Ένας Νέος Αναγκαίος Θεσμός
Μέσα στο 2018, την ανάγκη συστηματικής καταγραφής ενός χαρακτηριστικού μέρους της Ελληνικής τέχνης ήρθαν να καλύψουν τα «Θεωρήματα 1», η νέα διετής έκθεση-θεσμός του Ελληνικού Τμήματος της Διεθνούς Ένωσης Κριτικών Τέχνης AICA-Hellas, η οποία φιλοξενήθηκε στον πιο κατάλληλο χώρο, στην κεντρική εκθεσιακή αίθουσα του ΕΜΣΤ από τον Φεβρουάριο έως το Πάσχα του 2018 με την αιγίδα του ΥΠΠΟΑ.
Το Προεδρείο της AICA, μαζί με την επιστημονική επιτροπή που καθορίστηκε ανέλαβε να συντονίσει 18 θεωρητικούς της τέχνης και 43 επιλεγμένους εικαστικούς σε μία έκθεση, όπου ο πλουραλισμός των επιμελητικών προτάσεων από το επιστημονικό δυναμικό της χώρας και οι αναπάντεχοι διάλογοι που αναπτύχθηκαν από τους Έλληνες καλλιτέχνες που αφουγκράζονται τα σημεία των καιρών, και οι οποίοι αν και ανήκουν σε διαφορετικές γενιές, μοιράζονται την ανάγκη για εννοιολογικούς πειραματισμούς που θα αντικατοπτρίζουν το σήμερα, μακριά από εύκολα τρικ εντυπωσιασμού, έδωσαν στο θεατή την ευκαιρία να σταθεί μπροστά στη νέα τέχνη, για να καταλάβει και να αξιολογήσει τους διαφορετικούς τρόπους με τους οποίους η Ελληνική τέχνη σε καιρό κρίσης αντιμετωπίζει τα καθημερινά προβλήματα και τις προκλήσεις του αύριο.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Βαθιά πολιτικοποιημένη η στάση των περισσότερων δημιουργών έδωσε δείγματα γραφής, είτε μέσα από τη γλυπτική καταγγελία με γράμματα από καμένο χαρτί που έφτυνε οργή στην φθίνουσα αξία των πολιτικών δομών της κοινωνίας από το Δημήτρη Αληθεινό, μιας κοινωνίας που πέφτει για ύπνο χωρίς καμία κοινωνική ευαισθησία στο έργο «The Leadership has Failed» του Μπιλ Μπαλάσκα. Όπως συνέβη και στην «Άλλη Όψη», την καμένη μαύρη Βουλή του Άγγελου Αντωνόπουλου που αντικατόπτριζε μελαγχολικά στον καθρέφτη την ιδανική και ανέφικτη Πλατωνική Πολιτεία. Παρόμοιο συναίσθημα προσπάθειας και ματαίωσης βιώσαμε περιδιαβαίνοντας τις «Αδύναμες Γέφυρες» της εκάστοτε διαχείρισης της εξουσίας από το Γιάννη Ζιώγα, ή όταν το τέρας της πατριαρχίας παρουσιαζόταν σαν μαύρο ρευστό φάντασμα εξουσίας στο «White Power», το μνημειακό όγκο από κομμάτια μαύρου πηλού του Νίκου Τρανού, είτε ακόμα από τα αστικά δράματα της διπλανής πόρτας στο βίντεο «Left of the Parthenon» της Άννας Λάσκαρη.
