Δεν ήταν εύκολη χρονιά το 2023.
Με το πολύνεκρο ατύχημα των Τεμπών σχεδόν στην αρχή της, κάθε διάθεση δημιουργικότητας πάγωσε μέσα στη θλίψη. Οι εκλογικές αναμετρήσεις που ακολούθησαν δεν βοήθησαν να αντιστραφεί το βαρύ κλίμα, ούτε κι οι φυσικές καταστροφές που ακολούθησαν με τις σαρωτικές πυρκαγιές και τις πρωτόγνωρες πλημμύρες. Μέσα σε αυτές τις δυστοπικές συνθήκες, με την κατάσταση να χειροτερεύει στην εμπόλεμη ζώνη της Γάζας και με τον πόλεμο στην Ουκρανία να συνεχίζεται πικρά, η καλλιτεχνική πράξη βαραίνει, μετακινώντας εκτός πλάνου οτιδήποτε επουσιώδες, ομφαλοσκοπικό, άκαιρο.
Αγάπη με ή χωρίς Επανάσταση
Η χρονιά ξεκινά με μία σειρά από οπτικοποιημένους κοινωνικούς προβληματισμούς που θέτει το Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης. Μετά τα περσινά θυρανοίξια με τη Statecraft, μία εικαστική έρευνα στη δημιουργία αφηγημάτων κρατικής εξουσίας, η οποία υπήρξε εξέλιξη της ομαδικής έκθεσης State is not a Work of Art που παρουσιάστηκε στο Tallinn Art Hall της Εσθονίας, το ΕΜΣΤ για το 23 ανεβάζει την Αγάπη στα Χρόνια της Ψυχρής Οικειότητας- Modern Love, η οποία πρωτοπαρουσιάστηκε στο Museum fur Neue Kunst του Freiburg και στο Tallinn Art Hall. Αν θεωρήσουμε ότι ο έρωτας έχει γίνει κι αυτός απότοκο μιας ομογενοποιημένης παγκοσμιοποίησης όπου μπορούν οι εκθέσεις, σε λόγου χάρη Εσθονία και Ελλάδα να αγγίζουν τις ίδιες χορδές, τότε ίσως να μπορέσουμε να εκτιμήσουμε και να ταυτιστούμε με τα έργα της έκθεσης που πραγματεύονται μια διαρκή συζήτηση γύρω από τις σεξουαλικές ταυτότητες, την ψηφιακή απομόνωση, ή ακόμα την αναζήτηση συντροφικότητας σε ιντερνετικά μενού ερωτικών επιλογών με τη βοήθεια διάφορων τεχνολογικών γκάτζετς.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Θα είχε νόημα να επιχειρηθεί μία συζήτηση επάνω στο πως έχει συμβεί η αντίστοιχη μετατόπιση των αναγκών των ανθρωπίνων σχέσεων και σε κοινωνίες του Ευρωπαϊκού Νότου όπως η Ελλάδα, όπου η συναισθηματική ανασφάλεια ή και απάθεια δεν πηγάζει τόσο από την ανάγκη υιοθέτησης νέων καταταξιακών όρων όσον αφορά τον ερωτικό προσανατολισμό, όσο από μια βαθιά υπαρξιακή και κοινωνική κρίση απόρροια της αυξανόμενης οικονομικής επισφάλειας και του υποβιβασμού της μαθησιακής και εργασιακής αξίας των νέων ανθρώπων που δοκιμάζουν τις αντοχές τους και στο πεδίο των ανθρωπίνων σχέσεων. Έτσι το εγχείρημα να “κουμπώσει” μία τέτοια έκθεση στην Ελληνική πραγματικότητα, δεν βρίσκει ακριβώς κέντρο, αλλά περιδινίζεται στην ομολογουμένως εντυπωσιακή περίμετρο του θεματικού διπόλου Ψυχρότητας-Οικειότητας. Ίσως το Borderless Love, η συγκλονιστική φωτογραφία του Istvan Zsiros, με το ζευγάρι των σφιχταγκαλιασμένων μεταναστών σε κάποιο προσφυγικό καταυλισμό, που δεν έχει να προτάξει ή να στηριχθεί οπουδήποτε αλλού πέραν της αγάπης, να συγκροτεί ένα απελευθερωτικό ‘εμείς’ κόντρα σε έναν δεσμευτικό ατομικισμό που αρέσκεται να αποκλείει, ένα ‘εμείς’ που διαρρηγνύει ότι επίπλαστο έχει δημιουργήσει η δυτική κοινωνία, όπως το προβάλλουν με στιλπνή τελειότητα τα υπόλοιπα έργα.
