Τέσσερα αριστουργήματα του παγκόσμιου κινηματογράφου –αντιπροσωπευτικά έργα της κινηματογραφικής Ρωσικής Πρωτοπορίας- παρουσιάζει αυτή την εβδομάδα η Ταινιοθήκη Θεσσαλονίκης, μέσα από το αφιέρωμα «Αθάνατη Ρωσική Πρωτοπορία». Το αφιέρωμα θα πραγματοποιηθεί από την Πέμπτη 19 έως και την Κυριακή 22 Φεβρουαρίου 2015 στην αίθουσα Τάκης Κανελλόπουλος.
Οι ταινίες του αφιερώματος αντανακλούν τις φορμαλιστικές αναζητήσεις, τους αισθητικούς πειραματισμούς και τις επαναστατικές θεωρίες των σκηνοθετών που τις υπογράφουν. Πιο συγκεκριμένα, θα προβληθούν τα ακόλουθα φιλμ: Απεργία του Σεργκέι Αϊζενστάιν (1925), Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης του Βσέβολοντ Πουντόβκιν (1927), Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή του Τζίγκα Βερτόφ (1928) και Αρσενάλ / Το οπλοστάσιο του Αλεξάντρ Ντοβζένκο (1929).
Αξίζει να θυμηθούμε ότι:
– Η ταινία Απεργία, η οποία αφηγείται την ιστορία μιας απεργίας το 1912 που πνίγηκε στο αίμα από την τσαρική αστυνομία, θεωρείται όχι μόνο το πρώτο αριστούργημα του Σεργκέι Αϊζενστάιν, αλλά και η πρώτη επαναστατική ταινία του σοβιετικού κινηματογράφου.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
– Η ταινία Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης, η οποία γυρίστηκε το 1927 προς τιμή των δέκα χρόνων από την Οκτωβριανή Επανάσταση, αποτελεί ένα έργο-σταθμό στην ιστορία του βωβού σοβιετικού σινεμά και εξαίρετο δείγμα της ρωσικής πρωτοπορίας.
– Ο Τζίγκα Βερτόφ στην ταινία Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή δημιούργησε και ανέπτυξε πλήθος τεχνικών οι οποίες πλέον θεωρούνται βασικό λεξιλόγιο της κινηματογράφησης (χωρισμός της οθόνης σε μέρη, τράβελινγκ, αργή/γρήγορη κίνηση, διπλοτυπία, πάγωμα καρέ, ζουμ, animation, θολή εστίαση του φακού και «παγωμένα» καρέ).
Να σημειωθεί ότι κατά τη διάρκεια του αφιερώματος (19-22/2/2015) θα πωλείται σε προσφορά η έκδοση «Sergei Eisenstein: Σχέδια», η οποία κυκλοφόρησε από το Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, με αφορμή την ομότιτλη έκθεση που πραγματοποιήθηκε στο 36ο ΦΚΘ (τιμή πώλησης: 1,00 ευρώ).
Πρόγραμμα προβολών:
Πέμπτη 19/2
18.30 Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή
21.00 Αρσενάλ
Παρασκευή 20/2
18.30 Απεργία
21.00 Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης
Σάββατο 21/2
18.30 Αρσενάλ
21.00 Απεργία
Κυριακή 22/2
18.30 Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης
21.00 Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή
Οι ταινίες αναλυτικά:
Απεργία / Stachka / Strike
Σοβιετική Ένωση, 1924
Σκηνοθεσία: Σεργκέι Αϊζενστάιν / Sergei M. Eisenstein. Με τους: Grigori Aleksandrov, Maksim Shtraukh, Mikhail Gomorov. Ασπρόμαυρη, Βουβή, 75΄.
