Μετά από μια πρώτη παρουσίαση στη Βασιλική Ακαδημία του Λονδίνου το 1998, και την Ντοκουμέντα 13 στο Κάσελ, είναι μία μεγάλη ευκαιρία να απολαύσουμε το εξαιρετικό, αλλά άγνωστο στο ευρύ κοινό έργο, μία δημιουργία αντίστοιχης ουμανιστικής αξίας με το ημερολόγιο της Άννας Φρανκ, από μία σπουδαία καλλιτέχνιδα που έπεσε επίσης θύμα της φρικαλεότητας των Ναζί.

Η σπάνια εμφάνιση των σχεδίων της Charlotte Salomon επί Αγγλικού εδάφους τη συγκεκριμένη χρονική στιγμή, όταν η Βρετανία επιδιώκει την απομόνωση της μέσω του Brexit από την υπόλοιπη Ευρώπη, εδραιώνει την επικαιρότητα ενός ιστορικού μα και ποιητικού αγώνα μίας γυναίκας που θεωρήθηκε ξένο σώμα λόγω φυλετικού προσδιορισμού, και η οποία ταυτόχρονα πάλευε με τους προσωπικούς της δαίμονες.

Το έργο φαντάζει ακόμα πιο σύγχρονο, σαν ένα μαύρο κόμικ του σήμερα, που φέρει ειδικό βάρος όταν έρχεται στο φως μέσα από το ‘στομάχι του κτήνους’, σε μία Ευρώπη που οδεύει ολοταχώς πίσω στο ρατσισμό και τη μισαλλοδοξία, ενώ διατείνεται ότι έχει διδαχθεί από τα λάθη του παρελθόντος. Ας ελπίσουμε μόνο να μην επαναληφθεί η ιστορία παρά μόνο ως μνημειώδες κληροδότημα ενός συγκλονιστικού έργου, εκφυόμενου της οδύνης και χαράσσοντος του παραλογισμού της ανθρωπότητας, το οποίο καμία ανελεύθερη γραφίδα δεν θα μπορέσει ποτέ να το διαγράψει.

ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!

Ζωή ή Θέατρο

Η παρουσίαση αποτελείται από μία επιλογή 200 από τις 1400 gouaches που ζωγράφισε η Salomon στη Νότια Γαλλία μεταξύ 1940-1942, όταν σε ηλικία 26 ετών και πέντε μηνών έγκυος, απελαύνεται ως Εβραία στη Γερμανία όπου και χάνονται τα ίχνη της το 1943 στο Άουσβιτς. Το θέμα των ζωγραφικών έργων είναι εμμέσως βιογραφικό και διαχωρίζεται στις δραματοποιημένες ενότητες του πρελουδίου, της κυρίως πλοκής και του επιλόγου, αναπαριστώντας τη ζωή της πριν και κατά την αρχή του πολέμου. Η καλλιτέχνις ως άλλη ενδοσκοπική ηρωίδα του Strinberg, καταγράφει τα βιώματά της σαν εξωτερικός αφηγητής.

Τα μέσα που χρησιμοποιεί είναι το λιτό, άμεσο, αδρό και εξπρεσιονιστικό σχέδιο που συνυπάρχει με πυκνό κείμενο, φέρνοντας στο νου μεσαιωνικό χειρόγραφο μα και λιμπρέτο όπερας. Η ενέργεια που πηγάζει από τη χειρονομιακή γραφή είναι τόσο γνήσια και καταλυτική, που τραβά το θεατή μέσα στη δίνη της εικόνας, ως συμπράττων και συμπάσχων της κατάθεσης ψυχής.

Μέσα από τις σελίδες του ‘Ζωή ή Θέατρο’ προκύπτουν θεμελιώδη ανθρώπινα ζητήματα όπως η επιρροή της κληρονομικότητας στο άτομο, η συμβολή της κοινωνίας του δικαίου αλλά και του παράλογα αδίκου, η σωτήρια επέμβαση του έρωτα αλλά και το καταλυτικό σφιχταγκάλιασμα του θανάτου.

Η κρυστάλλινη διαύγεια με την οποία προσεγγίζει τις συχνά τραγικές εμπειρίες της, φανερώνουν έναν άνθρωπο με πείσμα, μία γυναίκα ποιήτρια, με μία προσωπική καλλιτεχνική έκφραση και ταυτόχρονα κοινή σε όλους, που διέπεται από ένα εξαιρετικά ελεύθερο και σύγχρονο μορφοπλαστικό ιδίωμα. Όπως είναι φυσικό η τέχνη της δεν θα μπορούσε παρά να θεωρηθεί ‘εκφυλισμένη’ από το Ναζιστικό καθεστώς και σώθηκε ως εκ θαύματος όταν η Salomon εμπιστεύεται 769 σχέδιά της στον Ελληνικής καταγωγής γιατρό Μορίδη, λίγο πριν οδηγηθεί στο Άουσβιτς, λέγοντάς του σπαραχτικά: ‘Πρόσεξέ τα καλά, είναι όλη μου η ζωή.’

Πρώτες Εμπειρίες

Ο γιατρός πατέρας, η contralto μητριά, οι πρόγονοί της είναι μερικά από τα αληθινά πρόσωπα που παρελαύνουν στο ‘βιβλίο’ της ζωής της, μαζί με σημαίνοντα για την ίδια γεγονότα όπως η συνάντηση των γονιών της κατά τον 1ο Π. Π., οι αυτοκτονίες της θείας και της μητέρας της, η οποία κρατήθηκε κρυφή από τη μικρή Charlotte, σαν θάνατος προερχόμενος από γρίπη.