Στο ίδιο μουσείο, φέτος εγκαινιάστηκε άλλη μία έκθεση που ήρθε από το εξωτερικό και η οποία ξεκίνησε ως Revolutions Xenakis στο Musee de la Musique-Philarmonie de Paris ενώ εδώ παρουσιάστηκε με διαφορετικό τίτλο χωρίς τη λέξη Επανάσταση, ως Ιάννης Ξενάκης: Ηχητικές Οδύσσειες, επιμέλεια Μάχη Ξενάκη, Thierry Maniguet, Κατερίνα Γρέγου, μαζί με την αρχειακή έκθεση Ο Ξενάκης και η Ελλάδα σε συμπαραγωγή με Ωδείο Αθηνών και το Κέντρο Σύγχρονης Μουσικής Έρευνας, επιμέλεια Σταμάτης Σχιζάκης, Στέλλα Κουρμπανά, ως 18/2, και με τον αρχιτεκτονικό σχεδιασμό και των δύο εκθεσιακών χώρων από τους Flux Office. Ο τρόπος που ο Ξενάκης οπτικοποιεί ηχητικά τις ανθρώπινες κραυγές για ελευθερία όπως για παράδειγμα μία διαδήλωση, το άνοιγμα του πλήθους σαν άλικο ιστίο στην θωριά ενός τανκ, ή ως κινήσεις ηχητικών μαζών μέσα από τα κυματιστά διαδοχικά γκλισάντι του, ξεδιπλώνοντας τον ρηξικέλευθο μοντερνισμό της αρχιτεκτονικής της μουσικής του σε σχέση με τους μαθηματικούς νόμους που ρυθμίζουν τις κινήσεις των μαζών (Πιθόπρακτα 1957), καταδεικνύουν τον βαθύ υπαρξισμό και τη διαχρονική πυκνότητα της μουσικής του, σε συνδυασμό με τον φορμαλιστικό ατονικό της πειραματισμό και την άρρηκτη παλμική σχέση μουσικής-αρχιτεκτονικής όπως η παρτιτούρα από τις Μεταστάσεις το 55 με το περίπτερο της Φίλιπς το 58.
Το στοιχείο που δεν γίνεται άμεσα ορατό στην έκθεση είναι το πως η ένταση που βίωσε από την ενεργή εμπλοκή του στα Δεκεμβριανά, η οποία άφησε ανεξίτηλα τα σημάδια της και στην όψη του μουσικού (από έκρηξη οβίδας Βρετανικού τανκ), λειτούργησε σαρωτικά και εκρηκτικά στις συνθέσεις ενός ενσαρκωμένου θετικού και όχι κακόφωνου θορύβου ο οποίος αποτελείται από την ενδυνάμωση και τον πολλαπλασιασμό της ανθρώπινης εκφραστικής δύναμης που κυοφορεί την ελπίδα και τον πόθο για ένα δικαιότερο αύριο, ως μια δημιουργική ηχητική αναστάτωση εντυπωμένη στο θυμικό που εμπνέεται, όπως γράφει ο ίδιος, από τις παλλαϊκές συγκεντρώσεις για τη διεκδίκηση των βασικών και αυτονόητων ανθρωπίνων δικαιωμάτων. Σε γενικές γραμμές η διοργάνωση έκανε γνώριμο στους θεατές το συνολικό έργο του Ξενάκη, ενώ ιδιαίτερα συγκινητική υπήρξε η έκθεση Ο Ξενάκης και Ελλάδα που παρουσίασε τα τεκμήρια από τις άοκνες προσπάθειες του μουσικού, του Γιάννη Παπαϊωάννου, του Στέφανου Βασιλειάδη και των συνεργατών τους να φέρουν το ελληνικό κοινό δίπλα στη σύγχρονη μουσική.
