχιτεκτονικής κληρονομιάς της Μικράς Ασίας και των Βαλκανίων, και ειδικότερα ελληνικών οικισμών στη Μικρά Ασία.