Book review: Τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ – Φίλιπ Πούλμαν

Πενήντα γνωστά και άγνωστα παραμύθια των αδελφών Γκριμ αφηγείται ο Φίλιπ Πούλμαν σ’ αυτή τη σπουδαία συλλογή που κυκλοφόρησε πρόσφατα από τις εκδόσεις Ψυχογιός σε μετάφραση της Κώστιας Κοντολέων.

Από την Τέσυ Μπάιλα

Μιλώντας για παραμύθι θα πρέπει αναμφίβολα να προσπαθήσουμε να προσδιορίσουμε τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο αυτό. Ένα αυτονόητο ερώτημα που προέκυψε όταν τον 19ο αιώνα άρχισε η καταγραφή των παραμυθιών από τους αδελφούς Γκριμ ήταν πως προήλθαν τα παραμύθια. Πως γεννήθηκαν. Ποια είναι τα γενεσιουργά αίτια των παραμυθιών και κατ’ επέκταση, πώς διαδόθηκαν, ποιες λειτουργίες εξυπηρετούσαν και ποια χαρακτηριστικά έχουν τα οποία διαφαίνονται μέσα στους συμβολισμούς τους.

Ο τεράστιος όγκος του υλικού που έχουμε από παραμύθια έχει ταξινομηθεί και είναι ενδεικτικός των θεωριών που αναπτύχθηκαν για τη γένεσή του είδους. Ωστόσο αυτό που αξίζει να αναφερθεί είναι ότι αρχικά το παραμύθι υπήρξε ένα προφορικό είδος που καλλιεργήθηκε από απλούς ανθρώπους όταν αυτοί προσπάθησαν να εκφράσουν τόσο την κοινωνική τους θέση όσο και τη σχέση τους με τη φύση, τις επιθυμίες τους, τις αντιλήψεις τους. Και καθώς τα παραμύθια διαμορφώνονταν από κοινωνία σε κοινωνία, ανάλογα με τις αντιλήψεις που επικρατούσαν, τα παραμύθια έγιναν μέρος της παράδοσης και η διάδοσή τους πολύ σημαντική.

Σταδιακά το παραμύθι από την προφορική παράδοση πέρασε στην έντυπη μορφή, αλλάζοντας σημαντικά. Το παραμύθι έγινε εικόνα, λόγος καταγεγραμμένος και βέβαια προστέθηκε στη λειτουργία του μια σημαντική παράμετρος όπως είναι η διαπαιδαγώγηση. Εκτός από ψυχαγωγία το παραμύθι έγινε φορέας αξιών και μέσο διαπαιδαγώγησης και εμπλουτίστηκε.

Ο Πούλμαν αναδιηγείται, με απόλυτο σεβασμό στα αρχικά κείμενα, τα παραμύθια που έχει επιλέξει, έχοντας κατά νου ότι το παραμύθι μπορεί να απευθυνθεί σε αναγνώστες κάθε ηλικίας και κάθε εποχής, καθώς το είδος αυτό δεν μπορεί να μείνει ανεπηρέαστο από το κοινωνικό, ιστορικό και φυσικό περιβάλλον της κοινότητας που το υποδέχεται. Ως ένα ζωντανό σώμα προσαρμόζεται στις συνθήκες και παίρνει τοπικά χαρακτηριστικά καθώς η γλώσσα, η παράδοση και ο γεωγραφικός προσδιορισμός είναι τρεις θεμελιώδεις παράγοντες για τη διαμόρφωση του παραμυθιού. Χρησιμοποιώντας τη μαγεία, το υπερφυσικό στοιχείο αλλά και το στερεοτυπικό αίσθημα δικαιοσύνης που υπάρχει σε όλα τα παραμύθια καταγράφει ξανά τις ιστορίες, για να αντέξουν στο χρόνο για πάντα, με τα αναλλοίωτα νοήματά τους και τις θεματοποιημένες αξίες να περνούν στο σύγχρονο κόσμο.

 Κοινωνικές επιδιώξεις, φόβοι, επικράτηση καλού, αδύναμοι ήρωες και ισχυροί αντίπαλοί τους, κλασικές στεροτυπικές μορφές που συνήθως είναι ανώνυμες ή έχουν πάρει το όνομά τους από μια ιδιότητά τους περιδιαβαίνουν στις σελίδες αυτές που ο Πούλμαν συγκεντρώνει, σεβόμενος απόλυτα ότι το παραμύθι είναι ένα διαχρονικό σώμα παραδοσιακής προφορικότητας ενός λαού που μεταδίδεται γραπτά. Οι ήρωες ακολουθούν την αρχή της ανωνυμίας, κοινό γνώρισμα των παραμυθιών (π.χ. ο βασιλιάς), καθώς δεν ενδιαφέρουν τόσο τα ονόματα των ηρώων όσο οι ιδιότητές που έχουν οι συγκεκριμένοι χαρακτήρες τους.