Εκθέσεις ως Πλατφόρμες Νέας Τέχνης
Τον Μάιο μία μεγάλη διοργάνωση, το Platforms Project έλαβε χώρα στην ΑΣΚΤ και παρουσίασε το πιο ολοκληρωμένο πρόσωπο της γνωστής διοργάνωσης ως τώρα, με πολλές και αξιόλογες πλατφόρμες από την Ελλάδα και το εξωτερικό, ενδιαφέρουσες ομιλίες και τη βράβευση της AICA στον γλύπτη Takis για το έργο ζωής, επ’ ευκαιρία της μεγάλης αναδρομικής του στην γκαλερί Tate του Λονδίνου το ερχόμενο καλοκαίρι. Τον ίδιο μήνα, μία άλλη πλατφόρμα που υποστηρίζει σθεναρά κάθε χρόνο την πιο νέα καλλιτεχνική παραγωγή, τα «Δωμάτια-Rooms» γιόρτασαν τον 20 χρόνο λειτουργίας τους στην γκαλερί Kappatos, με 19 θεωρητικούς και 23 καλλιτέχνες με έργα από όλο το φάσμα των εικαστικών μέσων.
Το ΕΜΣΤ στην Ελλάδα και στον Κόσμο
Το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης ανέλαβε να οργανώσει και να παρουσιάσει τέσσερις πολύ σημαντικές εκθέσεις μέσα στο 2018, ενώ παρουσίασε μέρος της συλλογής του και στην Κίνα. Στον προσωπικό χώρο του αναγνωστηρίου του Μουσείου, τον περασμένο Ιούνιο, στο πλαίσιο της Αθήνας Παγκόσμιας Πρωτεύουσας Βιβλίου για το 2018 από το Δήμο Αθηναίων, η ήσυχη μα διαπεραστική «Unpacking my Library», σε επιμέλεια Άννας Μυκονιάτη και Τίνας Πανδή, χρησιμοποίησε τον φυσικό χώρο της βιβλιοθήκης, για να ερευνήσει μέσα από τα έργα 12 καλλιτεχνών τα ιδεατά πεδία της συλλογής πληροφορίας και γνώσης, και αρχειοθέτησης της ιστορίας, αλλά και τους διαφορετικούς τρόπους διαχείρισης τους την εποχή της ψηφιακής τεχνολογίας. Ιδιαίτερο ενδιαφέρον είχε το δρώμενο της γερμανικής κολλεκτίβας Ferhas Publishing Practices γύρω από το αρχειακό φωτογραφικό έργο «Disappearance, Appearances, Publishing» και θέμα την ιδιωτική βιβλιοθήκη ενός από τους πιο γνωστούς άραβες συγγραφείς του Abd Al-Rahman, μία πλούσια πηγή γνώσης η οποία διατελεί υπό καθεστώς εξορίας και διαρκούς μετακίνησης.
Δύο ακόμα εκθέσεις άνοιξαν πρόσφατα στο ΕΜΣΤ και συνεχίζονται μέχρι 20/1. Η πρώτη είναι τα «Νέα Αποκτήματα 2017-18». Ανάμεσα στις δημιουργίες 24 Ελλήνων και ξένων καλλιτεχνών, κάποια εκ των οποίων αποκτήθηκαν μέσω δύο μεγάλων δωρεών, του συλλέκτη Δάκη Ιωάννου και ενός ανώνυμου δωρητή φίλου του Μουσείου, συναντήσαμε κάποια πολύ σημαντικά έργα όπως «The New Burghers», οι δύο μεγάλες κόκκινες φιγούρες που ακολουθούν αντίθετες κατευθύνσεις σαν αντιθετικοί πόλοι του Γιώργου Λάππα του 1993, η φετινή μετά-Fluxus χαοτική εγκατάσταση, «Regardez le Discjockey Long John Silver» του εικονοκλαστικού Γερμανού εικαστικού και περφόρμερ John Bock, το γιγάντιο «Άτιτλο» χταπόδι του Βρετανού Jeremy Deller, με συνχορηγία του ΝΕΟΝ, που αποτελεί ένα προσχέδιο της trompe l’oeil τοιχογραφίας για την 10η Gwangju Biennale, μία φυσική αλληγορία επάνω στην κατά κράτος επικράτηση της νέας Κίνας στην παγκόσμια σκακιέρα εξουσίας, οι οικογενειακοί εφιάλτες του επίσης Βρετανού Richard Billingham στο φωτογραφική άτιτλη εγκατάσταση του 1998, αλλά και ο άτιτλος πρώιμος ουροβόρος όφις του 1983 από τον Θανάση Τότσικα.
