Στο παλιό ιστορικό αεροδρόμιο Tempelhof του Βερολίνου παρουσιάζεται ως τις 19 Σεπτεμβρίου η εντυπωσιακή έκθεση Diversity United: Contemporary European Art, η οποία στη συνέχεια θα ταξιδέψει στη Μόσχα και το Παρίσι. Καλλιτέχνες διαφορετικών γενεών σχολιάζουν τη θέση της Ευρώπης στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον της, ανάμεσα τους και ο Ανδρέας Αγγελιδάκης με τα έργα Demos Pink (2018) και Post-Ruin Pink (2019). Η πανδημία ενίσχυσε τα θέματα της έκθεσης με μια επείγουσα ανάγκη διερεύνησης της ελευθερίας και της παγκοσμιοποίησης, της σημασίας της δημοκρατίας, αλλά και της ανησυχητικής εξασθένισής της, της αλληλεγγύης σε ένα πνεύμα σκληρού ανταγωνισμού. Τα έργα των καλλιτεχνών σχολιάζουν τα θέματα της εξουσίας και της ισότητας, της μετανάστευσης, της πολιτικής και προσωπικής ταυτότητας.
Η επιμελητική ομάδα της έκθεσης Diversity United αναφέρει ότι ένα από τα βασικά στοιχεία της είναι η έντονη συμμετοχή των καλλιτεχνών, τόσο ως προς τη δημιουργία έργων συγκεκριμένα για το σύνθετο θέμα της έκθεσης, όσο και τη συμβολή τους στην εννοιολογική εξέλιξη της με συζητήσεις και ιδέες. Αυτό που μοιάζει να συνδέει την ‘Ευρώπη’ με την ‘τέχνη’ είναι η ευθραυστότητα τους, που οφείλουμε να μην ξεχνάμε παράλληλα με την τεράστια ευθύνη την οποία θεωρούμε ότι επωμίζονται και οι δύο. Στο πνεύμα της ρήσης ‘χωρίς ποικολομορφία δεν υπάρχει ενότητα και χωρίς ενότητα η ποικιλομορφία είναι αδιανόητη’ οι επιμελητές έχουν κάνει μια ευρεία ηλικιακή, εθνική, φυλετική επιλογή των καλλιτεχνών και των εικαστικών μέσων τους.
Η έκθεση περιλαμβάνει εννιά εννοιακές ενότητες, που ανιχνεύουν τις ομοιότητες και αντιθέσεις της ευρωπαϊκής ηπείρου σε ορατό και αόρατο επίπεδο διαμέσου της ιστορίας της, χωρίς ωστόσο να σχηματίζουν μια γραμμική ή ιεραρχική θεώρηση της.
Δημοκρατία και Όραμα
Η ιδέα της δημοκρατίας μπορεί να μοιάζει ουτοπική, ενώ οι ρίζες της στην Ευρωπαϊκή γλώσσα, ιστορία και φιλοσοφία είναι τόσο βαθιές όσο και εύθραυστες. Η ιστορία της δημοκρατίας στην Ευρώπη είναι γεμάτη με επιτυχίες και οπισθοχωρήσεις, ενώ τα δικαιώματα των γυναικών όσο και των μειονοτήτων δεν είναι απόλυτα κατοχυρωμένα στην πράξη. Η δημοκρατία πρέπει να επανακατακτάται και να τελειοποιείται και οι καλλιτέχνες της έκθεσης πραγματεύονται τους περιορισμούς, τις δυνατότητες, τις αμφισημίες και την αναγκαιότητα της δημοκρατίας.
Κρίση και Αντίσταση
Απέναντι σε μια εικόνα πλασματικής ευτυχίας στην Ευρώπη, οι καλλιτέχνες αντιδρούν ενστικτωδώς και διανοητικά στα νέα της κλιματικής κρίσης, το προσφυγικό, τις οικονομικές καταστροφές και την πολιτική καταπίεση, την κοινωνική ανισότητα και την πανδημία, τις αντιπαλότητες ανάμεσα στα κράτη αντί για την αλληλεγγύη και τη συνεργασία, την προστασία της δημοκρατίας και των ανθρωπίνων δικαιωμάτων.
Μνήμη και Διαμάχη
Η Ευρώπη είναι ένα πυκνό και πολυσύνθετο πεδίο, όπου τα ιδανικά της ενότητας και της πολυπολιτισμικότητας ισορροπούν ανάμεσα στους διαχωρισμούς και τον κομφορμισμό. Η πρόοδος οδηγεί την ιστορία σε ένα ανηφορικό και αβέβαιο δρόμο με την συνεχή αλληλεπίδραση ανάμεσα στο παρελθόν, το παρόν και το μέλλον να συνεχίζει να αποτελεί ένα δημιουργικό καταλύτη για την ευρωπαϊκή τέχνη.
Διάλογος και Μονόλογος
Βάση της δημοκρατίας και της ανθρώπινης διάδρασης, ο διάλογος απαιτεί περισσότερο από ποτέ στην εποχή της ευρωπαϊκής και παγκόσμιας κρίσης τον αμοιβαίο σεβασμό και την κατανόηση των διαφορετικοτήτων. Προϋπόθεση του διαλόγου είναι όμως και η ατομική ενατένιση και σκέψη και οι καλλιτέχνες μέσω των έργων τους προάγουν και τα δύο με μέσο την εικόνα και την λέξη.
