As Tom was a-sleeping, he had such a sight, –
That thousands of sweepers, Dick, Joe, Ned, and Jack,
Were all of them locked up in coffins of black.
And by came an
angel who had a bright key,
And he opened the coffins and set them all free;
απόσπασμα από το ποίημα του William Blake “Ο καπνοδοχοκαθαριστής”
(συλλογή “Τα τραγούδια της αθωότητας“, 1789 και “Τα τραγούδια της εμπειρίας“, 1794)
Η ιδέα για την εν λόγω έκθεση ξεκίνησε από ένα αόριστο ενδιαφέρον–εμμονή για τους καπνοδοχοκαθαριστές, το οποίο προήλθε διαβάζοντας πριν από πολλά χρόνια την Ερμηνεία των Ονείρων του Freud. Σε μία υποσημείωση σχετικά με την αναζήτηση των συμβολισμών στα όνειρα ο Freud αναφέρει διάφορα σύμβολα τύχης και την δική τους ερμηνεία. Μέσα σε αυτά και ο καπνοδοχοκαθαριστής.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Η ύπαρξη του καπνοδοχοκαθαριστή ως σύμβολο τύχης μου φάνηκε παράδοξη. Ψάχνοντας σχετικά με αυτό, προέκυψαν δύο πολύ διαφορετικά πεδία αποτελεσμάτων. Το ένα, αυτό που κυριαρχούσε στα αποτελέσματα, αφορούσε στην εξαιρετική τύχη που μπορεί, σύμφωνα με την πεποίθηση πολλών ευρωπαϊκών λαών, να προέλθει από την συναναστροφή με έναν καπνοδοχοκαθαριστή.
Εμφανίστηκαν site που πουλούσαν φυλαχτά με την μορφή ενός καπνοδοχοκαθαριστή ντυμένου με το διαδεδομένο πλέον ασπρόμαυρο κοστούμι, το ημίψηλο καπέλο και την χαρακτηριστική σκούπα. Και site από τα οποία μπορούσες να προσλάβεις έναν καπνοδοχοκαθαριστή, όχι όμως για να καθαρίσει την καμινάδα του τζακιού, αλλά για να εμφανιστεί σε έναν γάμο ή σε ένα σπίτι την παραμονή της Πρωτοχρονιάς και να φέρει καλή τύχη.
Κάποιοι ανέφεραν ότι ακόμα και ο πρίγκιπας Φίλιππος την ημέρα του γάμου του με την βασίλισσα Ελισάβετ βγήκε τρέχοντας από το παλάτι για να κάνει χειραψία με έναν καπνοδοχοκαθαριστή που περνούσε, ώστε να «στεριώσει» ο γάμος τους. Οι περισσότερες ιστορίες που ψάχνουν την προέλευση του συγκεκριμένου συμβόλου ως τυχερού περιλαμβάνουν κάποιον «γαλαζοαίματο», ενώ λίγες αναφέρουν την πιο προσγειωμένη εκδοχή του ότι κάποτε η δουλειά του καπνοδοχοκαθαριστή ήταν πολύ σημαντική για ένα σπιτικό, καθώς απέτρεπε τον κίνδυνο πυρκαγιάς.
Καμία όμως από αυτές τις εμπορικές ιστοσελίδες δεν αναφέρει την πραγματική φύση του επαγγέλματος του καπνοδοχοκαθαριστή, ιδίως όπως αυτή ξεκίνησε. Μία έρευνα σχετικά με αυτό θα ανασύρει μόνο φρικαλέα αποτελέσματα. Μαυρισμένα από την κάπνα πρόσωπα ανθρώπων που στην πλειοψηφία τους πέθαιναν νωρίς από καρκίνο.
Ορφανά παιδιά από 4 έως 12 χρονών το πολύ, τα οποία η εκάστοτε θρησκευτική ενορία «νοίκιαζε» σε έναν επαγγελματία καπνοδοχοκαθαριστή για να σκαρφαλώνουν μέσα σε ζεστές καμινάδες. Πρακτικές όπως το γδάρσιμο των γονάτων και των αγκώνων τους για να αντέχουν καλύτερα την υψηλή θερμοκρασία και το τσίμπημα με βελόνες για να μην λιποθυμάνε από τις αναθυμιάσεις όσην ώρα βρισκόταν μέσα στον στενό σωλήνα ενός τζακιού, ήταν πλέον διαδεδομένες. Περιπτώσεις παιδιών που ανέπτυξαν αναπηρίες λόγω της αφύσικης στάσης στην οποία περνούσαν τις περισσότερες ώρες της ημέρας τους και περιπτώσεις παιδιών που πέθαναν από ασφυξία μέσα σε μία καμινάδα είναι πλέον ιστορικά γεγονότα.
Πώς γίνεται λοιπόν μία τόση σκληρή πραγματικότητα, που ίσχυε για 4 τουλάχιστον αιώνες, να ξεχαστεί και να μεταμορφωθεί σε κάτι τόσο ελπιδοφόρο όσο ένα σύμβολο καλής τύχης; Αν ασχοληθεί κανείς παραπάνω με τα σύμβολα που θεωρούμε τυχερά θα ανακαλύψει ότι δεν είναι η μοναδική φορά που συναντά αυτόν τον δυσάρεστο συνδυασμό. Τα κομμένα πόδια ενός λαγού, το πέταλο που καρφώνεται πάνω στο γυμνό πόδι ενός αλόγου, το δόντι από έναν σκοτωμένο αλιγάτορα, δεν έχουν προέλθει όλα από μία πράξης σκληρότητας; Μήπως πρέπει κανείς «να πατήσει επί πτωμάτων» για να αποκτήσει καλή τύχη; Πώς γίνεται η τύχη του ενός να προϋποθέτει την ατυχία του άλλου; Πώς συνδυάζεται στην κοινωνία μας το τυχερό με το βάναυσο, το ευαίσθητο με το σκληρό, το όμορφο με το άσχημο, το καλό με το κακό;
Αυτή η αντιξοότητα της ύπαρξης δύο τόσο αντιθετικών στοιχείων σε μία και μόνο συνθήκη επιδιώκεται να αποτυπωθεί στην συγκεκριμένη έκθεση μέσα από έργα που δημιουργούν μία παράδοξη ατμόσφαιρα. Μία ατμόσφαιρα πομπώδη όπως οι λαϊκές προκαταλήψεις των λαών, χαρούμενη και αισιόδοξη, αλλά συγχρόνως σκοτεινή και απειλητική. –Γαληνή Λαζάνη, Αθήνα, Μάιος 2019
Συντελεστές
Συμμετέχοντες καλλιτέχνες: Takis, Δημήτρης Ανδρεάδης, Κώστας Βαρώτσος, Γιώργος Γεροντίδης, Χρήστος Δεληδήμος, Έρη Δημητριάδη, Γιάννης Θεοδωρόπουλος, Άλκηστις Μαυροκεφάλου, Γιάννης Σινιόρογλου, Γιώργος Σταματάκης, Δημήτρης Φουτρής, Παντελής Χανδρής, Κατερίνα Χρηστίδη
Επιμέλεια: Γαληνή Λαζάνη