Στον κάτω όροφο, η έκθεση με 8 βίντεο από τη συλλογή της Galleria Nazionale d’ Arte Moderna e Contemporanea, σε συνδυασμό με την εγκατάσταση των Botto & Bruno «η Μπαλάντα των Λησμονημένων Περιοχών», αποτελούν μέρος του προγράμματος ανταλλαγών «Το ΕΜΣΤ στον Κόσμο» με σημαίνοντα διεθνή μουσεία. Η έκθεση μας έκανε εντύπωση με την λυρικότητα των εικόνων με κοινό έδαφος την ροή του χρόνου, ενώ ξεχωρίσαμε το βίντεο «Nomadology» της Μαρίας Ζερβού που θύμισε τα animation του Kentridge με τη συνεχή πορεία πλάνητων ανθρώπων προς άγνωστες περιοχές, τα superimposed πρόσωπα της Daniela de Loremzo στο «Give me time» που πρόσθεταν μία ψυχαναλυτική διάσταση στην ιδέα του πορτραίτου που αλλάζει, ενώ το βίντεο Tracing Tracks της Κατερίνας Αποστολίδου κατασκεύαζε μία λυρική πραγματεία πάνω στο φτερούγισμα του χρόνου μέσα στο χώρο.
Η εξαιρετική βραβευμένη εγκατάσταση των Botto & Bruno, ένα ολόκληρο ερειπωμένο σπίτι που κλείνει μέσα του τις μνήμες και θρυμματισμένο το συλλογικό πένθος των ανεκπλήρωτων ονείρων, του κατεστραμμένου περιβάλλοντος και του άλγους της έρημης αρχιτεκτονικής, εντοπίζει τον Piranesi, όχι τόσο στο μεγαλείο αλλά στη στομαχική εγγύτητα του σήμερα.
Στο ΕΜΣΤ όμως φέτος διοργανώθηκε και παρουσιάστηκε και μία όχι αμιγώς εικαστική έκθεση (παρόλη την αρτιότητα των φωτογραφικών πορτραίτων του Γιάννη Βασταρδή), αλλά που έφερε μία βαρύνουσα κοινωνική και εκπαιδευτική διάσταση. Η έκθεση «Face Forward…into my home», σε επιμέλεια Μαρίνας Τσέκου, που μετά την Αθήνα και την Κρήτη, επισκέφτηκε πρόσφατα και τη Θεσσαλονίκη, παρουσιάζει τα πρόσωπα και τις ιστορίες 26 προσφύγων που έχουν ζητήσει άσυλο και μία νέα αρχή στην Ελλάδα.
Πέρα από τη γνώριμη τάση συναισθηματικής εκμαίευσης που συχνά συναντάμε σε εκθέσεις που καταπιάνονται με ευαίσθητα κοινωνικά ζητήματα, αυτή η πολύ σοβαρή και ολοκληρωμένη παρουσίαση απέκτησε ένα ειδικό πολιτισμικό βάρος και ανέδειξε τον διαμορφωτικό ρόλο της τέχνης και του μουσείο ως αρωγού της, και όχι ως μαυσωλείου της, όταν τα έργα από τη συλλογή του ΕΜΣΤ γίνονται η αφορμή αυτοί οι άνθρωποι, παρόλη τη δυσκολία της διαβίωσής τους, να εκδηλώσουν αβίαστα και εντελώς φυσικά την ενσυναίσθησή τους με την καλλιτεχνική δημιουργία, και να διηγηθούν γοητευτικές, θλιμμένες ή μη, ιστορίες για τους φόβους, τις ελπίδες, τις εμπνεύσεις τους. Μία έκθεση αληθινό βάλσαμο για την καρδιά, μακριά από οτιδήποτε προσποιητό και τεχνητά εντυπωσιακό.