Η ταινία αυτή, η οποία αφηγείται την ιστορία μιας απεργίας το 1912 που πνίγηκε στο αίμα από την τσαρική αστυνομία, θεωρείται όχι μόνο το πρώτο αριστούργημα του Σεργκέι Αϊζενστάιν, αλλά και η πρώτη επαναστατική ταινία του σοβιετικού κινηματογράφου. Η βασική της καινοτομία είναι η κατάργηση του ατομικού ήρωα και η αντικατάστασή του από την εικόνα της μάζας, με τη μορφή του συλλογικού επαναστατικού υποκειμένου που αλλάζει την ιστορική ροή. Λέει ο σκηνοθέτης: «Μεταφέραμε στην οθόνη τη συλλογική και μαζική δράση, σε αντίθεση με τον ατομικισμό και τα δράματα του αστικού σινεμά. Απορρίπτοντας την ατομιστική αντίληψη του αστικού ήρωα, οι ταινίες αυτής της περιόδου έκαναν μια ρηξικέλευθη στροφή, προβάλλοντας σαν ήρωα τις μάζες. Έπρεπε να βρούμε τρόπο να δώσουμε μορφή στην έννοια της συλλογικότητας». Οι φορμαλιστικές αναζητήσεις, οι αισθητικοί πειραματισμοί και οι επαναστατικές θεωρίες του Αϊζενστάιν για το μοντάζ εφαρμόστηκαν για πρώτη φορά στην Απεργία, για την οποία ειπώθηκε πως ήταν ένα «πραγματικό πειραματικό εργαστήριο». Εν προκειμένω, πρόκειται για το περίφημο μοντάζ των εντυπώσεων, μια θεωρία που προκάλεσε σεισμό στη μέχρι τότε επικρατούσα κινηματογραφική αντίληψη: οι εικόνες που αντιπαρατίθενται, συχνά είναι ανεξάρτητες από τη δράση και η αλληλουχία τους στη φιλμική ροή προκαλεί στο θεατή ένα συγκινησιακό και πολιτισμικό σοκ, καθώς το όποιο νόημα προκύπτει όχι από τη σύνδεση και τη λογική αλληλουχία, αλλά από την σύγκρουση μεταξύ τους. Η Απεργία είναι γεμάτη από ανάλογες οπτικές συγκρούσεις και μεταφορές, με αποκορύφωμα την τελική σεκάνς της σφαγής των απεργών, που αντιπαραβάλλεται με τις εικόνες από ένα σφαγείο. Ταινία με μεγάλη επίδραση στο σοβιετικό κινηματογράφο της εποχής, η Απεργία παραμένει μέχρι και σήμερα συγκλονιστική, σχεδόν ισάξια του Θωρηκτού Ποτέμκιν και θεωρείται ένα από τα αδιαφιλονίκητα αριστουργήματα της ρωσικής κινηματογραφικής πρωτοπορίας.
Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης / Konets Sankt-Peterburga / The End of St. Petersburg
Σοβιετική Ένωση, 1927
Σκηνοθεσία: Βσέβολοντ Πουντόβκιν / Vsevolod Pudovkin. Με τους: Aleksandr Chistyakov, Vera Baranovskaya, Ivan Chuvelyov. Ασπρόμαυρη, Βουβή, 70΄.
Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης του Πουντόβκιν, ταινία γυρισμένη το 1927 προς τιμήν των 10 χρόνων από την Οκτωβριανή Επανάσταση, έχει ως θέμα την επαναστατική αφύπνιση και την πολιτική συνειδητοποίηση ενός απολιτικού ατόμου με συνέπεια την ενεργή συμμετοχή του στο ιστορικό γίγνεσθαι. Ένας χωρικός φεύγει από το χωριό του για να βρει δουλειά στην μεγαλούπολη. Φιλοξενείται στο σπίτι ενός συγχωριανού του και κάποια στιγμή, χωρίς να το καταλάβει, μπλέκεται σε μια απεργιακή κινητοποίηση στο εργοστάσιο όπου εργάζεται. Έρχεται σε σύγκρουση με τους απεργούς, τους οποίους και καταγγέλλει στη διεύθυνση ότι τον παρεμποδίζουν στο να βγάλει το ψωμί του. Όταν όμως βλέπει να συλλαμβάνουν τον συμπατριώτη του και τον ρίχνουν φυλακή, τότε διαμαρτύρεται, αλλά πολύ γρήγορα θα έχει κι αυτός την ίδια μοίρα και θα καταλήξει φυλακισμένος, ενώ με την αποφυλάκισή του στέλνεται κατευθείαν στο πολεμικό μέτωπο. Στο σημείο αυτό, η κάμερα εγκαταλείπει την ατομική ζωή του συγκεκριμένου ήρωα και τον παρακολουθεί ως μαζική μονάδα να συγχωνεύεται μέσα στο πλήθος των στρατιωτών, το οποίο θα αποτελέσει και τον κύριο επαναστατικό κορμό στην κατάληψη των Χειμερινών Ανακτόρων. Η ταινία υιοθετεί το ύφος του ιστορικού χρονικού, καθώς παρακολουθούμε τον ήρωα ως συλλογικό υποκείμενο πια, καθώς και τα γεγονότα που θα οδηγήσουν στην εξέγερση του 1917, ολοκληρώνοντας μ’ αυτόν τον τρόπο την ιστορική διαλεκτική του πορεία: από την καταπίεση και την εκμετάλλευση στην επανάσταση, από την απουσία ταξικής συνείδησης στην ολοκληρωτική συνειδητοποίηση της επαναστατικής αναγκαιότητας. Το τέλος της Αγίας Πετρούπολης είναι ένα έργο-σταθμός στην ιστορία του βωβού σοβιετικού σινεμά και εξαίρετο δείγμα της ρωσικής πρωτοπορίας. Έγραψε για την ταινία ο Βασίλης Ραφαηλίδης: «Το ιστορικό γεγονός δίνεται σαν ανάκλαση του ατομικού περιστατικού και το ατομικό περιστατικό σαν αλληγορία του ιστορικού».
Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή / Chelovek s kino-apparatom / Man with a Movie Camera
Σοβιετική Ένωση, 1928
Σκηνοθεσία: του Τζίγκα Βερτόφ / Dziga Vertov. Με τον: Mikhail Kaufman. Ασπρόμαυρη, Βουβή, 68΄.
Η ταινία Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή, η σημαντικότερη ταινία του Ρώσου κινηματογραφιστή Τζίγκα Βερτόφ, αποτελεί ένα μοναδικό δείγμα πειραματικού σινεμά της δεκαετίας του ’20 στη Ρωσία. Το φιλμ περιγράφει με απαράμιλλο τρόπο την αστική ζωή της μετα-επαναστατικής Ρωσίας το 1929. Πρωταγωνιστής, ένας οπερατέρ που μετακινείται συνέχεια στη Μόσχα, παρατηρώντας όλους τους τρόπους ζωής και καταγράφοντας φαινομενικά ασύνδετες εικόνες της πόλης, οι οποίες όμως, συνθέτουν σαν παζλ την πολυπλοκότητα της καθημερινής ζωής. Ο άνθρωπος με την κινηματογραφική μηχανή ακολουθεί τους πολίτες στις καθημερινές τους δραστηριότητες, στη δουλειά, στις παρελάσεις, στα νοσοκομεία, στα αεροδρόμια, στις διαδηλώσεις, αλλά και στη διασκέδασή τους. Στην ταινία παρουσιάζονται όλες οι μηχανές της σύγχρονης ζωής (δηλαδή όλη η τεχνολογική ανάπτυξη της εποχής) και ο τρόπος με τον οποίο οι πολίτες αλληλεπιδρούσαν με αυτές, καθώς και οι κοινωνικοί μηχανισμοί που κινούσαν τη ζωή στην τότε Ρωσία. Ουσιαστικά, μέσα από την καταγραφή μιας συνηθισμένης ημέρας στις μεγάλες σοβιετικές μεγαλουπόλεις (Μόσχα, Κίεβο, Οδησσός), ο Βερτόφ δημιουργεί ένα αριστουργηματικό ντοκιμαντέρ που περιγράφει τη ζωή και τα επιτεύγματα μιας ολόκληρης εποχής. Δημιουργώντας και αναπτύσσοντας πλήθος τεχνικών που τώρα πια θεωρούνται βασικό λεξιλόγιο της κινηματογράφησης (χωρισμός της οθόνης σε μέρη, τράβελινγκ, αργή/γρήγορη κίνηση, διπλοτυπία, πάγωµα καρέ, ζουµ, animation, θολή εστίαση του φακού και «παγωμένα» καρέ), ο Βερτόφ φτιάχνει ένα ιμπρεσιονιστικό πορτρέτο της χαοτικής ενέργειας της πόλης, της πολυσυλλεκτικότητας των κατοίκων της, αλλά και ένα σχόλιο πάνω στις ιδέες και αξίες του σοβιετικού κόσμου.
