Απ’ την Άβυσσο ως την Άβυσσο & ο Θρίαμβος της Δημιουργίας στο Ωδείο Αθηνών

Την «αστραπόχρονη» πορεία από τη ζωή ως το θάνατο, αυτό το φωτεινό μεσοδιάστημα κατά τον Καζαντζάκη, εξερευνά η έκθεση «Η Υπέρβαση της Άβυσσος» που παρουσιάζει ο οργανισμός ΝΕΟΝ στο Ωδείο Αθηνών.

Από την Δήμητρα Τσιαούσκογλου 

Με αφετηρία την Ασκητική του Καζαντζάκη, η έκθεση αντιμετωπίζει ένα εξ ορισμού φιλόδοξο και απαιτητικό εγχείρημα, αυτό της επιμέλειας έργων σύγχρονης τέχνης γύρω από ένα φιλοσοφικό κείμενο τέτοιου βεληνεκούς. Την ίδια στιγμή, η Ασκητική με την πολυσημία και τη διαχρονικότητά της, προσφέρεται για έναν στοχαστικό διάλογο με έργα ιστορικής σημασίας για τη σύγχρονη τέχνη, αλλά και έργα του σήμερα από Έλληνες και διεθνείς καλλιτέχνες.

Τα σχεδόν σαράντα έργα, που καλύπτουν ένα φάσμα τεσσάρων δεκαετιών και μια πληθώρα μέσων έκφρασης, προέρχονται από τη Συλλογή Δασκαλόπουλου, η οποία στο σύνολό της διαπνέεται από τα διαχρονικά ζητήματα της Ασκητικής, όπως μας επισήμανε, ο ένας εκ των επιμελητών της έκθεσης, Δημήτρης Παλαιοκρασσάς. Πράγματι, η Συλλογή διατηρεί στο επίκεντρο το ανθρώπινο σώμα, τόσο ως φορέα αστείρευτης δημιουργικότητας, όσο και ως πεδίο μαχών, υπαρξιακών, κοινωνικών & ιδεολογικών. Συγκεντρώνει έργα που υπογραμμίζουν πάνω από όλα την τρωτότητα και το πεπερασμένο της ανθρώπινης ύπαρξης, αλλά ταυτόχρονα την πανίσχυρη θέληση για δημιουργία. Κάπου εκεί, ανάμεσα στο εφήμερο & το μεγαλειώδες, τα έργα της Συλλογής συναντούν τον Καζαντζάκη. Επιπλέον, πρόκειται για έργα οριακά, όπως εύστοχα τα χαρακτήρισε, η έτερη επιμελήτρια, Μαρία Μαραγκού, έργα «ηρωισμού» που καταφέρνουν να μιλούν για την αγωνία του ανθρώπου σήμερα σε επίπεδο οντολογικό και συλλογικό.

Η έκθεση παρουσιάζεται στην τρίτη της εκδοχή, αφού έχει ήδη ταξίδεψει στα Χανιά και τη Θεσσαλονίκη. Κρίνοντας από τις προηγούμενες εκδόσεις, η τωρινή αποτελεί τη βέλτιστη εκδοχή της, θεωρώ, όχι μόνο επειδή είναι εμπλουτισμένη με νέα, πολύ ενδιαφέροντα έργα, αλλά και λόγω των δυνατοτήτων που προσφέρει ο χώρος. Το ανολοκλήρωτο πρώτο υπόγειο του Ωδείου Αθηνών άνοιξε μετά από δεκαετίες για το κοινό, έπειτα από την αναμόρφωση που έφερε εις πέρας ο οργανισμός ΝΕΟΝ, και διατηρεί ακόμα τα στοιχεία του, όπως είχαν μείνει στο κτίριο του σπουδαίου αρχιτέκτονα Ιωάννη Δεσποτόπουλου. Σαν αποτέλεσμα, οι ημιτελείς τοίχοι, τα μαρμάρινα δάπεδα, ο αχανής χώρος με την ιδιαίτερη δαιδαλώδη αρχιτεκτονική, συμβάλλουν ουσιαστικά στην εμπειρία της έκθεσης.