Εκθέσεις Ευαισθητοποίησης
Στο πνεύμα δημιουργίας εκθέσεων ευαισθητοποίησης λειτουργεί και η πολυσυλλεκτική έκθεση «Τα Καϊκια που Πληγώναμε». με τη συμμετοχή 120 καλλιτεχνών που, μετά από κάλεσμα του Ορίζοντα Γεγονότων, δημιουργούν έργα ενάντια στην χειραγώγηση της πολιτισμικής μνήμης μέσα από την παράλογη καταστροφή των παραδοσιακών ξύλινων σκαφών με αφορμή τις δελεαστικές επιδοτήσεις της ΕΕ. Μετά την παρουσία στις δημοτικές πινακοθήκες Πειραιά, Καβάλας, Ιερισσού, την Τετάρτη 16/1 η έκθεση ανοίγει στον Βόλο στο νέο Επιβατικό Σταθμό του Οργανισμού Λιμένος της πόλης, όπου θα παραμείνει έως τις 30/1, με την ειδική συμμετοχή του αχαρτογράφητου εξαιρετικού λαϊκού ζωγράφου Νικολάου Χριστόπουλου. πριν μεταφερθεί στη Πολιτιστικό Κέντρο Παλαιού Φαλήρου (Φλοίσβος).
Δύο άλλες εκθέσεις ιστορικής αυτή τη φορά αφύπνισης συνέβησαν το φθινόπωρο που μας πέρασε. Αναπάντεχες μαρτυρίες αντίστασης, από ως επί το πλείστον άγνωστες δράσεις ανθρώπων, που συνθέτουν τη μεγάλη εικόνα του αγώνα κατά της ναζιστικής κατοχής, παρέδωσε η ιστορική έρευνα στη συλλογική μνήμη μέσα από την έκθεση αρχειακού υλικού, «14 Ιστορίες Αντίστασης», στο πλαίσιο των φετινών εκδηλώσεων για την Απελευθέρωση της Αθήνας «12 Οκτωβρίου 1944. Η Αθήνα ελεύθερη». Την έκθεση αυτή επιμελήθηκαν οι ιστορικοί Γιάννης Γκλαβίνας και Μενέλαος Χαραλαμπίδης στο Πάρκο Ελευθερίας, πρώην ΕΑΤ-ΕΣΑ.
Σε έναν άλλο τόπο μαρτυρίου, στην Κίτρινη Αποθήκη της οδού Γαζή στο Βόλο η Μαρία Ανδρομάχη Χατζηνικολάου και η ομάδα της διοργάνωσαν και επιμελήθηκαν την προβολή/περφόρμανς «Απελευθερώνοντας τη Μνήμη», μέσα από μεγάλη έρευνα στο αρχειακό υλικό της περιοχής, ανασυνθέτοντας εκείνες τις στιγμές του πολέμου σε μία επαρχιακή πόλη με δυνατό πυρήνα αντίστασης, όταν η αθωότητα δεν είχε τίποτα το αυτονόητο, και η κραυγή για ελευθερία ακουγόταν δυνατή μέσα από τα σφαλιστά παράθυρα και από τα υπόγεια του επιταγμένου κτηρίου, ενώ γραφόταν με ανεξίτηλο κόκκινο μελάνι στους ωχρούς τοίχους του.
Ομαδικές που Ξεχώρισαν
Πίσω στα εικαστικά, σε δύο γκαλερί και ένα σχολείο της Αθήνας ξεχωρίσαμε τρεις ομαδικές με ιδιαίτερο ενδιαφέρον, την «Shell-the Politics of Being» στο 15ο Λύκειο της Κυψέλης, τα «Five Perspectives» στην γκαλερί Καππάτος και τους «Ruralists» στην γκαλερί Αντωνοπούλου. Ως συνέχεια των περσινών Άγνωστων Προορισμών, οι εκθέσεις του επιμελητή Κώστα Πράπογλου διακρίνονται για την ευανάγνωστη επιμέλεια, την άψογη οργάνωση και κυρίως την επιλογή έργων τα οποία έρχονται σε διάλογο με την ιστορικότητα του εκάστοτε κτηρίου-εδώ 21 καλλιτέχνες εργάστηκαν μέσα και γύρω από την ιστορία του παλιού οικοτροφείου.
