Η έκθεση βασίζεται στα αποτελέσματα του ερευνητικού προγράμματος της Γαλλικής Σχολής Αθηνών με τίτλο «Christian Zervos au miroir de la Grèce», το οποίο διεξάγεται από το 2017 με τη συνεργασία ομάδας ερευνητών που δραστηριοποιούνται στη Γαλλία και στην Ελλάδα.
O CHRISTIΑN ΖERVOS
Ο Χρίστος ή Christian Zervos (Αργοστόλι 1889 – Παρίσι 1970) διαδραμάτισε καθοριστικό ρόλο στη διαμόρφωση του πολιτιστικού κλίματος στο Παρίσι του Μεσοπολέμου μέσω του περιοδικού του Cahiers d’Αrt, το οποίο ίδρυσε το 1926 και εξέδιδε έως το 1960. Πρόκειται για ένα από τα μακροβιότερα μοντερνιστικά περιοδικά, αφού αριθμεί 97 τεύχη. Ήδη από το πρώτο τεύχος, τα Cahiers d’Αrt είχαν επικεντρωθεί στην προβολή της μοντέρνας τέχνης και στον διάλογο μεταξύ έργων διαφορετικής προέλευσης και διαφορετικών ιστορικών εποχών. Ο Zervos είναι επίσης γνωστός και ως ο εκδότης του εμβληματικού καταλόγου του ζωγραφικού έργου του Pablo Picasso από το 1932 και εξής, γνωστού σήμερα ως «le Zervos», αλλά και για τις αρχαιολογικές του εκδόσεις για προϊστορικούς πολιτισμούς, για παράδειγμα της νεολιθικής ή μινωικής Κρήτης και των Κυκλάδων. Η συμβολή του υπήρξε ιδιαιτέρως σημαντική στη διάδοση της αρχαιοελληνικής τέχνης – ειδικότερα της προϊστορικής – καθώς και στον επαναπροσδιορισμό των αρχαίων πολιτισμών και των αρχαϊκών μορφών μέσα στο πλαίσιο του μοντερνισμού.
Ο Zervos εκκινούσε πάντοτε συσχετίζοντας τις διαχρονικές, οικουμενικές μορφολογικές τάσεις με τις λεγόμενες «πρωτόγονες» ή «αρχαϊκές» τέχνες και τα «αρχέγονα» ένστικτα της ανθρωπότητας. Πρότεινε έτσι μία νέα οπτική πάνω στα αρχαιολογικά ευρήματα, η οποία τα ενεργοποιούσε στο παρόν, εγγράφοντας τη μοντέρνα τέχνη μέσα σε μια ιστορική προοπτική. Το αφιέρωμα στον Zervos και τα Cahiers d’Art, το πρώτο που γίνεται στην Ελλάδα, με θέμα την «αρχαϊκή στροφή» του περιοδικού αλλά και του κόσμου της τέχνης την εποχή του Μεσοπολέμου, αναδεικνύει την ερευνητική και εκδοτική μεθοδολογία, η οποία καθόρισε την πορεία του.
Τα χαρακτηριστικά της είναι μεταξύ άλλων: η προτίμηση για περιόδους που στερούνται γραπτών τεκμηρίων, η επιτόπια έρευνα, η προγραμματική σύσταση ενός φωτογραφικού αφηγήματος των πολιτισμών του «προϊστορικού Νότου», η πολυ-χρονική αντίληψη της ιστορίας με μέσο τη φωτογραφία, η εθνογραφική μεθοδολογία και η κοσμοποιητική προσέγγιση του παρελθόντος.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
H ιστορία των εκδόσεων Cahiers d’art συμπίπτει με μία διπλή, αμφίδρομη σχέση του Zervos με την Ελλάδα. Κατά το Μεσοπόλεμο η σχέση αυτή ενέπνευσε την αρχαϊκή στροφή της μοντέρνας τέχνης, η οποία θεμελιώθηκε σε έργα αντιπροσωπευτικά της «πρωτόγονης τέχνης του Αιγαίου», όπως τα κυκλαδικά ειδώλια. Μεταπολεμικά, με αφορμή μια φυσική αλλά και διανοητική «επιστροφή» του Zervos στην πατρίδα από το 1945 και μετά, επιχειρήθηκε μέσα από τις εκδόσεις του η αναθεώρηση της «καταγωγής» του μεσογειακού πολιτισμού με απώτερο στόχο την ανίχνευση των πηγών του πρωτογονισμού στη Νότια Ευρώπη: στη Σαρδηνία, στις Κυκλάδες, στην Κρήτη. Η διπλή αυτή διαδρομή, παρουσιάζεται στην έκθεση μέσα από έργα και τεκμήρια που αναδεικνύουν τη σχέση μοντέρνου-αρχαϊκού, ως αντι-κλασική διεκδίκηση, ως αισθητική αλλά και ηθική αξία.
