Πώς η ανθρώπινη παρουσία στη Γη θέτει σε κίνδυνο το μέλλον του πλανήτη μας; Στο πλαίσιο του online 22ου Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης οι συμμετέχοντες της διαδικτυακής ανοιχτής συζήτησης που πραγματοποιήθηκε την Κυριακή 24 Μαΐου, στις 20:00, στο κανάλι του Φεστιβάλ στο YouTube, αναφέρθηκαν στην Ανθρωπόκαινο Εποχή και στις γεωλογικές, περιβαλλοντολογικές, κοινωνικές, φιλοσοφικές, πολιτικές και πολιτισμικές προεκτάσεις της. Στη συζήτηση συμμετείχαν οι Γιάννης Μπουτάρης, πρόεδρος και ιδρυτής Arcturos, Κώστας Στασινόπουλος, επιμελητής και ιστορικός τέχνης, Serpentine Galleries, Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), Κωνσταντίνος Βουδούρης, καθηγητής Γεωλογίας ΑΠΘ, Βανέσα Αρχοντίδου, αλπινίστρια και Χρυσόστομος Σταμούλης, καθηγητής Θεολογίας ΑΠΘ.
Τους ομιλητές καλωσόρισε ο καλλιτεχνικός διευθυντής του Φεστιβάλ Κινηματογράφου Θεσσαλονίκης, Ορέστης Ανδρεαδάκης, λέγοντας χαρακτηριστικά:
«Τι ακριβώς σημαίνει η λέξη Ανθρωπόκαινος, άγνωστη σε πολλούς ακόμα, και πώς η ανθρώπινη παρουσία στη γη ανατρέπει τις ισορροπίες στον πλανήτη όλων των όντων που κατοικούν σε αυτόν -όχι μόνο του ανθρώπου; Η Ανθρωπόκαινος είναι μια γεωλογική εποχή η οποία ξεκινά στις μέρες μας, ίσως στα τέλη της βιομηχανικής επανάστασης, ίσως στην αρχή του 20ού αιώνα. Κατά τους περισσότερους ξεκινά μετά το τέλος του Β΄ Παγκοσμίου Πολέμου. Είναι μια εποχή που η παρουσία του ανθρώπου επηρεάζει τόσο πολύ πια το περιβάλλον, που τα ίχνη της είναι ορατά παντού και σε όλα τα επίπεδα».
Τον λόγο πήρε ο Κωνσταντίνος Βουδούρης, καθηγητής Γεωλογίας ΑΠΘ, απαντώντας στο ερώτημα του κ. Ανδρεαδάκη για το αν ισχύει όρος Ανθρωπόκαινος και αν υπάρχει ως συγκεκριμένη γεωλογική εποχή.
Σύμφωνα με τον κύριο Βουδούρη
«η Γη δημιουργήθηκε πριν 4,5 δισεκατομμύρια χρόνια. Αν θεωρήσουμε ότι αυτό αντιπροσωπεύει ένα 24ωρο, ο σοφός άνθρωπος εμφανίστηκε τα τελευταία 2-3 δευτερόλεπτα. Η γη έχει μια ιστορία ενός 24ωρου και η δική μας παρουσία αντιστοιχεί σε 2-3 δευτερόλεπτα. Σήμερα ζούμε την Ολοκαινική περίοδο, την περίοδο εκείνη που άρχισε μετά το λιώσιμο των παγετώνων στην οποία αποκαταστάθηκε η ισορροπία του κλίματος, που μοιάζει λίγο με το σημερινό, και ξεκίνησε πριν 18.000 χρόνια. Υπάρχουν ισχυρές ενδείξεις ότι ο άνθρωπος αφήνει ξεκάθαρο αποτύπωμα στο πλανήτη, είτε με την παρουσία ραδιενεργούς σκόνης μετά τον Β΄ Παγκόσμιο Πόλεμο και με τις ατομικές βόμβες. Υπάρχει τροποποίηση της επιφάνειας της Γης. Ο άνθρωπος τροποποιεί το λεπτό στρώμα του πλανήτη μας με έργα υποδομής. Έχουν παραχθεί ορυκτά που οφείλονται στην παρουσία του ανθρώπου. Η αύξηση του διοξειδίου του άνθρακα στην ατμόσφαιρα είναι άλλο ένα σημάδι.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Παράλληλα, παρατηρήθηκε μείωση της βιοποικιλότητας, που είναι πολύ σημαντικό γιατί όλοι αναπνέουμε τον ίδιο αέρα, τα ζώα, ο άνθρωπος, τα φυτά. Άλλα σημάδια είναι η παρουσία των πλαστικών και τα στρώματα αιθάλης. Ο άνθρωπος αφήνει σημάδια. Δεν ξέρω αν πρέπει να μετράμε από το 1950 ή από το 1750 που ξεκίνησε η πρώτη φάση της βιομηχανικής επανάστασης, αλλά σίγουρα ο άνθρωπος αφήνει ένα διακριτό σήμα σε σχέση με την προηγούμενη περίοδο. Η διεθνής επιτροπή της Στρωματογραφίας θα καταθέσει ένα πόρισμα τα προσεχή χρόνια για το αν πράγματι πρέπει να ονομαστεί αυτή η περίοδος Ανθρωπόκαινος και θα συμβάλει στην ευαισθητοποίηση του κοινού για να βρεθεί μια ισορροπία. Από την σημερινή δυστοπία πρέπει να πάμε στην ουτοπία μιας σχέσης καλύτερης με την φύση. Όλοι οι άνθρωποι δεν αφήνουμε τα ίδια αποτυπώματα. Μια φυλή στη Αφρική ή οι Αβοριγίνες στην Αυστραλία δεν κάνουν την ίδια περιβαλλοντολογική καταστροφή με αυτή που κάνει ο άνθρωπος των αναπτυγμένων καπιταλιστικών χωρών. Άρα υπάρχει και ένα πολιτικό πρόσημο».
