Ανταπόκριση από το Βερολίνο / 5 + 1 εκθέσεις

Για τον φιλότεχνο περιηγητή του Βερολίνου η εποχή αυτή είναι πυρετώδης. Νέες εκθέσεις ανοίγουν σε μουσεία και γκαλερί, το σημαντικό φεστιβάλ φωτογραφίας του Βερολίνου, ο «Ευρωπαϊκός Μήνας Φωτογραφίας» είναι στον απόηχό του, τα μεγάλα μουσεία έχουν εμπλουτίσει το πρόγραμμα παράλληλων εκδηλώσεών τους. Αν και οι φθινοπωρινές όψεις του Βερολίνου πιθανόν να σας παρασύρουν σε ατελείωτες βόλτες, το κρύο ευνοεί μια στάση σε κάποια έκθεση, σε όποια πλευρά της πόλης κι αν βρίσκεστε.

Στην Ακαδημία Τεχνών του Βερολίνου (Akademie der Künste) παρουσιάζεται η έκθεση Uncertain States | Artistic Strategies in States of Emergency, η οποία πλαισιώνεται από ένα εντυπωσιακό πρόγραμμα δημοσίων δράσεων, διαλέξεων, προβολών, περφόρμανς κ.ά. Με αφετηρία την αβεβαιότητα που διέπει τις τρέχουσες κοινωνικοπολιτικές εξελίξεις διεθνώς, η έκθεση εστιάζει στις έννοιες της φυγής, της μετανάστευσης και εξορίας, με γνώμονα τη συλλογική μνήμη, την αφήγηση ως μέσο υπέρβασης των πολιτισμικών διαφορών, την εμπάθεια και την έννοια του συλλογικού τραύματος. Αρθρώνεται γύρω από δύο σκέλη, από τη μία παρουσιάζονται από τα αρχεία της Ακαδημίας ντοκουμέντα & αντικείμενα της εποχής 1933-1945 από καλλιτέχνες, θεωρητικούς και φιλοσόφους, που βίωσαν τη φυγή στην ταραγμένη Γερμανία την εν λόγω εποχή: κείμενα, επιστολές, έγγραφα παραίτησης προς την Ακαδημία Τεχνών, φωτογραφίες, αντικείμενα και λοιπά, των Bertold Brecht, Ernst Barlach, Käthe Kollwitz, Max Libermann, Walter Benjamin κ.ά. Από την άλλη, σε ανοιχτό διάλογο με αυτά, παρουσιάζονται έργα τριάντα περίπου σύγχρονων καλλιτεχνών που είτε αντιστέκονται στην απώλεια της μνήμης & ταυτότητας, και στην ξενοφοβία, είτε επικεντρώνονται στην εμπειρία της αβεβαιότητας και του τραύματος που συνοδεύει παρόμοιες συνθήκες, όπου οι κοινωνικοπολιτικές δομές καταστέλλονται, είτε απουσιάζουν εντελώς. Με διαφορετικά μέσα, βίντεο, φωτογραφία, ζωγραφική, γλυπτική & εγκαταστάσεις, οι καλλιτέχνες προσεγγίζουν τη συλλογική μνήμη ως μέσο αντίστασης, το σώμα ως τόπο μνήμης και μεταμόρφωσης, και την αφήγηση ως πράξη αποαποικιοποίησης. Έργα που ξεχώρισα για τη δύναμη και την αμεσότητα τους, είναι η βίντεο-εγκατάσταση της Nezaket Ekici, Tooth for Tooth, όπου σε ταυτόχρονες προβολές μεγάλης κλίμακας, οκτώ γυναίκες ενσαρκώνουν πραγματικές ιστορίες γυναίκών που δολοφονήθηκαν στην Τουρκία είτε από τους συζύγους τους, είτε από μέλη της οικογενείας τους στο δρόμο. Το «εκκωφαντικό» βίντεο του Nasan Tur, First Shot που καταγράφει σε slow motion την πρώτη φορά που άνθρωποι διαφόρων ηλικιών χρησιμοποιούν για πρώτη τους φορά  όπλο. Σε πιο χαμηλούς τόνους και υπαινικτικά, λειτουργώντας όμως εξίσου δυνατά, είναι τα έργα που ιχνηλατούν τις διαδρομές ανθρώπων στις διαμετακομιστικές ζώνες, όπως στα δύο έργα της Αργεντίνας Graciela Sacco που χρησιμοποιεί το παπούτσι και το αποτύπωμά του, καθώς και το έργο της Ινδής Shilpa Gupta, ένας πίνακας δρομολογίων (flap board) των αεροδρομίων, στο οποίο αντί για πληροφορίες πτήσεων, λέξεις και φράσεις συντίθενται και αποδομούνται καθώς τα γράμματα αλλάζουν, μπερδεύοντας θρησκευτικά και πολιτισμικά νοήματα. Τέλος, στην κατάσταση επισφαλείας παραπέμπουν τα σιδερένια, μαύρα κλουβιά της Mona Hatoum στην εγκατάσταση Kapan Iki, που μέσα τους καταπιέζεται και εγκλωβίζεται, ή αλλού ξεχύνεται και προσπαθεί να διαφύγει η κατακόκκινη οργανική μάζα, που παραπέμπει ακριβώς στο δυναμικό των ανθρώπων που βιώνουν αυτές τις συνθήκες.