ΔΙΑΡΘΡΩΣΗ ΤΗΣ ΕΚΘΕΣΗΣ
Η έκθεση αποτελείται από δύο παράλληλες διαδρομές. Η πρώτη αφορά στην πορεία του Zervos και τη σημασία των εκδόσεων και των εκθέσεών του στο χώρο της τέχνης, της κριτικής αλλά και της αρχαιολογίας στο Παρίσι και την Αθήνα από το 1926 έως το 1970. Η δεύτερη επικεντρώνεται σε εμβληματικά έργα από την προσωπική του συλλογή, τα οποία αντιπροσωπεύουν τις καλλιτεχνικές κατευθύνσεις του, τις προτεραιότητες και τις προτιμήσεις του σε επίπεδο καλλιτεχνών και κινημάτων. Η συλλογή αυτή, που φυλάσσεται στο μουσείο του Vézelay, ταξιδεύει για πρώτη φορά στην Ελλάδα.
Η έκθεση ξεκινά από τα πρώτα χρόνια, κατά τα οποία ο Zervos εξασκεί το επάγγελμα του κριτικού μέσα από τη συνεργασία με περιοδικά των εκδόσεων Albert Morancé, και παρουσιάζει το χρονικό ίδρυσης και λειτουργίας του περιοδικού Cahiers d’art μέσα από πρωτότυπα ντοκουμέντα. Επίσης αναδεικνύονται οι αρχαιολογικές έρευνες του Zervos, τα ταξίδια στη Μεσόγειο, η συλλογή υλικού και οι επαφές με αρχαιολόγους, τα άλμπουμ για τις Κυκλάδες, την Κρήτη, την Σαρδηνία. Στον πυρήνα αυτής της αφήγησης παρουσιάζονται 60 περίπου σπάνια και μοναδικά έργα μοντέρνας τέχνης από την προσωπική συλλογή του Zervos, έργα καλλιτεχνών όπως οι: Matisse, Miró, Picasso, Laurens, Calder, Lam, Kandinsky, Γκίκας, Σκλάβος, Giacometti, κ.ά.
Η έκθεση ακολουθεί χρονολογική πορεία. Με έναρξη τα πρώτα εκδοτικά εγχειρήματα και τα σπουδαστικά ενδιαφέροντα του Zervos, από την Αλεξάνδρεια στο Παρίσι, το πρώτο μέρος αφορά την πρώτη δεκαετία του περιοδικού Cahiers d’αrt (1926–1937) διάστημα κατά το οποίο η δραστηριότητά του απασχολεί το προσκήνιο του παρισινού καλλιτεχνικού γίγνεσθαι. Είναι η εποχή κατά την οποία ο Zervos συνδέεται με πρόσωπα που βρίσκονται στην αιχμή της πνευματικής «avant-garde» της εποχής, όπως ο Le Corbusier, o Fernand Léger, o Paul Éluard, ο Wassily Kandinsky, o Georges Henri Rivière, ο Paul Klee κ.ά. Παράλληλα, ενδιαφέρεται για την αρχαιολογία και την ανθρωπολογία, πραγματοποιεί το πολυπόθητο ταξίδι επιστροφής στην Ελλάδα και εκδίδει το βιβλίο L’art en Grèce (1934), ένα είδος μανιφέστου υπέρ της αρχαϊκής στροφής για την μοντέρνα τέχνη. Τότε εκδίδει επίσης τον πρώτο τόμο από τον εκτενή κατάλογο του έργου του Pablo Picasso (του καλλιτέχνη που καθόρισε την ταυτότητα των Cahiers d’Art).