Στην συνέχεια ο Ορέστης Ανδρεαδάκης, έδωσε τον λόγο στον πρώην δήμαρχο Θεσσαλονίκης και πρόεδρο και ιδρυτή του Arcturos, Γιάννη Μπουτάρη, λέγοντας πως είναι ένας από τους πρώτους Έλληνες με ενεργό οικολογική δράση. «Τι διαφορά βλέπετε στην αντίδραση και στην συμμετοχή του κοινού, όταν ξεκίνησε ο Αρκτούρος και σήμερα;».
Όπως εξήγησε ο κ. Μπουτάρης
«είναι σημαντική η αντίδραση του κοινού. Να σας πω δυο λόγια για το πως ξεκίνησε η ιστορία του Αρκτούρου. Είχα μια οικολογική συνείδηση που δεν ήταν ακριβώς ενσυνείδητη οικολογική συνείδηση, ήταν μια προσέγγιση στην φύση. Είχε σχέση με τα αμπέλια. Το αμπέλι είναι μια καλλιέργεια, η οποία συνδέεται με το άγριο αμπέλι – και εδώ θα ήθελα να σημειώσω ότι ο Νώε θεωρείται ο πρώτος οινοποιός, διότι στην κιβωτό που δεν πήρε μόνο ζώα αλλά και φυτά, όντας κουρασμένος πάτησε τα σταφύλια, βγήκε το κρασί, το ήπιε και μέθυσε και ήταν ο πρώτος πότης και παράλληλα θεωρείται και ο πρώτος οινοποιός – είναι μύθος αυτός φυσικά. Με την λογική αυτή και λόγω αν θέλετε καταγωγής, αγαπούσα πάντα τα βουνά. Δεν ήμουν ποτέ ορειβάτης, αλλά αγαπώντας τα βουνά, συνάντησα εντελώς τυχαία κάποιους Άγγλους, οι οποίοι είχαν ξεκινήσει στην Ελλάδα, μια εκστρατεία -το Libearty- για την απελευθέρωση των αρκούδων από την συνήθεια που υπήρχε στα Βαλκάνια για την χορεύτρια αρκούδα. Μου άρεσε η ιδέα και πήγα στο υπουργείο Γεωργίας να ρωτήσω τι γίνεται με αυτές τις περιπτώσεις. Μου είπαν πως νόμοι υπάρχουν και απαγορεύεται η κατοχή άγριων ζώων από ανθρώπους. Δεν μπορούμε να κάνουμε κάτι, γιατί και να τις κατάσχουμε πού να τις βάλουμε;
Και τότε έγινε ένα κλικ στο κεφάλι μου και είπα θα κάνω έναν δασικό σταθμό στο Νυμφαίο Φλωρίνης, που είναι το μέρος της καταγωγής μου, και εκεί θα φιλοξενούμε τις αρκούδες. Πράγματι, από τότε το υπουργείο Γεωργίας κατάσχει τις αρκούδες και τις παραδίδει στον Αρκτούρο σαν μεσεγγυούχο. Η αρκούδα όταν γεννιέται έχει μέγεθος σαν μικρό ποντίκι, μένει κοντά στην μάνα της για πάνω από δύο χρόνια, μέχρις ότου ενηλικιωθεί και μάθει να ζει στο δάσος. Οι αιχμάλωτες αρκούδες δεν έχουν την εκπαίδευση για το πώς να ζουν στο δάσος. Η καφέ αρκούδα ζει κυρίως στην οροσειρά της Πίνδου και στα σύνορα με την Βουλγαρία στην Δράμα. Καταφέραμε με την επιμονή μας να αλλάξει και η κατεύθυνση της Εγνατίας λίγο πιο νότια. Η πρώτη χάραξη της Εγνατίας περνούσε μέσα από έναν μεγάλο βιότοπο της αρκούδας και κόβοντας τον στην μέση, θα κινδύνευε όλος ο πληθυσμός της. Από τα τέλη της δεκαετίας του ’90 που ξεκίνησε όλη αυτή η ιστορία μέχρι σήμερα, από 250 ζώα που είχαν εντοπιστεί σαν πληθυσμός της αρκούδας στα ελληνικά εδάφη, τώρα ξεπερνούν τα 6.700. Τα μέτρα βοήθησαν στο μεγάλωμα της αρκούδας. Η αρκούδα είναι στην κορυφή της πυραμίδας του ζωικού βασιλείου, έτσι μέσω αυτής προστατεύεται και όλο το δασικό οικοσύστημα».
Το λόγο πήρε η Βανέσα Αρχοντίδου, αλπινίστρια, απαντώντας στο ερώτημα του κ. Ανδρεαδάκη για το τι μπορεί να διαπιστώσει κανείς ερχόμενος σε στενή επαφή με σημεία του πλανήτη που είναι παρθένα.
