Το Πολύπτυχο της Γάνδης ή Ο Αμνός του Θεού (Het Lam Gods) είναι ένα μνημειώδες πολύπτυχο της πρώιμης φλαμανδικής τέχνης, των αρχών του 15ου αιώνα. Έργο του Γιαν βαν Άικ και του λιγότερο γνωστού αδελφού του, Χούμπερτ βαν Άικ, ολοκληρώθηκε το 1432 και είναι εξαιρετικά φιλοτεχνημένο, με έντονα λαμπερά χρώματα και εξαιρετικές λεπτομέρειες.
Αποτελεί έκφραση της χριστιανικής πεποίθησης ότι η σωτηρία του ανθρώπου οφείλεται στη θυσία του Ιησού Χριστού, του Αμνού του Θεού. Το έργο, που κανονικά εκτίθεται στον Σιντ-Μπάαφ Κατεντράαλ στη Γάνδη, είναι κατά μεγάλο μέρος αυθεντικό. Μόνο ένα τμήμα του πολύπτυχου κάτω αριστερά είναι σύγχρονο αντίγραφο (το πρωτότυπο κλάπηκε το 1934). Το έργο αποτελεί εκπληκτικό εγχείρημα, δεδομένης της ταραγμένης ιστορίας του. Γλίτωσε από τους προτεστάντες το 1566, ενώ τμήματά του διαλύθηκαν και αφαιρέθηκαν από Γάλλους στρατιώτες το 1794. Τέλος, αρκετά μέρη του πωλήθηκαν το 1816. Χρειάστηκε ακόμη και να σωθεί από πυρκαγιά το 1822.
Το τεράστιο αυτό πολύπτυχο περιλαμβάνει 24 συνθέσεις, η μεγαλύτερη από τις οποίες απεικονίζει την Προσκύνηση του Αμνού κάτω στο κέντρο, η οποία είναι και η πιο διάσημη. Έπειτα από 8 χρόνια αποκατάστασης τα αρχικά της χρώματα και οι σβησμένες από τον καιρό λεπτομέρειες, στις οποίες ειδικευόταν ο Γιαν Βαν Άικ, επανήλθαν, δημιουργώντας αναστάτωση στο κοινό των social media σε όλο τον κόσμο για τα σχεδόν αθρωπόμορφα χαρακτηριστικά του αμνού. Η έκθεση, όμως, που άνοιξε τις πύλες της στις αρχές Φεβρουαρίου για να αφήσει το κοινό του 21ου αιώνα να θαυμάσει την τέχνη του 15ου, έκλεισε μαζί με τόσες άλλες λόγω της παγκόσμιας πανδημίας.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Για το λόγο αυτό, το Google Arts & Culture δημιούργησε μία εικονική περιήγηση που επισκέπτεται όλες τις λεπτομέρειες του μεγαλειώδους έργου και τις αναλύει. Εμείς ακολουθούμε το “ταξίδι” πίσω στον χρόνο της ιστορίας της τέχνης και σας μεταφέρουμε τα πιο κομβικά σημεία του πολύπτυχου.
Εξωτερική Όψη
Η δομή που φέρει το Πολύπτυχο του επιτρέπει να εκτίθεται κλειστό ή ανοιχτό, αλλά αυτό που συνηθιζόταν ήταν να ανοίγει μόνο για τις άγιες μέρες. Η εξωτερική του όψη απεικονίζει στην πάνω πλευρά τον Ευαγγελισμό, ενώ στην κορυφή διακρίνονται οι μορφές της Κυμαίας Σίβυλλας και της Ερυθραίας Σίβυλλας και οι προφήτες Μιχαίας και Ζαχαρίας, οι οποίοι είχαν προαναγγείλει τον Ευαγγελισμό που θα οδηγούσε στη γέννηση του Χριστού. Οι προφήτες απεικονίζονται με πρωτότυπο τρόπο. Μοιάζουν σαν να σκύβουν από ένα παραπέτο για να δουν τι συμβαίνει από κάτω. Την εντύπωση αυτή τονίζουν και τα βιβλία, που βγαίνουν έξω από τα όρια του πλαισίου και οι ταινίες με αναφορές στον Ευαγγελισμό πίσω από τα κεφάλια τους, στοιχεία που ενισχύουν την αίσθηση της τρίτης διάστασης.
Μια επιγραφή, στο κάτω μέρος της σύνθεσης, αποκαλύπτει επίσης την ταυτότητα των παραγγελιοδοτών, του Joos Vyd, υπαλλήλου του δικαστηρίου της πόλης, και της συζύγου του, οι οποίοι απεικονίζονται στο κάτω μέρος, με τους αντίστοιχους αγίους τους, τον Άγιο Ιωάννη τον Βαπτιστή και τον Άγιο Ιωάννη τον Ευαγγελιστή. Πληροφορεί ακόμα πληροφορεί ότι το Πολύπτυχο ξεκίνησε να το φιλοτεχνεί ο Χούμπερτ βαν Άικ, “καλύτερος από τον οποίο δεν υπάρχει”, και ότι ο Γιαν, “δεύτερος στην τέχνη”, το ολοκλήρωσε το 1432.