Η σχέση με τον Picasso εξασφαλίζει στον Zervos αναγνώριση και επιτυχία. Ο ρόλος του ως εκδότη στους σουρεαλιστικούς κύκλους της δεκαετίας του 1930 και οι σχέσεις του με βασικούς εκπροσώπους του κινήματος όπως ο André Breton, o Paul Éluard, o Man Ray, o Marcel Duchamp, o Max Ernst, o André Masson, o Georges Hugnet κ.ά., είναι εξίσου σημαντική. Η έκθεση επίσης ασχολείται με τη στροφή του ενδιαφέροντος του Zervos σε αρχαιολογικές εκδόσεις που προτείνουν μια αναθεωρημένη, «αρχαϊκή» ιστορία της Μεσογείου. Το τελευταίο μέρος της έκθεσης, που εκτείνεται από το 1943 μέχρι το θάνατό του, αφορά ακριβώς σε αυτή την αμφίδρομη όσο και αμφίθυμη σχέση του με το τρίπτυχο Μεσόγειος–Αρχαιολογία–Ελλάδα. Τεκμηριώνονται εδώ άγνωστες μέχρι σήμερα σχέσεις του Zervos με προσωπικότητες της ελληνικής διανόησης όπως ο Νίκος Χατζηκυριάκος-Γκίκας, ο Μιχάλης Τόμπρος, ο Γιώργος Σεφέρης, ο Άγγελος Προκοπίου και ο Γεράσιμος Σκλάβος, που αναδεικνύουν τη συμβολή του στη διαμόρφωση του ελληνικού μοντερνισμού.
Το σημείο εκκίνησης αυτής της έκθεσης είναι η διαπίστωση ότι ο Christian Zervos αποτελεί έναν από τους μεγάλους «αγνοημένους» της ιστορίας της τέχνης. Η έκθεση φιλοδοξεί να καλύψει αυτό το κενό εισάγοντας παράλληλα το ευρύ κοινό στο πολύπλευρο και βαρυσήμαντο έργο του κριτικού.
Τα τεκμήρια από το ανεξάντλητο υλικό του περιοδικού και η καταγραφή των διαδοχικών φάσεων και εκφάνσεων της εκδοτικής δραστηριότητας του Zervos επιχειρούν να καλύψουν την έλλειψη γνώσεων για το έργο του και να δώσουν έμφαση σε όσα τον συνέδεαν με τον ελληνικό πολιτισμό. Ταυτόχρονα δίνεται ιδιαίτερη σημασία στο ευρύτερο πλαίσιο επινόησης και πρόσληψης του «μεσογειακού πριμιτιβισμού» από τους θιασώτες της μοντέρνας τέχνης. Τέλος, η δραστηριότητα του Christian Zervos συμπεριλαμβάνεται στη νεότερη ελληνική πνευματική ζωή, ορίζοντας τα θεμέλια της μεθοδολογίας του σε σχέση με την ελληνική του καταγωγή και αναδεικνύοντας το ρόλο του για την πρόσληψη του μοντερνισμού στην Ελλάδα.
ΕΚΔΟΣΗ
Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο 325 σελίδων που εκδόθηκε από το Μουσείο Μπενάκη με την αποκλειστική υποστήριξη του Ιδρύματος Ιωάννου Φ. Κωστοπούλου. Ο κατάλογος περιλαμβάνει αναπαραγωγές των έργων, εκτενές και τεκμηριωμένο χρονολόγιο καθώς και πρωτότυπα κείμενα των Christian Derouet, Alexandre Farnoux, Πολύνας Κοσμαδάκη, Ελένης Σταυρουλάκη και Παναγιώτη Τουρνικιώτη.