Όπως ανέφερε η ίδια,
«παρόλο που η ορειβασία δεν είναι το επάγγελμα μου, ο τομέας μου είναι το μάρκετινγκ και το μεγάλωμα των γιων μου, εδώ και μια δεκαετία σχεδόν έχω βάλει στόχο να ανέβω στις επτά υψηλότερες κορυφές του κόσμου. Στο πλαίσιο αυτό έχω ταξιδέψει στις έξι από τις επτά κορυφές, και δεν μιλώ για ταξίδια τουριστικά – συνήθως τα αποκαλούμε αποστολές λόγω του βαθμού οργάνωσης και προετοιμασίας που χρειάζονται. Με έχει επηρεάσει τόσο πολύ αυτή η εμπειρία που πριν από λίγους μήνες ίδρυσα έναν οργανισμό που λέγεται A Woman Can Be και στόχο έχει μεταξύ άλλων την ευαισθητοποίηση των ανθρώπων για ζητήματα όπως είναι και αυτό της κλιματικής αλλαγής. Αυτό που διαπιστώνει κανείς όταν πηγαίνει στα πιο παρθένα σημεία του πλανήτη, είναι πως έχουν επηρεαστεί από την ανθρώπινη δραστηριότητα με τον ένα ή τον άλλο τρόπο. Πώς; Πολλοί νομίζουν ότι η μόνη ανθρώπινη παρουσία στα ψηλά βουνά είναι οι ορειβάτες. Όμως, η κορυφή του Έβερεστ, στην οποία είχα την τιμή να βρεθώ το 2019 πέρσι τέτοιο καιρό, δεν απειλείται από τα 500 άτομα που ανεβαίνουν στο βουνό κάθε Αύγουστο, αλλά από την άνοδο της θερμοκρασίας. Αυτό το οποίο βλέπουμε όλοι οι ορειβάτες είναι ότι οι παγετώνες σιγά-σιγά λιώνουν. Και μάλιστα με τόσο γοργούς ρυθμούς που μπορούμε να πούμε πως ούτε τα ψηλά βουνά δεν είναι πια ακλόνητα όπως λέγαμε παλιά. Οι παγετώνες ανοίγουν τεράστιες χαράδρες και ο καιρός είναι απρόβλεπτος καθώς δεν υπάρχουν πια εποχές. Για μένα είναι ξεκάθαρο ότι οι ανθρώπινες δραστηριότητες είναι η πηγή αυτών των αλλαγών, όπως και να ονομάσουμε την εποχή, είτε Ανθρωπόκαινο, είτε εξακολουθήσουμε να την λέμε Ολόκαινο.
Ειδικά την περίοδο της πανδημίας που περάσαμε και μειώσαμε τις δραστηριότητες μας, είδαμε αλλαγές. Η ατμόσφαιρα καθάρισε στα περισσότερα μέρη του πλανήτη. Μπορούσες πια να δεις το Έβερεστ από την Ινδία, κάτι που δεν είχε συμβεί μέσα σε πολλές δεκαετίες. Ο άνθρωπος είναι η πηγή των προβλημάτων και αν πούμε ότι θέλουμε να αλλάξουμε τα πράγματα τότε θα πρέπει να σκεφτούμε κάποια βασικά θέματα, με πρώτο την ευαισθητοποίηση. Η τέχνη, ο κινηματογράφος, το ντοκιμαντέρ παίζουν πολύ μεγάλο ρόλο. Το επόμενο πρότζεκτ μου άλλωστε αφορά και ένα ντοκιμαντέρ στην Ανταρκτική. Θέλω τις εικόνες αυτές που βλέπω, να τις μεταφέρω και να γίνει ένας ουσιαστικός διάλογος και μία εκπαίδευση για τις νέες γενιές γιατί αυτή τη στιγμή γίνεται μια αόριστη συζήτηση. Διάβασα μια πολύ ωραία φράση την οποία την έλεγε ένας γεωλόγος, ο Μπιλ Ράντμαν, έχουμε την τάση να βάζουμε τα πράγματα με κεφαλαία, να τους δίνουμε επίσημους ορισμούς για να φαίνονται ωραία, οργανωμένα και να τα αφήνουν στο ράφι. Έτσι κάναμε τόσα χρόνια και με την κλιματική αλλαγή. Είναι σημαντικό όλοι μας να δούμε τις συνέπειες του σύγχρονου τρόπου ζωής και να γίνει μία μεγάλη καμπάνια με σκοπό να αλλάξουμε τις συνήθειες μας και όχι να αφήσουμε αυτή την συζήτηση να μείνει στο ράφι»
Η συζήτηση συνεχίστηκε με τον Κώστα Στασινόπουλο, επιμελητή και ιστορικό τέχνης στο Serpentine Galleries και στο Κέντρο Πολιτισμού Ίδρυμα Σταύρος Νιάρχος (ΚΠΙΣΝ), να απαντά στο ερώτημα του κ. Ανδρεαδάκη «η σύγχρονη τέχνη παρακολουθεί το φαινόμενο των επιπτώσεων στο περιβάλλον. Το έχουμε δει σε Μπιενάλε, σε πολλές εκθέσεις, στην δράση στη Serpentine στην οποία είστε επιμελητής. Kατά την άποψή σας ποιος είναι ο ρόλος της τέχνης μέσα σε αυτό το φάσμα;».
Ο κ. Στασινόπουλος εξήγησε
«πως και τα δύο μέρη που συνεργάζομαι έχουν άμεση σχέση με το περιβάλλον, η Serpentine Gallery βρίσκεται στο Hyde Park του Λονδίνου και η έκταση του Κέντρου Πολιτισμού είναι αφιερωμένη κατά 85% στο φανταστικό αυτό πάρκο. Ασχολούμαι με ότι μας φέρνει ζωντανά μαζί, ως επιμελητής των ζωντανών προγραμμάτων. Έμαθα να σκέφτομαι την συνεύρεση, την συναναστροφή, την συνεργασία, τον διάλογο και πάνω από όλα τον κόσμο, το κοινό. Όσον αφορά την Ανθρωπόκαινο, το θέμα αυτό μας είχε απασχολήσει στον τομέα της τέχνης. Θα σας πω κάποια παραδείγματα. To Serpentine Marathon είναι μια εκδήλωση που διαρκεί 24 ώρες και προσκαλεί ανθρώπους από διάφορες ειδικότητες να παρουσιάσουν την δουλειά τους σε ένα συγκεκριμένο θέμα.