Στις 5 Προοπτικές στον Καππάτο, οι εικαστικοί Ινώ Βαρβαρίτη, Γιάννης Δελαγραμμάτικας, Λαμπρινή Μάρκου, Πάνος Φαμέλης, Σωκράτης Φατούρος, αντιστοιχίζουν μέσα από τα έργα τους το κοινό έδαφος που δημιουργείται στη μεταξύ τους επικοινωνία μέσα από την καθαρότητα στην παρουσίαση της προσωπική τους εμπειρίας από τη συλλογή και ανασυγκρότηση της καλλιτεχνικής δημιουργίας και της ιστορίας της, καταγεγραμμένης και εμπειρικής, υλικής και άυλης. Οι Φυσιολάτρες/Ruralists, οι 13 σύγχρονοι καλλιτέχνες που επιμελούνται η Αγγελική Αντωνοπούλου και ο Αλέξιος Παπαζαχαρίας, μεταφέρουν την εμπειρία τους από αποκεντρωμένες, μη-αστικές περιοχές ως επιστροφή σε μια πρότερη συνθήκη αγνότητας και καθαρότητας της θέασης, πρόσληψης και επαναδιατύπωσης ενός φυσικού τρόπου ζωής που φαντάζει αφύσικος μέσα σε μια αστική συνθήκη διαβίωσης.
Blockbusters
Το φθινόπωρο η παρουσία μεγάλων εκθέσεων με no-nonsense διάθεση και αρκετές διεθνείς συμμετοχές, έφερε στο μνήμη την πληθωρικότητα της Ντοκουμέντα και τις αναζητήσεις της στην πολιτιστική εκ-κεντρικότητα του Νότου. Μετά από μία πρώτη άκυρη εκκίνηση πριν δύο χρόνια, ως βρακοφόροι μετά-επαναστάτες μέσα στην αίθουσα χορού του ξενοδοχείου Μπάγκειον, του εγκαταλελειμμένου ιστορικού κτηρίου του Τσίλλερ στην Ομόνοια, οι επιμελητές της 6ης Μπιενάλε της Αθήνας, Poka Yio και Κωστής Σταφυλάκης, με την προσθήκη της Γερμανίδας Stephanie Hessler, ανασυγκροτήθηκαν, άλλαξαν γκαρνταρόμπα, και βρήκαν αντίστοιχους υποβλητικούς χώρους (Κτήριο Ταχυδρομείων ΤΤΤ, Μπενάκειος Βιβλιοθήκη, ΤΣΜΕΔΕ) και εντυπωσιακή χρηματοδότηση για να στήσουν το ΑΝΤΙ. Μία οπτική ρόκ όπερα σε πολλές πράξεις, που χρησιμοποίησε ως τίτλο το πιασάρικο πρόθεμα για να δηλώσει λιγότερο την αντί-δραση ή την αντί-θεση και περισσότερο για να εκφράσει την αντίφαση που κατατρύχει τη νέα ανθροπόκαινο εποχή, όταν ο άνθρωπος όσο κι αν φαίνεται ότι έχει κατακτήσει τη γνώση μέσα από την πληροφορία, άλλο τόσο αμφίρροπα μοιάζει να ακροβατεί έχοντας απομακρυνθεί από τη γνώση εαυτού.