Στο ΕΜΣΤ φέτος είδαμε κάτι που μας άρεσε πολύ. Η multimedia εγκατάσταση του Μιχαήλ Καρίκη με τίτλο Γιατί είμαστε Μαζί, υπό την επιμέλεια του Σταμάτη Σχιζάκη, παρουσίασε μία σειρά βιντεοεγκαταστάσεων όπου το περιβάλλον γίνεται ο πρωταγωνιστής και το μεγάλο διακύβευμα σε 6 ποιητικές αφηγήσεις μέσα σε σαραβαλιασμένους βιομηχανικούς χώρους, όπως πρώην ορυχεία και πληγωμένα σημεία που έχει ανακαταλάβει η φύση, με πρωταγωνιστές συλλογικότητες από εργατικά σωματεία και ομάδες από τα παιδιά τους, που δρουν και τραγουδούν για τα χαμένα κοινά τους όνειρα, την απώλεια επιλογών, τους προ και μετά-αποκαλυπτικούς τους φόβους αλλά και τις ελπίδες τους για τις προοπτικές μίας εναλλακτικής οικονομίας με κέντρο την πολιτική και προσωπική εναρμόνιση με τη φύση. Η οπτικοηχητική αυτή διαδρομή κορυφώνεται με τη Weather Orchestra, την πολυκάναλη ηχητική εγκατάσταση από τελετουργικά όργανα που προσομοιώνουν ήχους καιρικών φαινομένων σε μία συντονισμένη πανδαισία με την ηχητική βιοποικιλότητα της γης.
Η νέα χρονιά για το ΕΜΣΤ αρχίζει με έναν εκθεσιακό κύκλο αφιερωμένο στη γυναικεία καλλιτεχνική δημιουργία που εγκαινιάστηκε πριν λίγες μέρες, με 49 έργα από τη μόνιμη συλλογή και τη δωρεά Δασκαλόπουλου, με τον τίτλο Κι αν οι Γυναίκες Κυβερνούσαν τον Κόσμο, σε συνδυασμό με δύο μεγάλες παρουσιάσεις έργων των Χρύσα Ρωμανού, Δανάη Ανεσιάδου, ως 27/10, και την εξαιρετική αναδρομική της Λήδας Παπακωνσταντίνου, ως 21/4, γεγονότα για τα οποία θα γράψουμε εκτενέστερα αργότερα.
Η Ανθρωπόκαινος των Αθηνών
Αφήνουμε τη Συγγρού για την terra incognita του Ελαιώνα, ως το ιδανικό ανοιχτό εργαστήριο μελέτης του Χθόνιου και της Ανθρωπόκαινου, την ομαδική έκθεση 48 καλλιτεχνών, Ελαιώνας 23 στο εργοτάξιο και στο σταθμό του μετρό Ελαιώνα μαζί με τη μοναδική γειτονιά της άδειας περιοχής, τη παράπλευρη οδό Μαρκόνι, υπό την άκρως σκηνοθετική επιμέλεια του Δημήτρη Τρίκα, η οποία συνοδεύτηκε από ένα πλούσιο δημόσιο πρόγραμμα ομιλιών και περφόρμανς. Μέσα στα σπλάχνα της πόλης, μόλις δύο χιλιόμετρα από την Ακρόπολη, κείτονται οι ερειπιώδεις ματαιώσεις ενός τόπου-άτοπου που έχει μέσα του θαμμένες όλες τις φέτες ενός παλίμψηστου μεγάλων αστικών προσδοκιών, από πηγή σίτισης της Αθήνας έως το βιομηχανικό της επίκεντρο, οι οποίες όμως δεν ευοδώθηκαν, από καλλιεργήσιμα χωράφια και εύφορα μποστάνια σε μία πεδιάδα με κενά βιομηχανικά κελύφη, αποθήκες, συνεργεία και αδιάκοπα κομβόϊ από νταλίκες που προσμένουν αναπλάσεις και εξευγενισμούς.