Το 2014 αφιερώθηκε στο ζήτημα της εξαφάνισης και του ολικού αφανισμού. Ξεκινώντας από την καταστροφή του περιβάλλοντος και τον συνεχή αφανισμό διαφορετικών ειδών μέσα από την οικολογική καταστροφή ή ακόμα και από το πρίσμα της οικονομικής κρίσης που είναι προφανώς αλληλένδετα. Το 2017 δημιουργήθηκε το πρότζεκτ του General Ecology, που αφορά την πολυπλοκότητα των σχέσεων μεταξύ των ειδών, την σχέση μας με το περιβάλλον και την κλιματική αλλαγή. Δουλεύοντας με καλλιτέχνες και επιστήμονες αντιλαμβανόμαστε την οικολογία ως τρόπο ζωής και σκέψης. Δεν αναδεικνύουμε μόνο την δουλειά καλλιτεχνών που αφορά το περιβάλλον, αλλά επιθυμούμε να αλλάξουμε και εμείς οι ίδιοι ως θεσμός και επιμελητές. Και αυτό γίνεται αν καταλάβουμε πως δεν είμαστε μονάδα, αλλά κομμάτι ενός οικοσυστήματος. Οι καλλιτέχνες έχουν την ιδιότητα να φαντάζονται ξανά τον κόσμο. Φτάνουμε στο σήμερα, στην επέτειο του Serpentine Marathon και την αφιερώνουμε στην κλιματική αλλαγή που χωρίς αυτό το πρίσμα δεν μπορεί κανείς να φανταστεί την εικόνα του μέλλοντος μας. Το Back To Earth ένα πρόγραμμα διαφορετικό από τα συνηθισμένα, προσκαλεί πάνω από 70 καλλιτέχνες να συνεισφέρουν ένα έργο που συνδέεται με μια πραγματική εκστρατεία και δράση του περιβάλλοντος. Είχα την τύχη να μεγαλώσω κοντά στην τέχνη και σε πολλές εκφάνσεις της. Υπό αυτή την συνθήκη δεν σταματάω να επαναπροσδιορίζω τα νοήματα του κόσμου, να ανακαλύπτω νέους κόσμους άγνωστους πριν σε μένα και να συνδέομαι με περισσότερους και διαφορετικούς ανθρώπους. Πολύς κόσμος δεν έχει μια παρόμοια εμπειρία και θεωρεί ότι η τέχνη είναι για τους λίγους, ότι είναι κάτι το ακατανόητο, ότι η πρόσβαση σε αυτή δεν είναι ανοιχτή γι’ αυτούς και τα όποια νοήματα της δεν τους αφορούν.
Η ανατροπή αυτής της συνθήκης είναι το κύριο μέλημα της δουλειάς μου και αισθάνομαι πολύ τυχερός να δουλεύω με ομάδες για τον ίδιο αυτό στόχο. Η τέχνη δεν είναι ένα σχόλιο ή μια καταγραφή της ιστορίας, αποτελεί επίσης ενεργό κομμάτι τους και άρα είναι ενεργό κομμάτι όλων μας. Πολλοί καλλιτέχνες εδώ και δεκαετίες καταπιάνονται με τα θέματα που συζητάμε σήμερα και όλο και περισσότεροι από δω και πέρα. Η φιλοδοξία μας είναι να υποστηρίξουμε το έργο της τέχνης και την δουλειά των καλλιτεχνών ειδικά σε επισφαλείς συνθήκες όπως αυτές που βιώνουμε και να τοποθετήσουμε τους καλλιτέχνες μαζί με όλους τους υπόλοιπους στο κεντρικό τραπέζι συζήτησης και δράσης για το περιβάλλον, για την αντιμετώπιση της κλιματικής αλλαγής και μαζί να δουλέψουμε για τον κόσμο που θέλουμε».
Ο πρώτος κύκλος ερωτήσεων έκλεισε με τον Χρυσόστομο Σταμούλη, καθηγητή Θεολογίας ΑΠΘ. «Για πολλούς αιώνες υπήρχε η αντίληψη ή μπορεί και να υπάρχει ακόμα, ότι ο άνθρωπος εφόσον είναι πλασμένος κατ’ εικόνα και καθ’ ομοίωσιν του Θεού είναι το περιούσιο είδος της δημιουργίας και άρα έχει δικαίωμα να επιβάλλει την θέληση και την δύναμη του σε έμψυχα και άψυχα όντα. Ισχύει αυτό θεολογικά; Ποιες είναι οι σύγχρονες θεολογικές απόψεις για το θέμα;» ρώτησε ο κ. Ανδρεαδάκης.