Το παραμύθι ακολουθεί τρεις γενικές αρχές όσον αφορά τον τόπο, το χρόνο και τα πρόσωπα. Στο πλαίσιο αυτό, ο χρόνος του παραμυθιού είναι αόριστος («µια φορά κ’ έναν καιρό»), όπως εξίσου αόριστος είναι και ο τόπος του παραμυθιού (σε κάποια μακρινή χώρα). Επιπρόσθετα, ενώ ο κόσμος στα περισσότερα παραμύθια είναι ενιαίος και μονοδιάστατος, το φυσικό και το υπερφυσικό στοιχείο συνυπάρχουν και αλληλεπιδρούν (π.χ. ζώα µιλούν, νεκροί επανέρχονται στη ζωή, υπάρχουν υπερφυσικά όντα). Τα στοιχεία της φύσης παίρνουν ανθρώπινη μορφή, προσωποποιούνται, άλλοτε πάλι αποκτούν μαγικές ιδιότητες πάντα όμως βοηθούν την αφηγηματική δράση.  Κοινό  γνώρισμα  των παραμυθιών είναι ότι τα παραµυθιακά πρόσωπα είναι συνήθως αβαθείς ήρωες, χωρίς αισθήματα, η εικόνα τους είναι επιφανειακή και δεν διαθέτουν εσωτερικό κόσμο. O ήρωας που είναι ο πιο αδύναμος στο τέλος αποδεικνύεται ότι είναι ο καλύτερος. Λιτότητα στις περιγραφές, υπερβολή στις χρονικές εναλλαγές, σχήματα λόγου αλληλουχία γεγονότων και παρουσίαση ηρώων που πρωταγωνιστούν σε μεγάλο αριθμό όπως οι δώδεκα πριγκίπισσες ή οι επτά νάνοι είναι μερικά χαρακτηριστικά γνωρίσματα των παραμυθιών.

Ο Πούλμαν ωστόσο πετυχαίνει την καταγραφή των παραμυθιών χωρίς καμιά προσπάθεια να τα προσαρμόσει έτσι ώστε να διαβάζονται μόνο από νεαρούς αναγνώστες. Η μαγεία της αφήγησης ακόμη και στα πιο σκληρά από αυτά, γίνεται αυτοσκοπός και ο Πούλμαν δεν την ωραιοποιεί αλλά την παρουσιάζει μονοδιάστατα έως την ύστατη  έντασή της.

Ένα σημαντικό στοιχείο του βιβλίου είναι ότι στο τέλος κάθε ιστορίας ο Πούλμαν ανοίγει τα χαρτιά του και μας παρουσιάζει τη δική του κριτική σκέψη απέναντι στο συγκεκριμένο παραμύθι, φωτίζοντας ουσιαστικά τις πηγές, τις σκέψεις του, τις επεμβάσεις του, τις ιδέες του. Οι παρατηρήσεις αυτές δείχνουν ακριβώς και τον τρόπο που αντιμετωπίζει τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ ο Πούλμαν και ταυτόχρονα αποτελούν σημαντικό οδηγό για κάθε επόμενο μελετητή τους.

Στην ελληνική έκδοση ο Πούλμαν ευτύχησε να έχει μια σπουδαία μεταφράστρια. Η Κώστια Κοντολέων μεταφράζει τα παραμύθια με τέτοια γλωσσική δεξιότητα που μοιάζουν να έχουν γραφτεί εξαρχής στην ελληνική γλώσσα. Το ελληνικό κείμενο ρέει με απόλυτη φυσικότητα και διαύγεια και η αφήγηση γίνεται απρόσκοπτα και μοναδικά. Σημαντική στιγμή για τη μεταφράστρια που αφήνει στον αναγνώστη την αίσθηση ότι βρίσκεται κάπου και ακούει έναν μοναδικό παραμυθά να εξιστορεί με λιτό και παραστατικό τρόπο  τις ιστορίες του.

Από το οπισθόφυλλο του βιβλίου:

Αρκούν οι λέξεις «μια φορά κι έναν καιρό», και το ταξίδι ξεκινά.

Σ’ αυτή την υπέροχη συλλογή, ο πολυβραβευμένος Φίλιπ Πούλμαν παρουσιάζει τα πενήντα αγαπημένα παραμύθια του από τους αδελφούς Γκριμ, δίνοντάς τους νέα πνοή και φρεσκάδα με την ξεχωριστή πένα του.

Από το ρομαντισμό των κλασικών όπως η Ραπουνζέλ, η Χιονάτη και η Σταχτοπούτα μέχρι το μαύρο χιούμορ των λιγότερο γνωστών όπως Τα τρία φύλλα του φιδιού, Ο λαγός και ο σκαντζόχοιρος και Ο θάνατος νονός, ο Πούλμαν αποδίδει με τον δικό του μοναδικό τρόπο τη γοητεία που ασκούν εδώ και αιώνες στους αναγνώστες τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ, παραθέτοντας μετά από το καθένα ένα σύντομο σχόλιο για την ιστορία του. Στον δε πρόλογο εξηγεί γιατί αυτά τα παραμύθια έχουν αντέξει στο χρόνο και αποτελούν μέρος της παγκόσμιας πολιτιστικής κληρονομιάς.

Μια αξέχαστη συλλογή που θα τη διαβάσετε και θα την ξαναδιαβάζετε εσείς και τα παιδιά σας για πολλά πολλά χρόνια.

Το βιβλίο του Φίλιπ Πούλμαν, «Τα παραμύθια των αδελφών Γκριμ» σε μετάφραση από την Κώστια Κοντολέων, από τις εκδόσεις Ψυχογιός.