Στο έργο ‘Η Charlotte και η Μητέρα συζητούν τη Μεταθανάτια Ζωή’, με τη ζωγράφο αγκαλιασμένη με τη μητέρα της κάτω από ένα κατακόκκινο πάπλωμα από όπου ξεπηδά σειρά λευκών αγγέλων, είναι ένα συγκλονιστικό απόσπασμα οπτικής εξομολόγησης ενώ προοιωνίζει ένα νέο-εξπρεσιονιστικό ρεύμα μέσα από το κατά τόπους υπερχειλίζον χρώμα, το ανεξάρτητο περίγραμμά και τη χρήση της κηλίδας στη μορφοποίηση των αγγέλων, υποδηλώνοντας τον ιδεολογικό διχασμό μεταξύ μιας σύντομης παιδικής αθωότητας και το αναπόφευκτο της ειμαρμένης.

Καθώς η νεαρή μεγαλώνει και συνειδητοποιείται, βιώνει εντονότερα και διαμορφώνεται μέσα από γεγονότα που έχουν σχέση με την αποστασιοποίηση του πατρός και την προσκόλληση στη μητριά της, μα εκεί που το σχέδιο πυρώνει και απελευθερώνεται είναι στις προσωπικές στιγμές φυγής κατά τη διάρκεια των οικογενειακών διακοπών δίπλα στη φύση.

Η Επέλαση του Κακού

Οι συνέπειες του Ναζισμού αρχίζουν να κάνουν αισθητή την παρουσία τους, όταν ο πατέρας παύεται από την άσκηση του επαγγέλματος του χειρουργού και η μητριά της εγκαταλείπει την όπερα. Η Charlotte, αποφασισμένη να γίνει καλλιτέχνης, εισέρχεται στην Ακαδημία του Βερολίνου το 1935 (ο χώρος που κάποτε απέρριψε τον Χίτλερ από το να γίνει ο ίδιος καλλιτέχνης- ευτυχώς για την τέχνη, δυστυχώς για την ανθρωπότητα), και αποτελεί τη μόνη Γερμανοεβραία φοιτήτρια της Σχολής Καλών Τεχνών.

Οι βιαιοπραγίες όμως γίνονται καθημερινότητα και κορυφώνονται τη Νύχτα των Σπασμένων Κρυστάλλων (Kristallnacht) στις 9 Νοεμβρίου του 1938, όταν η καλλιτέχνιδα αποχωρίζεται βίαια τον πατέρα της, που στέλνεται μαζί με άλλους 30.000 Εβραίους στα στρατόπεδα συγκέντρωσης. Στις θυελλώδεις αυτές στιγμές η Charlotte βιώνει έντονα τη σύγκρουση σάρκας και πνεύματος, ανακαλύπτοντας τη γυναικεία της ταυτότητα μέσα από τη σχέση πάθους με την αινιγματική φιγούρα του καλλιτέχνη Daberlohn, χρόνια γηραιότερο και φίλο της μητριάς της, σχέση που διακόπτεται όταν ο τελευταίος σε μια προσπάθεια να γλιτώσει η Charlotte από τις πολιτικές διώξεις τη φυγαδεύει στους παππούδες της στη Νότια Γαλλία.

Το Μεσογειακό Φως

Εκεί η καλλιτεχνική δουλειά της Salomon βρίσκει το δρόμο της ολοκλήρωσης καθώς η καταλυτική επιρροή του Μεσογειακού τοπίου σε συνδυασμό με τις αποκαλύψεις των επτασφράγιστων μυστικών της οικογένειάς της, (με τους αυτόχειρες να έχουν ήδη φτάσει τους έξι) εκφράζονται σε σκηνές όπου η απόλυτη αρμονία μεταλλάσσεται σε κραυγή αγωνίας, αφαιρώντας από την αίσθηση της πραγματικότητας οτιδήποτε είναι ανίκανο να τη χαράξει βαθύτερα από τον ίδιο το χρόνο και τις πληγές του.

Ένα κείμενο αυτοματικό και φρενιασμένο κουλουριάζει την εικόνα σε μία απονενοημένη προσπάθεια να αποφύγει μα και ταυτόχρονα να γευτεί την ύστατη στάλα της μοίρας, ‘κάνοντας κάτι αληθινά εκκεντρικό’ που να υπερβαίνει σε παραλογισμό τις εμπειρίες της καλλιτέχνιδας. Είναι η στιγμή που η αυτοκτονία της γιαγιάς της αποτυπώνεται με μια μονοκονδυλιά. Πόσο απλό είναι άραγε το τέλος της υλικής υπόστασης και πόσο βαθιά μπορεί να εισχωρήσει ένα απλό περίγραμμα στα όρια του απολύτου της ψυχής..

Στα τελευταία ζωγραφικά ίχνη της ιστορίας της Charlotte Salomon, το έντονο κείμενο υπερβαίνει ακόμα και την εικόνα όταν η φιγούρα της ζωγράφου αναρωτιέται εάν όλα είναι Ζωή ή Θέατρο μπροστά στο αρκαδικό ηλιοβασίλεμα της ίδιας της ζωής της.

Info:
Jewish Museum, London | Από 8/11/2019 έως τις 1/3/2020