Όπως εξήγησε ο κ. Σταμούλης
«είναι αλήθεια πως κάποιες φορές υπήρξαν υπερτιμήσεις του ανθρώπου σε σχέση με την κτίση. Δηλαδή φτάσαμε στο σημείο να οδηγηθούμε σε μια οριστική ρήξη ανάμεσα στον άνθρωπο και την κτίση. Στην χριστιανική διδασκαλία, τόσο ο άνθρωπος όσο και η υπόλοιπη κτίση, που κάποτε ονομαζόταν άλογη κτίση, είναι δημιουργήματα του ίδιου Θεού πράγμα που σημαίνει ότι δύο οντολογικές κατηγορίες υπάρχουν στην θεολογία, το άκτιστο και το κτιστό. Ότι υπάρχει μέσα στην ιστορία και τον χρόνο και στον τόπο είναι κτιστό. Άρα εμείς δεν είμαστε κάτι διαφορετικό από την υπόλοιπη κτίση, απλά εντός της κτίσεως υπάρχει μια ιεράρχηση διαφορετικών θέσεων, προοπτικών και κατανοήσεων. Είναι σαφές ότι ο άνθρωπος δεν ταυτίζεται με το ζωικό ή το φυτικό βασίλειο διότι ο βαθμός της δικής του σκέψης, δημιουργικότητας, συλλογικότητας είναι πολύ μεγαλύτερος από τον βαθμό που έχουν τα ζώα για παράδειγμα. Παλαιότερα θεωρούσαμε ότι τα ζώα είναι μη έμψυχες οντότητες, αλλά τα ζώα βεβαίως και είναι έμψυχα, είναι ζωντανά όντα. Από την άλλη πλευρά για μεγάλα χρονικά διαστήματα πιστεύαμε ότι τα ζώα δεν έχουν λογικότητα που είναι το βασικό στοιχείο του κατ’ εικόναν και καθ’ ομοίωσιν του ανθρώπου σε σχέση με τον Θεό. Σήμερα οι επιστημονικές έρευνες μας δείχνουν ότι τα ζώα έχουν ένα βαθμό λογικότητας, όπως έχουν και ένα βαθμό δημιουργικότητας. Άρα η διαφορά πλέον μετατοπίζεται, όχι από την λογικότητα στην μη λογικότητα, αλλά στην διαφορά βαθμού λογικότητας. Και βεβαίως αυτή η διαφορά καθώς λένε οι επιστήμονες είναι πάρα πολύ μεγάλη. Αλλά σε κάθε περίπτωση είμαστε κομμάτι αυτής της κτιστής πραγματικότητας και δεν βρισκόμαστε έξω από αυτήν. Αν το κατανοήσουμε αυτό τότε καταλαβαίνουμε ότι ο κόσμος ολόκληρος είναι το φυσικό σπίτι του ανθρώπου. Άρα η σχέση με αυτό το σπίτι, είναι σχέση τιμής, σεβασμού και μια σχέση που κατανοεί ότι εντός αυτού του οίκου, του σπιτιού μας, του περιβάλλοντος, κατοικεί ο ίδιος ο Θεός.
Υπάρχουν διάφορα κινήματα στον σύγχρονο χριστιανισμό τα οποία δείχνουν την παρουσία του Θεού στο σύνολο της κτίσεως, ίσως κάποιοι να θεωρούσαν παλαιότερα ότι ο Θεός δεν αποκαλύπτεται στην κτίση. Στην σύγχρονη θεολογία μπορούμε να μιλήσουμε για το ότι δεν είναι η κτίση Θεός, αλλά ο Θεός βρίσκεται παντού στην κτίση. Ο Θεός βρίσκεται σε κάθε μόριο αυτής της κτιστής πραγματικότητας. Ας μην ξεχνάμε ότι ο οικουμενικός πατριάρχης έχει χαρακτηριστεί ως πράσινος πατριάρχης, είναι αυτός ο οποίος έχει οργανώσει δεκάδες συνέδρια στο κέντρο των οποίων βρίσκεται το περιβάλλον μας. Η χριστιανική θεολογία στρέφεται εναντίον κάθε κίνησης η οποία βιάζει την κτίση. Ο οικουμενικός πατριάρχης εδώ και χρόνια έχει καθιερώσει την 1η Σεπτεμβρίου που είναι η αρχή του εκκλησιαστικού έτους, ως την ημέρα τιμής του περιβάλλοντος. Ακόμα και τα σταφύλια κύριε Μπουτάρη, τα προσφέρουμε στην εκκλησία προκειμένου να αγιάσει την σοδειά. Η εκκλησία δηλαδή αγιάζει τα σταφύλια, τα οποία έχουν και μια παραπάνω τιμή καθώς είναι αυτά που χρησιμοποιούνται για να γίνει η μεταβολή τους σε αίμα Χριστού. Τον 4ο αιώνα τέθηκε το ερώτημα γιατί η κτίση υπομένει τον άνθρωπο που την βιάζει και η κτίση απαντά υπομένω δια τους υιούς του Θεού, δηλαδή εκείνους τους ανθρώπους οι οποίοι έχουν μεγιστοποιήσει σε τέτοιο βαθμό την αγάπη τους η οποία χωρά τα πάντα. Άρα το οικολογικό μας πρόβλημα δεν είναι σημερινό πρόβλημα, αλλά ακολουθεί τον άνθρωπο από την πρώτη στιγμή της δημιουργίας. Απλά σήμερα η βιομηχανική εποχή έχει δημιουργήσει μεγάλες εντάσεις και ανισορροπίες εντός των οποίων χάνεται ο άνθρωπος».
