Η έκθεση «Διαδρομές εικόνων 17ος – 19ος αιώνας» διερευνά την ποικιλομορφία των εικόνων που διακινούνταν στον ορθόδοξο ελληνικό χώρο από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, μέσα από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη.
Η έννοια του χώρου αντιμετωπίζεται όχι μόνο ως γεωγραφική ενότητα αλλά, κυρίως, ως κοινωνική κατασκευή την οποία συνέχει η αντίληψη της κοινότητας που δημιουργούσε η ορθόδοξη ταυτότητα και την οποία μοιράζονταν πληθυσμοί με διαφορετικές παραδόσεις, πολιτική υπόσταση, ακόμη και γλώσσα. Το κοινό βυζαντινό υπόβαθρο δημιουργούσε μια ενιαία παρακαταθήκη εικονογραφικών θεμάτων και τεχνικών λύσεων που εμπλουτίζονταν διαρκώς και με ποικίλους τρόπους, σε κάθε κέντρο παραγωγής, χωρίς ωστόσο να διαρρηγνύονται οι κοινές συνιστώσες που επέτρεπαν τη διακίνηση των εικόνων από τόπο σε τόπο και την κοινή χρήση τους στον ίδιο λατρευτικό χώρο, από την Ρωσία ως τα Επτάνησα, την Κρήτη και την Μικρά Ασία.
Η έκθεση πραγματοποιείται στο πλαίσιο του ευρωπαϊκού ερευνητικού προγράμματος ERC RICONTRANS, με κύριο φορέα υλοποίησης το Ινστιτούτο Μεσογειακών Σπουδών – ΙΤΕ, κύρια ερευνήτρια την Γιουλιάνα Μπόιτσεβα και δεύτερο ανάδοχο το Μουσείο Μπενάκη.
Η έκθεση διερευνά την ποικιλομορφία των εικόνων που διακινούνταν στον ελληνορθόδοξο χώρο από τον 17ο έως τον 19ο αιώνα, μέσα από τις συλλογές του Μουσείου Μπενάκη. Η έννοια του χώρου αντιμετωπίζεται όχι μόνο ως γεωγραφική ενότητα αλλά, κυρίως, ως κοινωνική κατασκευή την οποία συνέχει η αντίληψη της κοινότητας που δημιουργούσε η ορθόδοξη ταυτότητα και μοιράζονταν πληθυσμοί με διαφορετικές παραδόσεις, πολιτική υπόσταση, ακόμη και γλώσσα. Το κοινό βυζαντινό υπόβαθρο δημιουργούσε μια ενιαία παρακαταθήκη εικονογραφικών θεμάτων και τεχνικών λύσεων που εμπλουτίζονταν διαρκώς και με ποικίλους τρόπους σε κάθε κέντρο παραγωγής, χωρίς ωστόσο να διαρρηγνύονται οι κοινές συνιστώσες που επέτρεπαν τη διακίνηση των εικόνων από τόπο σε τόπο και την κοινή χρήση τους στον ίδιο λατρευτικό χώρο από την Ρωσία και την Ουκρανία ως τα Επτάνησα, την Κρήτη και την Μικρά Ασία.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Η έκθεση προσφέρει τη δυνατότητα να παρουσιαστούν στο κοινό πολυάριθμα σημαντικά έργα από τις αποθήκες του Μουσείου Μπενάκη, τα περισσότερα παλαιές και νέες δωρεές ιδιωτών που συνεχίζουν να εμπλουτίζουν με τις προσφορές τους τις μουσειακές συλλογές. Ανάμεσά τους ξεχωριστή θέση έχουν οι εξαιρετικής ποιότητας και ποικιλίας εικόνες της συλλογής της Ρένας Ανδρεάδη.
