Book Review: Φιλμ Νουάρ – Δημήτρης Στεφανάκης

Πολιτική, κατασκοπεία, ρομαντισμός, μεταμφιέσεις και χρήμα, δολοπλοκίες, φόνοι και κυνισμός είναι μόνο μερικά από τα στοιχεία που συνθέτουν το μωσαϊκό ενός χαμένου κοσμοπολίτικου περιβάλλοντος στη Γαλλία των προηγούμενων αιώνων.

Από την Τέσυ Μπάιλα

Το βιβλίο του βραβευμένου στη πεζογραφία με το Διεθνές Βραβείο Καβάφη και με το Prix Mediterranee Entranger για το 2011 Δημήτρη Στεφανάκη είναι ένα έργο υψηλών προδιαγραφών που φιλοδοξεί να μυήσει εκ νέου τον αναγνώστη στην ποιότητα ενός εκλεκτού έργου.

Με αφορμή την αληθινή ιστορία του Βασίλη Ζαχάρωφ, ενός ανθρώπου που διαδραμάτισε έναν εξαιρετικά σημαντικό αλλά και αινιγματικό ρόλο στο παρασκήνιο της Ιστορίας, του μεγαλοεπιχειρηματία και εμπόρου όπλων αλλά αναμφίβολα και ευεργέτη του 20ού αιώνα, ο Στεφανάκης στήνει ένα σκηνικό απίστευτης περιήγησης στη σκοτεινή πλευρά της Ιστορίας και ταυτόχρονα στρέφει με αρκετή διακριτικότητα τον προβολέα της συγγραφικής του δυναμικής τόσο στις συνωμοτικές πρακτικές του ήρωα του όσο και στον έρωτα που σημάδεψε κυριολεκτικά τη ζωή του και ταυτόχρονα προσδιόρισε το μέλλον του. Μια μυθιστορηματική προσέγγιση στο Ιστορικό γίγνεσθαι των γεγονότων που όπως ο ίδιος γράφει: «προανήγγειλαν την εποχή μας» ξεκινά από τις πρώτες κιόλας σελίδες του βιβλίου. Παράλληλα, μια θυελλώδη ερωτική σχέση αναπτύσσεται μέσα στο βαγόνι του ιστορικού Οριάν Εξπρές και ο συμβολισμός εντείνεται, την στιγμή που ο αναγνώστης φτάνει στην τελευταία σελίδα του βιβλίου, για να καταλάβει ότι όλη η ζωή του μυστηριώδη Βασίλειου είχε την ίδια ορμή με αυτή που ο γαλάζιος συρμός του 1887 είχε, όταν διέτρεχε επάνω στις ράγες.

Ο συγγραφέας κάνει μια σημαντική συγγραφική κατάθεση, παρουσιάζοντας έναν άνθρωπο που η μοίρα δεν στάθηκε συνθλιπτική μαζί του. Απεναντίας ο ίδιος κίνησε τα νήματα της Ιστορίας και συγχρόνως καθόρισε την τύχη πολλών ανθρώπων. Και το ερώτημα που πλανάται είναι κυρίως ένα. Τι ακριβώς υπήρξε αυτός ο άνθρωπος; Ήταν ένας απλός ερημίτης μέσα στο γεμάτο φως κόσμο του Παρισιού του δέκατου ένατου αιώνα ή ένας σκιερός ήρωας, ένας παρασκηνιακός πυρπολητής, ένας σκοτεινός συνωμότης που κατάφερε να μετατρέψει σε προσωπικό πλούτο την οδύνη πολλών λαών, σκηνοθετώντας πολέμους και βιαιότητες;

Ο Στεφανάκης δεν απαντά ο ίδιος στο ερώτημα αυτό. Αφήνει τον αναγνώστη του να διαμορφώσει την προσωπική του άποψη, διασφαλίζοντας όμως την αντικειμενική απεικόνιση του ήρωα του, παρουσιάζοντας σε ισόποσες δόσεις όλες τις ανατολές και τις δύσεις της προσωπικότητας του, την ευαισθησία του απέναντι στη γυναίκα που αγάπησε όσο κανένα άλλο ανθρώπινο πλάσμα και την πατρίδα του και παράλληλα αφήνει αχνά να διαφανούν όλες οι συνωμοτικές τακτικές του και ο ρόλος που διαδραμάτισε με απώτερο σκοπό το άνομο κέρδος, πουλώντας όπλα και εκτελώντας ο ίδιος ή σκηνοθετώντας τη δολοφονία πολιτικών προσώπων. Μέσα από τις αφηγηματικές διαδρομές ενός παλιού αναρχικού του Μιγκέλ Θεραμπόν ο Στεφανάκης αφήνει τον ήρωα του Φιλίπ Τεμπό, τον δημοσιογράφο που αναζητά στοιχεία για τη ζωή και τον έρωτα του Ζαχάρωφ με την παντρεμένη δούκισσα Μαρία Ντελ Πιλάρ να μάθει ποιος πραγματικά υπήρξε ο Ζαχάρωφ και το βιβλίο χωρίζεται έτσι χρονικά στο παρόν του 1939 και στο παρελθόν της σκοτεινής διαδρομής του Ζαχάρωφ από το 1887 έως και το τέλος της ζωής του. Με αρχιτεκτονικό ιστό την Ιστορία, που συνακόλουθα και αθέατα συνδέει τους αρμούς του έργου,  το Φιλμ Νουάρ πετυχαίνει να λειτουργεί ως ένα γοητευτικό ταξίδι στα άδυτα του κόσμου και οι λέξεις, εντυπωσιακά συναρμολογημένες από τον Στεφανάκη, εξεικονίζουν ένα λόγο λιτό, χαρακτηριστική είναι η έλλειψη πολλών επιθέτων, αλλά ταυτόχρονα εντυπωσιακά ευθύβολο, αποτέλεσμα  της ποιοτικής αισθητικής που τον χαρακτηρίζει. Αυτό όμως που κυριολεκτικά εντυπωσιάζει τον αναγνώστη του συγκεκριμένου έργου δεν είναι η ομολογουμένως εξαιρετική δομή του, ούτε ο τεράστιος αριθμός πληροφοριών που ο Στεφανάκης συνέλεξε για την τεκμηρίωσή του, αλλά ο τρόπος που ο συγγραφέας κατορθώνει να διαχειριστεί όλες αυτές τις πληροφορίες και να δημιουργήσει μια κινηματογραφική ατμόσφαιρα στο έργο του, χωρίς να κουράσει ή να θεωρηθεί ότι πρόκειται για μια απλή ιστοριογραφική προσέγγιση της εποχής.