Βέβαια, η τέχνη του ΑΝΤΙ δεν εξέφρασε κάποια επιθυμία να πάρει τον κάθε ένα θεατή από το χέρι και να τον βουτήξει στα βάθη της ενσυναίσθησης, αλλά εφόσον επιθυμούσε, μπορούσε να την κάνει τατουάζ, να ντυθεί με τη θυμοσοφία του συλλογικού ασυνείδητου αποτυπωμένο σε δημόσιες τουαλέτες, να προσευχηθεί σε μυστηριακό μοναστήρι του υπογείου για την προσωρινή παύση της σωτηρίας της ψυχής όσο απολαμβάνει την πρόκληση των έργων, και ταυτόχρονα να αφήσει να περάσει με θόρυβο από δίπλα του αποδομημένο το φολκλόρ που αγαπά να μισεί, να δοκιμάσει αντι-αφροδισιακή τροφή, να εξασκήσει σώμα και πνεύμα με μποξ και σκάκι ταυτόχρονα, να παραβρεθεί στην αντι-ομιλία του εθνικοσοσιαλιστικού αδελφάτου του Μήλου και μετά να διασκεδάσει με τον καραγκιόζη του 21ου αιώνα, να απολαύσει την τελετουργική σφαγή λάτεξ χοίρων, ενώ την ίδια στιγμή να μην γνωρίζει ότι τον παρακολουθούν μεταλλαγμένοι αρουραίοι, και γατιά που τρυπώνουν απειλητικά από το ταβάνι.
Στην αντίπερα όχθη αυτής της συναρπαστικής κορνοκούπιας ήχων και χρωμάτων μιας τοξικά χαριτωμένης πραγματικότητας όπου η έννοια της αλήθειας συνεχώς μετακινείται από το νοητό άξονα που θέτει η εκάστοτε τάξη πραγμάτων, έρχεται να αντιπαρατεθεί η ενδοσκόπηση, η ερμητικότητα της συγγραφικής διαδικασίας μα και η επικοινωνία των ιδεών, όλα αυτά τα στοιχεία χαρακτηρίζουν τη μνημειακότητα και τον αιθέριο, άυλο χαρακτήρα των 100 περίπου έργων, 25 καλλιτεχνών, της έκθεσης «Μετά τη Βαβέλ» σε επιμέλεια Άννας Καφέτση, έως 10/3.
Το δεύτερο μέρος της τριλογίας της διοργάνωσης, έχει κέντρο βάρους το βιβλίο. Η γνώση, η γλώσσα, η ησυχία της ανάγνωσης, το βιβλίο ως φόρμα αλλά και ως εγκεφαλική διεργασία, ως πληροφορία, ως ιστορία και ως ποίηση, ως λόγος που διατρέχει τις σελίδες, διασχίζει σύνορα και εξαϋλώνεται στο χώρο και στη συνείδηση, δίνουν έργα που η μνήμη τους παραμένει και αντηχεί στο μυαλό πέραν την εκθεσιακής εμπειρίας.
Οι «Σεισμογραφίες», τα μαύρα βιβλία της Estefania Penafel Loaiza, η «Ενδεχόμενη Ζωγραφική», το ανασηκωμένο λευκό πανό του Βλάση Κανιάρη, το «Second Hand Reading» του William Kentridge, με τον ίδιο ως σκίτσο να περιδιαβαίνει ως άσκηση σιωπής την ίδια τη λογοτεχνία, τον Garry Hill να τοποθετεί τους ήρωες του στα άγνωστα σπηλαιώδη έγκατα του Μεγάρου, και ειδικά ένα από πιο συγκλονιστικά έργα που είδαμε φέτος, τα χιλιάδες πήλινα φίδια του Γιώργου Ξένου που κατέλαβαν ως αμφίσημος «Οιωνός» το δαιδαλώδες υπόγειο του κτηρίου σαν ζωντανές υποσημειώσεις μίας αποκαλυπτικής αφήγησης, αυτά και τα υπόλοιπα έργα της έκθεσης θα μπορούσαν να αποτελούν τα αφιερώματα σε ένα ναό αφιερωμένο στη διαλεκτική της σιωπής. Το εικαστικό 2018 δεν θα μπορούσε να είχε κλείσει καλύτερα.