Αρσενάλ (Το οπλοστάσιο) / Arsenal
Σοβιετική Ένωση, 1929
Σκηνοθεσία: Αλεξάντρ Ντοβζένκο / Aleksandr Dovzhenko. Με τους: Semyon Svashenko, Amvrosi Buchma, Georgi Khorkov. Ασπρόμαυρη, Βουβή, 90΄.
1914. Η φτώχεια και η δυστυχία βασιλεύει παντού στην επαρχία της Ουκρανίας: η σοδειά είναι ανύπαρκτη, άνθρωποι και ζώα πεθαίνουν από την πείνα και στα χαρακώματα του πολέμου οι στρατιώτες εξεγείρονται και εγκαταλείπουν τις θέσεις τους. Ένα τρένο που μεταφέρει στρατιώτες εκτροχιάζεται και ανάμεσα στους επιζώντες είναι και ο Τιμόχ, ένας νεαρός χωρικός που πηγαίνει στο Κίεβο. Στην πόλη επικρατεί μεγάλος αναβρασμός, αναταραχή και επαναστατικό κλίμα. Οι εθνικιστές διαδηλώνουν οπλισμένοι και έτοιμοι για όλα, ενώ οι Μπολσεβίκοι οργανώνονται στο Αρσενάλ (Οπλοστάσιο) και η σύγκρουση ανάμεσά τους δεν θ’ αργήσει να ξεσπάσει. Όμως οι αντεπαναστατικές δυνάμεις είναι πιο ισχυρές, κυριαρχούν και η εξέγερση καταστέλλεται. Ο ήρωας συλλαμβάνεται και οδηγείται μπροστά στο εκτελεστικό απόσπασμα, αλλά τη στιγμή που δέχεται τα πυρά, οι σφαίρες περνούν μέσα από το σώμα του χωρίς να τον αγγίξουν και η ταινία ξαφνικά απογειώνεται στη σφαίρα του μύθου και της ποιητικής αλληγορίας, αποκτώντας μια επική διάσταση. Το Αρσενάλ του Ντοβζένκο είναι ένα από τα μεγάλα αριστουργήματα της κινηματογραφικής ρωσικής πρωτοπορίας και καθώς αποδεσμεύεται από κάθε χωροχρονικό περιορισμό, υιοθετεί την συνειρμική ροή του ονείρων και τη μαγεία της φαντασίας και όχι της λογικής ακολουθίας και της αλληλουχίας των γεγονότων. Με μεγάλη λυρική ένταση, επική πνοή και με τους μεσότιτλους -εν είδει ποιητικών στοχασμών- να παίζουν σημαντικό ρόλο στην αφηγηματική δομή του, το Αρσενάλ είναι μια από τις σημαντικότερες και πιο ρηξικέλευθες αισθητικά και υφολογικά ταινίες του βωβού Σοβιετικού κινηματογράφου.