Για τους λάτρεις της φωτογραφίας, στο C/O Berlin Foundation παρουσιάζονται δύο αξιόλογες εκθέσεις.

Η έκθεση I am You με επιλεγμένα έργα του πολύ σημαντικού Αμερικανού Gordon Parks (1912-2006) από διάφορες σειρές του μεταξύ 1942-1978, σε συνδυασμό με αρχειακό υλικό και φιλμ. Η κάμερα του Parks λειτούργησε σαν πανίσχυρο εργαλείο, ένα «όπλο» όπως το αποκαλούσε ο ίδιος, ενάντια στη βία, την ανισότητα και τη μισαλλοδοξία. Οι περίφημες φωτογραφίες από τον αγώνα για τα δικαιώματα των Αφροαμερικάνων, τη ζωή και τις συμμορίες στο Χάρλεμ τη δεκαετία του ’40, η σειρά του για την εγκληματικότητα σε διάφορες πολιτείες των Η.Π.Α. μια δεκαετία αργότερα, σίγουρα δεν χρειάζονται συστάσεις. Στον αντίποδα, στην έκθεση παρουσιάζεται επίσης και η ενασχόλησή του με τη φωτογραφία μόδας σε περιοδικά lifestyle την ίδια εποχή. Το οξύμωρο της χλιδής με την δυστυχία όπως προκύπτει από την αντιπαραβολή των τόσο διαφορετικών εικόνων, και εν γένει το έργο του Parks ιδωμένο άρτια και αναδρομικά μέσα από τη σύγχρονη ματιά, σκιαγραφούν απόλυτα όσο και μελαγχολικά τις αντιθέσεις της Αμερικανικής κοινωνίας.

Η άλλη έκθεση, με τον ελκυστικό τίτλο Don’t Start with the Good Old Things But The Bad New Ones, παρουσιάζει δύο πρότζεκτ του διάσημου καλλιτεχνικού διδύμου Adam Broomberg & Oliver Chanarin από το Λονδίνο, οι οποίοι την τελευταία δεκαετία με έντονα πολιτικοποιημένο χαρακτήρα και βασικά εργαλεία τη φωτογραφία και την κριτική, εξερευνούν το ρόλο της πρώτης, ειδικότερα στην απεικόνιση της βίας από τα μέσα. Γύρω από αυτό περιστρέφονται τα δύο έργα, έχοντας το καθένα ως σημείο αφετηρίας του ένα κείμενο. Στο Divine Violence εικονογραφούν τη Βίβλο με εικόνες που αντλούν είτε από το Internet είτε από την συλλογή Archive of Modern Conflict. Σχεδόν σε κάθε σελίδα επικολλούν μια φωτογραφία και αντίστοιχα υπογραμμίζουν με κόκκινο τη σχετική φράση του κειμένου, ώστε ο αναγνώστης να κάνει τους απαραίτητους συνειρμούς για τη σχέση εικόνας-κειμένου. Πρόκειται κυρίως για αποτρόπαιες εικόνες βίας και τρόμου, από πολέμους και εγκλήματα, και αν και κάποιοι μπορεί να βρουν το περιεχόμενο υβριστικό, προβοκατόρικο ή τουλάχιστον κλισέ, κατά τη γνώμη μου, η αδυναμία έγκειται στο ότι δεν γίνεται  σαφής η τοποθέτηση των καλλιτεχνών ώς προς τη σχέση της θρησκείας με την βιαιότητα της ανθρώπινης φύσης.

Το άλλο πρότζεκτ τους με τίτλο War Primer 2 έχει ως αφετηρία το War Primer, -και ουσιαστικά πρόκειται για αναπροσαρμογή του-, ένα λεύκωμα του Bertolt Brecht, στο οποίο συνέλεξε φωτογραφίες του Β’ Παγκοσμίου Πόλεμο από τον Τύπο και τις συνόδευσε με ένα τετράστιχο ποίημα του. Η σύγχρονη εκδοχή που προτείνουν οι Broomberg & Chanarin κρατά την αρχική έκδοση με τον λόγο του Brecht, μόνο που πάνω στις αρχικές φωτογραφίες, επικολλούν σύγχρονες από τον πόλεμο κατά της Τρομοκρατίας. Ένα πολύ δυνατό έργο για την διαχρονικότητα της ανθρώπινης βίας και αυτοκαταστροφής και μια πρόκληση για επαναπροσδιορισμό του τρόπου με τον οποίον βλέπουμε εικόνες βίας στα σύγχρονα μέσα.