Εσωτερική Όψη
Μόλις το Πολύπτυχο άνοιγε, αποκάλυπτε ζωντανά χρώματα, αισθητά φωτεινότερα και πιο γιορτινά από αυτά των έξω φύλλων. Οι σκηνές παρατίθενται με ασύνδετο τρόπο και δεν υπάρχει αναλογία ανάμεσα στις διαστάσεις των μορφών, αυξάνοντας έτσι το αίσθημα της σύγχυσης. Αυτό οφείλεται στη “συμμετοχή” και των δύο αδελφών. Είναι προφανές ότι ο Γιαν συνέχισε το έργο μετά το θάνατο του Χούμπερτ χωρίς να μείνει πιστός στην αρχική διάταξη. Συνήθως αποδίδονται στον μεγαλύτερο αδελφό οι ένθρονες μορφές, πιο στατικές και μνημειακές από τις υπόλοιπες, καθώς και ορισμένες παρεμβάσεις στα πλευρικά φύλλα.
Ο Γιαν θεωρείται δημιουργός των πιο καινοτόμων τμημάτων του έργου, και κυρίως του αναπεπταμένου τομίου της κεντρικής σκηνής. Στη σκηνή αυτή απεικονίζεται η Προσκύνηση του Αμνού, ο οποίος περιστοιχίζεται από ομάδες αποστόλων, προφητών, ερημιτών και Πολεμιστών του Χριστού, το σύνολο δηλαδή της Χριστιανοσύνης, που προσέρχεται να τιμήσει τον Αμνό, σύμβολο της θυσίας για τη σωτηρία της ανθρωπότητας. Ο αμνός στέκεται ζωντανός πάνω στον βωμό, αλλά αιμορραγεί μέσα σε ένα δισκοπότηρο καθιστώντας σαφή τη θυσία και το συμβολισμό της θείας κοινωνίας. Η αριστερή σύνθεση που απεικονίζει τους Δίκαιους Κριτές εκλάπη το 1934 και έχει αντικατασταθεί από αντίγραφο.
Στο πάνω μέρος, οι μορφές του Θεού Πατέρα ή του Χριστού, της Παναγίας και του Άγιου Ιωάννη του Βαπτιστή πλαισιώνονται από δύο σκηνές, με αγγέλους μουσικούς και αγγέλους που τραγουδούν αντίστοιχα. Η ζωντάνια των αγγέλων έρχεται σε αντίθεση με την εικόνα των ένθρονων προσώπων, η διακόσμηση του δαπέδου δεν συνεχίζει εκείνη της κεντρικής παράστασης, ενώ και ο ουρανός από πάνω τους έχει περισσότερες αναλογίες με τον ουρανό του κάτω μέρους. Η κεντρική φιγούρα παρότι θεωρείται ως η εικόνα του Θεού, πολλά επιχειρήματα προκύπτουν επίσης για το ότι πρόκειται για τον υιό και μια πιθανή εξήγηση θα ήταν η προσπάθεια του καλλιτέχνη να συνδυάσει την απεικόνιση του θεού στην τρισδιάστατη υπόστασή του (Πατέρας, Υιός, Άγιο Πνεύμα).
Στις άκρες απεικονίζονται οι Πρωτόπλαστοι, τα γυμνά κορμιά των οποίων προβάλλουν από το σκοτεινό φόντο των στενών εσοχών όπου βρίσκονται. Ο Αδάμ και η Εύα είναι οι μόνοι στην εσωτερική όψη που δεν βρίσκονται κάτω από ουρανό, αλλά από τα εξωτερικά τους άκρα πλαισιώνουν την υπόλοιπη σύνθεση. Όντας οι πρώτοι αμαρτωλοί είναι και οι πρώτοι που θα σωθούν από την αμαρτία και το θάνατο, συμβολίζοντας όλη την ανθρωπότητα. Ακριβώς από πάνω τους δύο απομιμήσεις αγαλμάτων του Κάιν και του Άβελ αναπαριστούν τις πρώτες επιπτώσεις της πτώσης από τον Παράδεισο.
Αν και σε γενικές γραμμές η ιδέα ότι το Πολύπτυχο δημιουργήθηκε από τη σύνθεση ανεξάρτητων φύλλων έχει απορριφθεί, η έντονη ετερογένειά του συνεχίζει να γεννά ερωτήματα, καθώς είναι αδύνατον να οδηγηθεί κανείς σε βέβαια συμπεράσματα σχετικά με το βαθμό συμμετοχής κάθε αδελφού.