Η έκθεση συγκροτείται γύρω από μια σφιχτοδεμένη δομή, η οποία αφενός, εμπνέεται από τη ραχοκοκαλιά του κειμένου ακολουθώντας αντίστοιχα μια πορεία από σημείο σε σημείο, αφετέρου ευνοείται από την αρχιτεκτονική του χώρου. Στα πέντε δωμάτια της έκθεσης αναπτύσσονται θεματικές ενότητες που τιτλοφορούνται: Γένεσις / Τραύμα, Η Υπέρβαση της Άβυσσος, Από τη Δημιουργικότητα στην Αιωνιότητα, Αγγίζοντας τον Άλλον, Επιστροφή στην Άβυσσο. Το χειρόγραφο της Ασκητικής βρίσκεται σε περίοπτη θέση στην αρχή της διαδρομής, ενώ κατά διαστήματα αναρτώνται με διακριτικότητα στους τοίχους, αποσπάσματα, που λειτουργούν ως άγκυρες για όποιον επιθυμεί να κάνει τις συνδέσεις με το κείμενο.

Ξεκινώντας από την αρχή των πάντων, η gouache Birth της Louise Bourgeois δίνει εύγλωττα το έναυσμα της έκθεσης. Με τη γέννηση σηματοδοτείται και το πρώτο τραύμα του ανθρώπου, αυτό της εξόδου από τη μήτρα. Στη συνέχεια, έπονται τα υπόλοιπα τραύματα της παιδικής ηλικίας, της ανατροφής, της πορείας προς την ενηλικίωση. Ωστόσο, είναι αυτό το πρώτο τραύμα που ωθεί τον άνθρωπο στην δημιουργία, όπως υπονοείται στις τελετουργικές περφόρμανς της Ana Mendieta που χρησιμοποιούσε το αίμα ως σύμβολο ανα-γέννησης. Το Πρώτο Δωμάτιο βρίθει αναπόφευκτα από ψυχαναλυτικές, φροϋδικές προεκτάσεις με την αντιπαραβολή έργων με έντονη σωματικότητα, όπως του Mike Kelley και του Hans Bellmer μεταξύ άλλων, ενώ θέτει στο επίκεντρο της προβληματικής την έννοια του τραύματος, της ευθραυστότητας του ανθρώπου.

Στη δεύτερη ενότητα, κυριαρχεί ο αγώνας για τη διαχείριση αυτών των τραυμάτων, και η ενδεχόμενη επούλωσή τους, Η Υπέρβαση της Άβυσσος. Τραύματα προσωπικά, όπως το πόμολο από το πατρικό της σπίτι που καλούπωσε η Heidi Bucher, οι λιθογραφίες του Robert Gober με τα παράθυρα φυλακής που το πλέγμα τους παραπέμπει στις παιδικές κούνιες, ή συλλογικά, όπως Η Μεγάλη Κούνια του Βλάση Κανιάρη, που αναφέρεται στην επώδυνη κατάσταση της μετανάστευσης. Η συνεχής πάλη αποτελεί αναπόσπαστο μέρος της ζωής και κερδίζεται με κάθε ανάσα, όπως στο έργο της Αλίκης Παλάσκα, Breathing Space (2015), με την κοιλιακή αναπνοή, την πρωταρχική & ενστικτώδη αναπνοή του ανθρώπου.

Στο τρίτο και τέταρτο δωμάτιο, κυριαρχούν τα δύο «αντίδοτα», όπως εξηγεί ο Παλαιοκρασσάς,  οι τρόποι που επιστρατεύει ο άνθρωπος για την υπέρβαση των τραυμάτων, της Αβύσσου, και δεν είναι άλλα από την δημιουργικότητα και την επαφή με τον Άλλον.

Στον κεντρικό χώρο του υπογείου και της έκθεσης συναντούμε έργα-ύμνους στη δημιουργία, την αχαλίνωτη καλλιτεχνική έκφραση, που απηχούν  τα λόγια του Καζαντζάκη: «Από τη στιγμή της γέννησης ώς το θάνατο, αγώνας για δημιουργία, κάθε στιγμή γεννιόμαστε μέσα από τη δημιουργία». Όπως, η εγκατάσταση του Abraham Cruzvillegas, με την απίστευτη εφευρετικότητα στη χρήση των found objects, που αναφέρεται στις αυτοσχέδιες, υβριδικές κατοικίες της Πόλης του Μεξικό, ή η μνημειώδης εγκατάσταση της Ιωάννας Πανταζοπούλου με το τραπέζι που μοιάζει να έχει μόλις εκραγεί και τα παρελκόμενα ενός δείπνου εκσφενδονίζονται, ξαφνιάζει με τον «αναρχικό» του χαρακτήρα και αιχμαλωτίζει κάπως ηδονιστικά την στιγμής της δημιουργίας. Στην ίδια ενότητα είναι και το αγαπημένο μου έργο της έκθεσης, η βίντεο-εγκατάσταση του Mark Wallinger, The Underworld (2014). Σε διάταξη που θυμίζει κύκλο μεγαλίθων, 21 ανεστραμμένες οθόνες παίζουν ασυγχρόνιστα μία μαγνητοσκοπημένη συναυλία με το Requiem του Giuseppe Verdi. Ο θεατής παραδίνεται σε μια φαινομενικά χαοτική κακοφωνία πολλών ντεσιμπέλ, που όμως σταδιακά με την παραμονή του στο κατασκότεινο δωμάτιο, η εμπειρία του χάους μετατρέπεται σε μια δημιουργική αρμονία.