Ο κ. Ανδρεαδάκης με αφορμή το ερώτημα του 4ου αιώνα και με συνδυαστικές ερωτήσεις του κοινού, έδωσε τον λόγο στον κ. Βουδούρη, ο οποίος επισήμανε πως «η έννοια Ανθρωπόκαινος δεν είναι ουδέτερη, έχει ένα πολιτικό πρόσημο. Πρέπει να επινοήσουμε ένα νέο μοντέλο ευημερίας όπου θα δίνει έμφαση στις πραγματικές ανάγκες του ανθρώπου, να συρρικνώσουμε εκείνη την οικονομική μεγέθυνση όπως την παραγωγή όπλων, για μια νέα σχέση με την φύση, με περισσότερα ποδήλατα, περισσότερα φεστιβάλ κινηματογράφου και θέατρα, λιγότερους πολέμους, περισσότερες νοσοκόμες. Αυτό το μοντέλο ευημερίας. Με αυτογνωσία να δει ο άνθρωπος αυτή την σχέση με την φύση, όχι ως κυρίαρχος αλλά σαν ένα δημιούργημα το οποίο συνυπάρχει με την φύση. Δεν έχει σημασία αν ονομάσουμε την εποχή Ανθρωπόκαινο. Σήμερα γίνεται κακή διαχείριση στον τομέα των υδάτων. Είτε έρθει η κλιματική αλλαγή, είτε είναι διαφαινόμενη, πρέπει να πάρουμε μέτρα σωστής διαχείρισης των υπόγειων υδάτων, είτε να προστατεύσουμε την ποσότητα τους, είτε την ποιότητα τους, κτλ.»
Την παρέμβαση της έκανε η κ. Αρχοντίδου επισημαίνοντας πως «αν επιλέξουμε να χρησιμοποιούμε τον όρο Ανθρωπόκαινος, είναι καπιταλιστικογενής και όχι ανθρωπογενής όρος. Ο καπιταλισμός, ωστόσο, δεν λειτουργεί δίχως αγορά και αν δεν υπάρχει αγορά δεν υπάρχει και νόημα για παραγωγή. Εδώ υπεισέρχεται και η έννοια της ατομικής ευθύνης. Θα πρέπει να αλλάξει ο τρόπος ζωής μας, αν θέλουμε να είμαστε σε αρμονία με την φύση. Για να μην δημιουργούμε αγορές για πράγματα και συνήθειες που χρειάζονται περισσότερη ενέργεια και άρα περισσότερη καταστροφή. Ψάχνουμε για ανανεώσιμες πηγές ενέργειας. Για τρόπους να είμαστε πιο φιλικοί στο περιβάλλον, αυτό που, ωστόσο, δεν έχουμε δει είναι ότι η ενέργεια που ψάχνουμε για ανανεώσιμες πηγές είναι για να ανακαλύψουμε την ίδια ενέργεια ή ίσως και περισσότερη από εκείνη που έχουμε αυτή την στιγμή. Δεν έχουμε σκεφτεί ποτέ ότι πρέπει να αλλάξουμε τον τρόπο ζωής μας ώστε να χρειαζόμαστε λιγότερη. Θέλουμε και την πίτα ολόκληρη αλλά και τον σκύλο χορτάτο. Είναι στο χέρι μας να γίνει αυτή η αλλαγή με ατομική ευθύνη και εκπαίδευση».
Όπως επισήμανε ο κ. Ανδρεαδάκης, «το αφιέρωμα στην Ανθρωπόκαινο συνδέεται με τις ημέρες της καραντίνας και της πανδημίας και με τα ερωτήματα της επόμενης μέρας. Βρεθήκαμε μπροστά σε αυτή την πρωτοφανή κατάσταση και τώρα θα προσπαθήσουμε να επιστρέψουμε στην κανονικότητα. Τι ακριβώς σημαίνει στροφή στην κανονικότητα; Σε ποια κανονικότητα;
Πάνω σε αυτό, ο κ. Στασινόπουλος σημείωσε:
«Η επιστημονική κοινότητα με το φαινόμενο της κλιματικής αλλαγής, κρούει τον κώδωνα του κινδύνου ότι μια πανδημία είναι ζήτημα χρόνου. Όταν σήμερα προσπαθούμε να καταλάβουμε από πού ήρθε ο κορονοϊός, από ποιο ζώο μεταφέρθηκε στον άνθρωπο και ποιο έθνος έχει την ευθύνη, δεν έχουμε μια συλλογική αντίληψη της οικολογίας και το πώς συνδεόμαστε με τον κόσμο. Συνεχίζουμε να σκεφτόμαστε τον άνθρωπο ως μονάδα και όχι ως ένα από τα πάρα πολλά είδη που υπάρχουν στο κόσμο. Η αντίληψη είναι μια κανονικότητα στην οποία δεν θέλουμε να επιστρέψουμε και εδώ και πάρα πολλά χρόνια, οι καλλιτέχνες έχουν παράξει σημαντικό έργο, και όπως βλέπουμε και μέσα από τα ντοκιμαντέρ του φεστιβάλ, όλο και περισσότεροι θα μιλάμε γι’ αυτό. Αν πρέπει να τρώμε ή όχι ζώα, ένας καλλιτέχνης που συμμετέχει στο πρόζεκτ Back To Earth είναι ο Gianfranco Baruchello, ιταλός καλλιτέχνης της arte povera που από την δεκαετία του ‘60 κάνει αυτή την εκστρατεία. Και η Cecilia Vicuña από την Χιλή που κάνει αγώνα από την δεκαετία του ’70 για την μεταφύτευση όλων των δέντρων και θάμνων που η ίδια έχει συντηρήσει σε σπόρους ως μέρος της καλλιτεχνικής της δουλειάς. Η κανονικότητα μου θυμίζει μια φράση που λέει ο Bruno Latour στο τελευταίο του βιβλίο Down To Earth Politics In The New Climatic Regime, όταν σου τραβάνε το χαλί πρέπει να κοιτάξεις το έδαφος που περπατούσες όλο αυτό τον καιρό. Στην Ανθρωπόκαινο εποχή, όπου η επίδραση του ανθρώπου ορίζει το μέλλον της ανθρωπότητας, αυτό είναι το χαλί. Όλα αυτά προϋπήρχαν. Ήταν το έδαφος που περπατούσαμε. Σε αυτό το έδαφος δεν είμαστε μόνοι μας. Αυτή την κανονικότητα δεν την επιθυμώ».