ΕΠΙΜΕΛΕΙΑ ΕΚΘΕΣΗΣ:
Christian Derouet, Conservateur général honoraire du patrimoine, Ιδρυτικός Επιμελητής του Μουσείου Zervos στο Vézelay
Alexandre Farnoux, Καθηγητής Αρχαιολογίας και Ελληνικής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο της Σορβόνης, Παρίσι, και τέως Διευθυντής της Γαλλικής Σχολής Αθηνών
Πολύνα Κοσμαδάκη, Επιμελήτρια Μοντέρνας και Σύγχρονης Τέχνης και Υπεύθυνη Συλλογής Ζωγραφικής, Χαρακτικών και Σχεδίων, Μουσείο Μπενάκη
ΞΕΝΑΓΗΣΕΙΣ
Οι ξεναγήσεις στην έκθεση θα πραγματοποιούνται κάθε φορά από έναν ξεχωριστό καλεσμένο.
Συγκεκριμένα το πρόγραμμα διαμορφώνεται ως εξής:
Κυριακή 22/12/2019 στις 11:00, από την επιμελήτρια της έκθεσης Πολύνα Κοσμαδάκη, επιμελήτρια Μοντέρνας και Σύγχρονης Τέχνης και υπεύθυνη Συλλογής Ζωγραφικής, Χαρακτικών και Σχεδίων του Μουσείου Μπενάκη
Κυριακή 05/01/2020 στις 11:00, από την ιστορικό τέχνης Βασιλική Δανιήλ
Σάββατο 11/01/2020 στις 11:00, από τον επιμελητή της έκθεσης, καθηγητή Αρχαιολογίας & Ελληνικής Ιστορίας, Πανεπιστήμιο της Σορβόνης και τέως Διευθυντή της Γαλλικής Σχολής Αθηνών, Alexandre Farnoux
Κυριακή 19/01/2020 στις 11:00, από την επιμελήτρια της έκθεσης Πολύνα Κοσμαδάκη
Σάββατο 25/01/2020 στις 11:00, από τον καθηγητή της Θεωρίας της Αρχιτεκτονικής στο Εθνικό Μετσόβιο Πολυτεχνείο, Παναγιώτη Τουρνικιώτη
Σάββατο 01/02/2020 στις 11:00, από την ιστορικό τέχνης Βασιλική Δανιήλ
Σάββατο 22/02/2020 στις 11:00, από την επιμελήτρια της έκθεσης Πολύνα Κοσμαδάκη, επιμελήτρια Μοντέρνας και Σύγχρονης Τέχνης και υπεύθυνη Συλλογής Ζωγραφικής, Χαρακτικών και Σχεδίων του Μουσείου Μπενάκη
Απαραίτητη προϋπόθεση για τη συμμετοχή είναι η ΚΡΑΤΗΣΗ ΘΕΣΗΣ στο τηλέφωνο 2103671015, Δευτέρα – Πέμπτη, 10:00 – 15:00.
ΕΚΠΑΙΔΕΥΤΙΚΑ ΠΡΟΓΡΑΜΜΑΤΑ
Στο πλαίσιο της έκθεσης, το Τμήμα Εκπαίδευσης του Μουσείου Μπενάκη διοργανώνει εκπαιδευτικά προγράμματα για σχολικές ομάδες (Ε’ και Στ’ Δημοτικού, Γυμνάσιο και Λύκειο) κάθε Πέμπτη από 16 Ιανουαρίου 2020 έως και την Πέμπτη 27 Φεβρουαρίου 2020, ενώ για τα μικρά παιδιά 7 έως 10 χρόνων σχεδιάζει εκπαιδευτικά εργαστήρια την Κυριακή 26 Ιανουαρίου και την Κυριακή 16 Φεβρουαρίου, 12.00-13.30. Πληροφορίες: 210 3671067-9, Δευτέρα έως Πέμπτη 10.00-14.00.
Κεντρική φωτογραφία θέματος:Pablo Picasso, Σύνθεση, 1933, πένα και ακουαρέλα σε χαρτί, 40.1×50.6 εκ., Musée Zervos, Vézelay. © Succesion Picasso 2019.