Το Φιλμ Νουάρ είναι ένα βιβλίο-ταξίδι. Ένα ταξίδι από εκείνα που λίγοι συγγραφείς μπορούν να κάνουν, αναπαριστώντας μια ολόκληρη εποχή στην παραμικρή λεπτομέρεια της, αναγνωρίζοντας στη λογοτεχνία την αυτόνομη αισθητική ποιότητα της πνευματικής εργασίας. Ο Στεφανάκης έχει αμετάθετο στόχο του την αισθητική ωρίμανση του αναγνώστη του και κοπιάζει πολύ γι αυτό, γεγονός που φαίνεται στην πλούσια βιβλιογραφία που χρησιμοποίησε και η οποία βρίσκεται στις τελευταίες σελίδες του βιβλίου. Σημαντικές είναι και οι μουσικές συναντήσεις του κειμένου που ο Στεφανάκης μας προτείνει, δίνοντας έτσι λόγο στη μελωδία να ντύσει το βιβλίο του. Από τον ήχο του Οριαν Εξπρές που βρυχάται ερωτικά στις πρώτες σελίδες του βιβλίου, καθώς ορμά στον προορισμό του, διεισδύοντας στο νεανικό κορμί της υπαίθρου που διασχίζει στον ήχο των κρυστάλλινων ποτηριών που  σπάνε. Και από το «Fantaisie Impromptu» του Σοπέν, μια μελωδία ηρωική και ταυτόχρονα θρηνητική…» που ο δημιουργός του «πριν εκατό χρόνια συνέλαβε μέσα σε λίγες νότες μουσικής την τραγική μοίρα της πατρίδας του» και τους ήχους των όπλων μέχρι την Tempest του Μπετόβεν που αναμιγνύεται με τους ήχους της βροχής ή την άρια Τζιάνι Σκίκι του Πουτσίνι, το κείμενο σημαίνει την ηχητική απόχρωση μιας άλλης εποχής. Στιβαρό, σοβαρό και απαιτητικό ως ανάγνωσμα το Φιλμ Νουάρ αντανακλά το συγγραφικό ήθος του δημιουργού του, που λίγους μόλις μήνες μετά τη διεθνή του βράβευση δεν διστάζει να δοκιμαστεί ξανά σε δύσκολα συγγραφικά στοιχήματα.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου:

Στο Παρίσι του 1939 ο νεαρός Γάλλος δημοσιογράφος Φιλίπ Τεμπό αναζητά στοιχεία για το παράνομο ειδύλλιο μιας Ισπανίδας δούκισσας και ενός Έλληνα εμπόρου όπλων. Η ζωή του τελευταίου γεννά πολλά ερωτηματικά για την καταγωγή του, τη δράση και την πολιτική επιρροή του. Ποιος ήταν εντέλει ο άνθρωπος που μετά τον Πρώτο Παγκόσμιο Πόλεμο θεωρήθηκε ο πλουσιότερος στον πλανήτη;

Την απάντηση δίνει ο παλιός αναρχικός Μιγκέλ Θαραμπόν. Μέσα από τις διηγήσεις του αναδεικνύεται ένας κόσμος συνωμοσίας, παρασκηνιακής πολιτικής και άνομου κέρδους. Μια κοινωνία σκιών γράφει Ιστορία ερήμην των απλών ανθρώπων, και γεγονότα που σημάδεψαν τον εικοστό αιώνα, όπως η Μικρασιατική Καταστροφή, φαντάζουν εμπνεύσεις ενός αμείλικτου πρωταγωνιστή. Ο μυστηριώδης Έλληνας δίνει το «παρών» σε κάθε μεγάλη στιγμή: νέα όπλα, αποικιακοί πόλεμοι, πολιτικά σκάνδαλα, μυστικές υπηρεσίες, αγώνας για την αναγέννηση της Ελλάδας. Η σκοτεινή του διαδρομή στις μητροπόλεις του κόσμου φωτίζεται μονάχα από έναν ανεξήγητο πατριωτισμό και το πάθος του για μια γυναίκα… Μια μυθιστορηματική αναδρομή στα χρόνια που προανήγγειλαν την εποχή μας, όπου ο έρωτας και η Ιστορία, η πολιτική και η κατασκοπεία, ο ρομαντισμός και ο κυνισμός διεκδικούν το δικό τους μερίδιο.