Με την σειρά του ο κ. Σταμούλης, είπε ότι
«αν η κανονικότητα της χθεσινής ημέρας ή της σημερινής, είναι εκείνη όπου έξι εκατομμύρια παιδιά δεν θα κάνουν στην ζωή τους ούτε ένα μπάνιο, το σύνθημα θα έπρεπε να είναι όχι επιστροφή αλλά ενάντια στην κανονικότητα».
Η κ. Αρχοντίδου έκανε μία ευχή, «να προστατέψουμε ουσιαστικά την φύση και όχι τον τρόπο ζωής μας. Ας δούμε όσα περισσότερα ντοκιμαντέρ γιατί η τέχνη λειτουργεί ως αφύπνιση για μια επιστροφή σε νέα κανονικότητα».
Ο κ. Βουδούρης, εξέφρασε την ευχή «για περισσότερα ποδήλατα, περισσότερα ντοκιμαντέρ και καλύτερη εκπαίδευση, καθώς έτσι θα επιτευχθεί η αυτογνωσία».
Σε ερώτηση σχετική με τον Πατριάρχη και για το μήπως θα έπρεπε να πιέσει τις κυβερνήσεις να κάνουν πράξη αυτές τις ενέργειες, και αν όλα αυτά περιορίζονται μόνο στον χριστιανισμό ή είναι και θέματα που έχουν και άλλες θρησκείες και κοινωνικές ομάδες, ο κύριος Σταμούλης απάντησε πως «ο χριστιανισμός και η ορθοδοξία δεν είναι μόνες στο κόσμο. Ο ινδουισμός, βουδισμός, το Ισλάμ έχουν θαυμάσιες προοπτικές για να υπάρξει μια ουσιαστική σύγκλιση. Άλλωστε, οι θρησκείες υφίστανται για να συγκροτούν την ενότητα των κοινωνιών, πράγμα που δεν συμβαίνει γιατί χρησιμοποιούνται από τις πολιτικές δυνάμεις για να εκφράσουν κάτι διαφορετικό. Εξουσιαστικότητα, δύναμη και πλεονεξία είναι οι λόγοι της αποτυχίας μας. Ο άνθρωπος αποτυγχάνει γιατί ζει στα όρια της πλεονεξίας. Κατά τον Ιωάννη τον Χρυσόστομο η πλεονεξία είναι η μεγαλύτερη αμαρτία. Ζητώ τα πάντα και δεν με ενδιαφέρει τι γίνεται δίπλα μου. Όσο για τον Πατριάρχη δεν έχω την αίσθηση ότι μπορεί να πείσει φορείς και κυβερνήσεις για οποιαδήποτε αλλαγή. Ας μην υποτιμούμε την θεωρητική συμμετοχή στην λύση των προβλημάτων. Δεν είμαι υπέρ των επιστροφών σε μια εποχή, πρέπει να δημιουργούμε στην εποχή μας αυτό που μπορούμε να δημιουργήσουμε»
Ακολούθησαν ερωτήσεις του κοινού σχετικά με την βιομηχανία του κρέατος. Όπως ανέφερε ο κ. Ανδρεαδάκης, «στο περσινό Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ, ο Λουί Ψυχογιός μας έλεγε ότι η παραγωγή αερίων από τις αγελάδες είναι πολύ σημαντικός παράγοντας στην κλιματική αλλαγή από ότι είναι πολλές βιομηχανίες. Μπορεί όντως η μείωση στην κατανάλωση κρέατος, να βοηθήσει στην καλυτέρευση της ζωής μας και των επιπτώσεων της κλιματικής αλλαγής;»
Ο κ. Βουδούρης απάντησε πως
«για να παραχθεί ένα κιλό βοδινό κρέας απαιτούνται 15.000 λίτρα νερό. Αφορούν όλες τις ανάγκες του ζώου να τραφεί, και έτσι προτείνουμε σαν μέτρο προσαρμογής στην κλιματική αλλαγή, δίαιτες που δεν σπαταλούν πολλούς φυσικούς πόρους». Την άποψη της κατέθεσε και η κ. Αρχοντίδου, λέγοντας «από την θέση ανθρώπου που έχει ταξιδέψει και έχει δει τις συνήθειες ανθρώπων που δεν διανοούνται να φάνε κρέας, μπορεί να τρώνε μόνο ρύζι και λαχανικά, αλλά και ως μητέρα, θα ήθελα να πω ότι όλα διαμορφώνονται από κάποιες συνήθειες και σκεπτικά που έρχονται από το παρελθόν. Να αναφέρω το παράδειγμα του γάλακτος. Σύγχρονες έρευνες ανατρέπουν το σκεπτικό ότι αν το παιδί δεν πιει γάλα δεν θα κάνει γερά κόκκαλα. Το γεγονός ότι τρώμε κρέας μπορεί να οφείλεται σε αυτά που μας έχουν μάθει οι γονείς μας. Είναι η νοοτροπία των ανθρώπων που ζούσαν στο παρελθόν. Το να τρως κρέας δεν είναι μόνο θέμα υγείας αλλά και status quo. Το θέμα της μάθησης είναι πολύ σημαντικό. Πρέπει να μαθαίνουμε όλα αυτά τα θέματα που σχετίζονται άμεσα ή έμμεσα με το περιβάλλον».