Με την επέτειο των 100 χρόνων από τη δημιουργία του Νταντά παρουσιάζεται στη Berlinische Galerie η ιδιαίτερα δημοφιλής έκθεση Dada Africa/ Dialogue with the Other. Φέρνοντας για πρώτη φορά μαζί έργα Dada και έργα τέχνης ή αντικείμενα εξω-ευρωπαϊκών χωρών, από την Αφρική, την Ασία, την Β. Αμερική και την Ωκεανία, η έκθεση επιχειρεί να δείξει το πώς και πόσο επηρεάστηκαν από αυτά τα τρομερά παιδιά της πρωτοπορίας. Η άρνηση των Ντανταϊστών για τον δυτικό πολιτισμό τους έστρεψε στον πολιτισμικό Άλλον, που τους προσέφερε μια ελκυστική εναλλακτική, ώστε να στρέψουν μια και καλή την πλάτη τους στη Δύση, που μετά την παράνοια του Α’ Παγκομίου Πολέμου δεν είχε πια τίποτα να τους πει. Αναμφίβολα το δυνατό σημείο της έκθεσης είναι ότι τα έργα βρίσκονται σε άμεση αντιπαραβολή, και μάλιστα συχνά πρόκειται για τα ίδια ακριβώς έργα από τα οποία εμπνεύστηκαν οι Ντανταϊστές. Για παράδειγμα, ένα ξύλινο γλυπτό από το Cameroon στέκεται δίπλα σε ένα ντανταϊστικό πόστερ του Marcel Janco που απεικονίζει την ίδια μορφή, ή κούκλες από φυλές της Β. Αμερικής, δίπλα σε αντίγραφα τους από την ντανταϊστρια Sophie Tauber-Arp, η οποία αντέγραφε και αντικείμενα από την Αφρική, κουτιά, τσάντες, κοσμήματα κ.ά. που συμπεριλαμβάνονται επίσης στην έκθεση. Τέλος, ενώ προβάλλεται ικανοποιητικά η πολυμορφία του κινήματος στα διαφορετικά μέσα (γλυπτική, κολάζ, περφόρμανς, ποίηση, μουσική, εφαρμοσμένες τέχνες) θα ήταν πιο ουσιαστικό, κατά τη γνώμη μου, η έκθεση να απέφευγε τη γραμμική, μουσειολογική παρουσίαση, υπέρ ενός πιο δημιουργικού διαλόγου των έργων. Highlight της έκθεσης: τα εκπληκτικά φωτο-μοντάζ της Hannah Höch!

Όσον αφορά τις βόλτες σε γκαλερί, είναι πιθανόν να βρεθείτε στην Potsdamer Strasse και στην Blain|Southern για την πολυφωτογραφημένη εγκατάσταση της Γιαπωνέζας Chiharu Shiota με τίτλο Uncertain Journey. Όπως παρόμοια στη συμμετοχή της στην τελευταία Μπιενάλε της Βενετίας, η μνημειακή εγκατάσταση με τον λαβυρινθώδη ιστό από κατακόκκινο νήμα που ξεκινάει από την οροφή και καταλήγει στους σκελετούς έξι βαρκών στο ισόγειο της γκαλερί, δημιουργώντας ένα ονειρικό περιβάλλον, είναι οπτικά εντυπωσιακή. Προσωπικά, με κέρδισαν περισσότερο οι αφηρημένες συνθέσεις της με κλωστή σε καμβά σε κόκκινο και μαύρο. Ωστόσο, μην παραλείψετε να επισκεφτείτε τις διπλανές γκαλερί που βρίσκονται στο ίδιο τετράγωνο, και συχνά κρύβουν θησαυρούς όπως π.χ. η Jiri Svestka Galerie.

Τέλος, το Martin-Gropius-Bau φιλοξενεί μια αναδρομική έκθεση αφιερωμένη στην Pina Bausch και το Tanztheater. Πλούσια και διεξοδική, με βίντεο-αποσπάσματα, φωτογραφίες, αρχειακό υλικό και ένα άρτιο παράλληλο πρόγραμμα εκδηλώσεων, η έκθεση εξερευνά την πορεία της χορογράφου από την αρχή μέχρι το τέλος, τη μεθοδολογία της και τις σχέσεις με τους συνεργάτες της στο Tanztheater. Αν επισκεφτείτε την έκθεση, βεβαιωθείτε ότι έχετε αρκετό χρόνο στη διάθεσή σας, για να αφεθείτε σε μια σπάνια & τρυφερή περιπλάνηση στη ζωή και το έργο της μεγάλης Pina.

Φωτογραφίες:

1. Mona Hatoum, Kapan iki, 2012 (Detail), Courtesy Galerie Max Hetzler, Berlin | Paris

2. Nasan Tur, First Shot

3. Broomberg & Chanarin, War Primer 2

4. Hannah Höch, Photomontage, ‘From an Ethnographic museum’ series

5. Chiharu Shiota, Uncertain Journey, 2016, Installation view, Courtesy the artist and Blain|Southern, Photo: Christian Glaeser