Οι ενότητες της έκθεσης
Α. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται τα σημαντικότερα κέντρα παραγωγής εικόνων. Εκπροσωπούνται η Κρήτη και τα Επτάνησα, το Άγιο Όρος και η Μακεδονία, η Ήπειρος, ο χώρος του Αιγαίου, η Μόσχα, το Γιάροσλαβ, αλλά και μεγάλα προσκυνήματα, τοπικά και υπερτοπικά, όπως οι Άγιοι Τόποι και η Ευαγγελίστρια της Τήνου.
Β. Ιδιαίτερη ενότητα συγκροτούν τα έργα ιδιωτικής ευλάβειας, στα οποία εκφράζονται οι ιδιαίτερες αισθητικές προτιμήσεις και λατρευτικές πρακτικές των παραγγελιοδοτών. Αγαπημένοι προστάτες άγιοι, αντίγραφα θαυματουργών έργων και τοπικές λατρείες εκφράζουν την ποικιλομορφία εικονογραφίας και ύφους αλλά και την επικοινωνία μεταξύ περιοχών με πυκνούς ορθόδοξους πληθυσμούς και εκκλησιαστικά κέντρα.
Γ. Οι διαφορετικοί τρόποι πρόσληψης και αφομοίωσης στοιχείων από τη δυτική ζωγραφική εξετάζονται στην επόμενη ενότητα. Οι πολύμορφες εκφάνσεις του διαλόγου με τη δυτική τέχνη αναδεικνύουν συγχρόνως τις ιδιαίτερες πολιτικές συνθήκες και την εμπορική δραστηριότητα κάθε περιοχής.
Δ. Οι εικόνες βρίσκονταν στο επίκεντρο των συλλεκτικών ενδιαφερόντων του Αντώνη Μπενάκη, ήδη από την εποχή που κατοικούσε στην Αλεξάνδρεια. Η θέση των εικόνων στη συγκρότηση της συλλογής του, ο τρόπος έκθεσής τους στην πρώτη μουσειολογική διάρθρωση του Μουσείου, το 1931, αλλά και η σκοτεινή πλευρά του συλλεκτισμού, με την προσθήκη πλαστών υπογραφών ή τη δημιουργία πλαστών έργων, σχολιάζονται στην έκθεση.
Ε. Η τελευταία ενότητα εστιάζει στην εν εξελίξει τεχνική ανάλυση των ρωσικών εικόνων του Μουσείου Μπενάκη που υλοποιείται από το Τμήμα Συντήρησης, στο πλαίσιο του ERC RICONTRANS. Η μελέτη έρχεται να συμπληρώσει τις μακροχρόνιες έρευνες που διεξάγει το Μουσείο πάνω στην τεχνολογία των εικόνων και προσφέρει πολύτιμα στοιχεία για την κατανόηση της τεχνικής και των υλικών αλλά και για την συντήρηση των έργων. Οι επισκέπτες έχουν την σπάνια ευκαιρία να προσεγγίσουν σε βάθος επιλεγμένα έργα μέσα από τον φακό του στερεομικροσκοπίου.
Η έκθεση «Διαδρομές Εικόνων 17ος – 19ος αιώνας» είναι με επιμέλεια της Αναστασίας Δρανδάκη και μουσειογραφικό σχεδιασμό του Σπύρου Νάσαινα.
Η έκθεση είναι μέρος του έργου RICONTRANS, το οποίο έχει λάβει χρηματοδότηση από το Ευρωπαϊκό Συμβούλιο Έρευνας (ERC) στο πλαίσιο του προγράμματος έρευνας και καινοτομίας της Ευρωπαϊκής Ένωσης Ορίζοντας 2020 βάσει συμφωνίας επιχορήγησης με αριθμό 818791.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Δύο φύλλα τριπτύχου Κρεμλίνο, εργαστήριο των Όπλων, πρώτο μισό 18ου αι. Μουσείο Μπενάκη, αρ. 33775. Προέρχεται από τα προσφυγικά κειμήλια της ελληνορθόδοξης κοινότητας της Άγκυρας.