Όπως επισήμανε ο Ορέστης Ανδρεαδάκης,
«το θέμα της διατροφής και του περιβάλλοντος είναι πρωτίστως πολιτικό ερώτημα». Τον λόγο πήρε ο κ. Μπουτάρης, λέγοντας χαρακτηριστικά: «Η δραστική αλλαγή νοοτροπίας είναι το σημαντικότερο. Δεν θέλω να γυρίσω στην κανονικότητα που υπήρχε. Όταν αναπολήσουμε λίγο το δίμηνο που πέρασε, που ήταν οι πόλεις χωρίς κίνηση, χωρίς θόρυβο, θα πούμε μήπως κάναμε κάποιο λάθος μέχρι τώρα; Πρέπει να σκεφτούμε να αλλάξουν και οι πόλεις μας. Όταν ήμουν δήμαρχος είπα εχθρεύομαι το αυτοκίνητο, παρόλο που είμαι λάτρης του αυτοκινήτου. Δεν κατάφερα να αποκλείσω το αυτοκίνητο από την πόλη γιατί δεν είναι εύκολο. Να σκεφτούμε επίσης την υπερκατανάλωση. Μην βγαίνουμε στην αγορά και γεμίζουμε σακούλες. Τι να τα κάνω τα δεκαπέντε κοστούμια; Δυο-τρία έχω φτάνουν. Είναι μεγάλη παγίδα η υπερκατανάλωση».
«Η κλιματική αλλαγή δεν είναι ίδια για όλους τους ανθρώπους του κόσμου. Να την κρατάμε ως μέρος ενός συνόλου», επισήμανε ο κ. Στασινόπουλος. Ο κ. Μπουτάρης ανέφερε πως «οι γεωλόγοι είχαν αποφασίσει για λόγους πρακτικούς για να συνεννοούνται να χωρίσουν τα τέσσερα δισεκατομμύρια χρόνια που είναι η ζωή του πλανήτη μας, σε διάφορες περιόδους που έχουν κοινά χαρακτηριστικά. Η δραστηριότητα του ανθρώπου πάνω στον πλανήτη δημιουργεί εξάντληση των ορυκτών, είτε των μετάλλων, ή καταστροφή των δασών ή δημιουργία μεγάλων πόλεων που έχουν τεράστια προβλήματα. Εμένα δεν με ενοχλεί πολύ ο κορονοϊός με την λογική ότι τέτοιες επιδημίες είχαμε από παλιά, εκατοντάδες εκατομμύρια έχουν πεθάνει, θα βρεθεί κάποια στιγμή και το φάρμακο αντιμετώπισης και θα προκύψει μετά από χρόνια και κάποιος άλλος ιός. Αυτή είναι η κατάσταση, γιατί ένα από τα χαρακτηριστικά της ύπαρξης του ανθρώπου είναι η βία. Αφού ξεπεράσαμε το πρόβλημα του να βρω τροφή, τι κάνω; Σκοτώνω. Η βία εκφράζεται σε πολέμους. Και η απληστία είναι ο λόγος αυτής της βίας. Αυτή την στιγμή πάνω από 800 εκατομμύρια άνθρωποι στον κόσμο δεν ξέρουν αν θα έχουν τροφή και νερό. Από την άλλη πλευρά, στην ευρωπαϊκή ένωση δημιουργούνται τεράστιες ποσότητες τροφίμων που πετάγονται. Αυτό που μάθαμε από τον κορονοϊό είναι ότι πρέπει να υπάρχει ένας διεθνής οργανισμός που θα ασχολείται με τέτοιου είδους πράγματα, να έχουμε μια ίδια αντίληψη για το πώς αντιμετωπίζονται οι ιοί. Πρέπει να δώσουμε βάρος στην υγεία και στην παιδεία. Βλέπω τα εγγόνια μου, δεν θέλουν να πάνε σχολείο. Πως θα κάνουμε τα παιδιά να θέλουν να πάνε στο σχολείο; Να είναι τα σχολεία πιο φιλικά προς τα παιδιά. Το μεγαλύτερο πρόβλημα επίσης είναι να υπάρχει μια ισορροπημένη καλλιέργεια τροφίμων».
Η υπερκατανάλωση των τροφίμων και το αν είναι αναγκαία η χορτοφαγία ήταν μερικά ακόμη από τα ερωτήματα του κοινού που παρακολουθούσε με ενδιαφέρον την συζήτηση. «Μήπως η Ανθρωπόκαινος είναι μια προειδοποίηση και όχι μια επιστημονική τεκμηρίωση;» ρώτησε τους καλεσμένους της συζήτησης ο κ. Ανδρεαδάκης.
Σύμφωνα με τον κ. Βουδούρη «είναι μια προειδοποίηση άσχετα αν καθιερωθεί σαν όρος. Πρέπει να επαναπροσδιορίσουμε την σχέση μας με την φύση, να φτιάξουμε έξυπνες πόλεις, όχι των 26 εκατομμυρίων όπως είναι η Σαγκάη. Δημιουργεί τεράστια προβλήματα σε διαχείριση πόρων και περιβάλλοντος κάτι τέτοιο». Προέτρεψε επίσης τους θεατές να δουν ταινίες που καταπιάνονται με όλα αυτά τα θέματα.