Εξουσία και Ισότητα
Οι δύο έννοιες είναι φαινομενικά αντιθετικές, αφού η πραγματική πρόκληση είναι η δίκαιη κατανομή της δύναμης και όχι η εξάλειψή της. Οι καλλιτέχνες έχουν ιστορικά αξιοποιήσει τα σύμβολα και τις επιδράσεις της δύναμης της εξουσίας και η ευρωπαϊκή τέχνη έχει εναγκαλίσει στην πορεία της και τις φιλοδοξίες απολυταρχικών καθεστώτων και την προάσπιση των δικαιωμάτων των πολιτών. Κάποιοι καλλιτέχνες έχουν ήδη ξεπεράσει την έννοια της μάχης για ισότητα και ενδυνάμωση -φυλετική, ως προς τον σεξουαλικό προσανατολισμό, εθνική, θρησκευτική- και εξετάζουν την ισορροπία των δυνάμεων ανάμεσα στους ανθρώπους και άλλες μορφές ζωής.
Γνώση και Διαφωτισμός
Αναμφίβολα οι ιδέες του Γαλλικού Διαφωτισμού διαμόρφωσαν την ευρωπαϊκή ταυτότητα. Όσο όμως εξυψώθηκαν ως βάση της επιστήμης, της δημοκρατίας και της προόδου, άλλο τόσο αποδοκιμάστηκαν ως ακρογωνιαίος λίθος του καπιταλισμού, της εκμετάλλευσης και του μονοδιάστατου ορθολογισμού. Εδώ υπεισέρχεται η κρίσιμη ερώτηση της πνευματικής συμβολής της Ευρώπης σήμερα στον παγκόσμιο πολιτισμό και το μέλλον.
Σύνορα και όρια
Η υπερνίκηση εδαφικών και πνευματικών ορίων, καθώς και της εξάλειψης ατομικών περιορισμών αποτελούν σημαντικά στοιχεία της καλλιτεχνικής επιδίωξης. Οι συστηματικοί διαχωρισμοί έρχονται σε πλήρη αντίθεση με το ανοιχτό πείραμα του διαλόγου.
Χωρικά Τοπία και Τοπία του Νου
Η φύση του κόσμου καθορίζεται από τις έννοιες της φύσης και της ύπαρξης του δημιουργού, της καταγωγής και του μέλλοντος. Η τέχνη είναι απέραντη, αλλά έχει τις ρίζες της σε εδαφικές περιοχές, σε εμπειρίες, σε εξωτερικά και ενδότερα τοπία.
Δράση και Αφαίρεση
Πολλοί καλλιτέχνες αναζητούν κάποιες βασικές σταθερές από τις οποίες θα αναπτύξουν περαιτέρω τα θέματα που τους απασχολούν. Η αφαίρεση απέχει από τα αυθαίρετα δεδομένα και φαινόμενα του ορατού κόσμου και προχωρά σε μια δομική έκφραση. Από αυτή την εσωτερική ανάλυση ξεκινά η δράση: οι αφηρημένες φόρμες μεταμορφώνονται σε χωρικά φαινόμενα και σώματα, ενώ τα χρώματα ‘κινούνται’ μέσα στο χώρο.
Σε ξεχωριστό χώρο και ως ανεξάρτητο πρότζεκτ παρουσιάζεται η ενότητα BE AWARE: A History of Women Artists σε επιμέλεια της Camille Morineau, με κοινό στόχο όμως με την γενική έκθεση την υπεράσπιση του διαλόγου και της ενότητας. Σύμφωνα με την επιμελήτρια, ο βασικός στόχος της έκθεσης είναι η αναθεώρηση της ιστορίας της τέχνης σε μια βάση ισότητας, διότι η τοποθέτηση των γυναικών καλλιτεχνών στην ίδια θέση με τους άντρες καλλιτέχνες και η αναγνώριση των έργων τους έχει ήδη αργήσει πολύ. Οι προβληματισμοί των γυναικών καλλιτεχνών αναλύονται σε τέσσερα βασικά ερωτήματα: πώς μπορούν να βοηθηθούν κατά τη δημιουργία της τέχνης τους, την παρουσίαση της, τη συγγραφή της συμμετοχής τους στην ιστορία της τέχνης και την αυτο-οργάνωση και ενότητα τους για την αποτελεσματική επίτευξη των στόχων τους.
Ίσως το πνεύμα της έκθεσης Diversity United συνοψίζεται καλύτερα στα λόγια του Κριστιάν Μπολτανσκί «Η πατρίδα μου είναι η τέχνη και όλοι οι καλλιτέχνες είναι μέρος της οικογένειας μου» και σε αυτά της Sonia Boyce «Είμαι βαθιά διχασμένη όσον αφορά τα εθνικά σύνορα τη στιγμή που τόσο μεγάλο μέρος του κόσμου είναι σε διαρκή μετακίνηση». Η ‘χορταστική’ έκταση της έκθεσης, η πολυμορφία και οι εννοιολογικοί συσχετισμοί των μέσων και των έργων, η συνύπαρξη διαφορετικών γενεών καλλιτεχνών αναμφίβολα δημιουργούν μια αίσθηση θριαμβευτικής ‘επιστροφής’ των διεθνών εκθέσεων μεγάλης κλίμακας και σημασίας, ύστερα από ενάμιση χρόνο στασιμότητας και αναμονής.
Πηγή: κατάλογος της έκθεσης | Φωτογραφίες: Prof. Jürg Steiner | Κεντρική φωτογραφία θέματος: Anselm Kiefer, Winterreise, 2015-2020. Μετωπιαία άποψη.