Το άλλο αντίδοτο, η  επαφή με τον Άλλον, σαν θεματική ενότητα συγκεντρώνει έργα που πραγματεύονται αυτή την ανάγκη, που στην Ασκητική συνδέεται και με το ένστικτο της αυτοσυντήρησης. «Μέσα στο θαμπό σούρουπο της ζωής αγγίζουμε ο ένας τον άλλον, ψαχνόμαστε, ρωτούμαστε, αφουγκραζόμαστε. Φωνάζουμε βοήθεια!» λέει ο Καζαντζάκης. Η εγκατάσταση του Σάββα Χριστοδουλίδη Ladders Joined Together (2012), με τις σκάλες που ενώνονται και που συνειρμικά μας παραπέμπουν στα «σκαλοπάτια» της Ασκητικής, και της Μάρως Μιχαλακάκου, Οι Ευτυχισμένες Μέρες (2012) με το αδιέξοδο της επικοινωνίας λειτουργούν ιδανικά σε αυτό το πλαίσιο.

Στο τέλος της Πορείας, ένα ακόμη έργο του Mark Wallinger, εξίσου λυρικό, σηματοδοτεί την Επιστροφή στην Άβυσσο ή ενδεχομένως την αρχή για κάτι άλλο, όπως ο τίτλος Threshold to Kingdom υπονοεί. Με έναν ίσως υπερβολικά προφανή συσχετισμό, που προκύπτει από την αντιπαραβολή έργων που προκαλούν άμεσους συνειρμούς, π.χ. ο πάγκος – ταφόπλακα της Jenny Holzer, τόσο σε σχέση με τα υπόλοιπα έργα, όσο και με την δεδομένη διαδρομή που ανακαλεί το σχήμα «μήτρα – μνήμα» ως σκοτεινά σημεία αφετηρίας και λήξης στον Καζαντζάκη, φτάνουμε στο τέλος της αφήγησης.

Είτε επιλέξετε να ακολουθήσετε αυτή την πορεία, είτε να περιηγηθείτε ανεξάρτητα -τα έργα ούτως ή άλλως σας οδηγούν-, μην παραλείψετε ένα από τα πιο ενδιαφέροντα σημεία της έκθεσης, αποτέλεσμα της σύμπραξης του ΝΕΟΝ με την Εναλλακτική Σκηνή της Εθνικής Λυρικής. Η ηχητική εγκατάσταση των Γιώργου Κουμεντάκη και Σταύρου Γασπαράτου, συνδέει εξαίσια τους ήχους από τον λειτουργικό χώρο του Ωδείου στους επάνω ορόφους, με τον περιβάλλοντα χώρο, και με όσα πραγματεύεται η ίδια η έκθεση.

Φωτογραφίες:

 
1. Installation View, Hans Bellmer, La Demi-Poupée, 1972, Sherrie Levine, After Courbet: 1-18, 2009, Στάθης Λογοθέτης, Τρίπτυχο, 1972  ©Nikos Markou 
 

2. Installation View, Abraham Cruzvillegas, Autoconstruccion Room, 2009, Ιωάννα Πανταζοπούλου, R.E. Reconfigured Etiquette, 2012, Paul Chan, My birds… trash… the future., 2004  ©Nikos Markou 
 
3. Installation view, Σάββας Χριστοδουλίδης, Ladders Joined Together, 2012, Asta Gröting, Space between two people having sex, 2008, Lynda Benglis,Tres, 1976, Bruce Nauman, Untitled (Hand Group),1997 ©Nikos Markou

◊ Η έκθεση «Flying over the Abyss – Η Υπέρβαση της Άβυσσος» παρουσιάζεται από τον οργανισμό ΝΕΟΝ στο Ωδείο Αθηνών έως τις 31 Ιανουαρίου 2017. Περισσότερες πληροφορίες εδώ