Ξεκινώντας την καταβύθιση στο χθόνιο που συμβολίζουν τα έγκατα του σταθμού του Ελαιώνα, μας υποδέχεται ο μυθικός ευνουχισμός του Ουρανού από τον Κρόνο στην εγκατάσταση από απορριμμένο ναυτικό εξοπλισμό του Ζήση Κοτιώνη, οι κραυγές της παιδικής εργασίας σε σχέδια και φωτογραφίες του Δημήτρη Αληθεινού, ένα φωτογραφικό κολάζ του Ευρωπαϊκού Βορρά κατάσπαρτο με ανεμογεννήτριες και εξορυκτικές εγκαταστάσεις του Θεόδωρου Ζαφειρόπουλου, και μια απονενοημένη σισύφεια προσπάθεια στο βίντεο της Ελένης Πανουκλιά να καταφέρει η ανθρωπότητα την ανάβαση πάνω σε έναν συμβολικά απόκρημνο λόφο από σπασμένη και πεταμένη άσφαλτο, ο οποίος είναι υπαρκτός και στέκεται λίγα μέτρα σε ένα οικόπεδο του Δήμου Αθηναίων, δίπλα στην οδό Μαρκόνι. Εκεί παρουσιάστηκε και το γεύμα-performance από την Collectif MASI και κατοίκους της περιοχής “Έφυγε η Ακρόπολη από το πιάτο μας” ως συλλογική διαμαρτυρία για τη θέα που έχασαν όταν ο μεγάλος σωρός από υλικά ασφάλτωσης τοποθετήθηκε μπροστά στη γειτονιά τους, στο παλιό περιβόλι που οι παλαιότεροι από αυτούς θυμούνται ακόμη.
Η εντρύφηση στις στιβάδες των πληγών που έχει καταφέρει ο άνθρωπος στο τοπίο, χαρακτηρίζει και τα έργα στο χώρο των κοντέινερ του εργοταξίου του Μετρό. Ανασαίνουν οι μνήμες του παλιού ελαιώνα στον τύμβο από κλαριά ελιάς της Μάρθας Δημητροπούλου αλλά και στο πολυμερισμένο ραγισμένο δέρμα της Κατερίνας Κατσιφαράκη. Κάποια λυγερά δέντρα αυτονομούνται και το σκάνε από τη δυστοπία όπως το εξανθρωπισμένο δέντρο του Γιώργου Γυπαράκη, πριν καταλήξει θραύσμα της ερειπιώδους διαστρωμάτωσης μιας ματαιωμένης ουτοπίας όπως η μελαγχολική ανάδυση του εδάφους στο βασίλειο των σκουπιδιών στο βίντεο του Μπάμπη Βενετόπουλου. Η Μαρία Οικονομοπούλου τοποθετεί με τη σειρά της τα φυσικά υλικά όπως κεριά, κεραμικά, σαπούνια, κλαδιά, υφάσματα στις εγκολπώσεις της μνήμης όπως παλιά οι νοικοκυρές αποθήκευαν με την εντρύφηση αρχαιολόγου τα προικώα σε “γιούκους”. Ο ίδιος ο Ελαιώνας και η χωματική του διαστρωμάτωση μετά από χρόνια ανασκαφών ως στείρο Ελντοράντο μοιάζει με γιούκο στα ευρήματα και τα αρχεία του Αττικό Μετρό που περισυνέλεξε προσεκτικά η Μάνια Μπενίση.
Πέρα όμως από το γεγονός ότι είχαμε να κάνουμε με πολύ καλά έργα, η έκθεση Ελαιώνας 23 κατάφερε κάτι πολύ ουσιαστικό- να διαχειριστεί το περιβάλλον όχι ως εξωτικό φόντο, αλλά ως τελετουργικό τόπο, μία θυσιαστική περιοχή της μνήμης όπου η τέχνη αποθέτει τα δημιουργικά της σφάγια στην προσπάθεια να κατανοήσει τα ιστορικά αίτια που προκάλεσαν το ηθικό άλμα του ανθρώπου προς την απώλεια συνείδησης, από την ιερή φύτευση της πρώτης ελιάς, στην κοινοτοπία του βιασμού της φύσης σήμερα. Στον προαύλιο χώρο, μία παράταξη από 50 κεφαλές ταύρων, ο Στρατός του Γκούμα από τον τελευταίο κεραμίστα της περιοχής, τις οποίες έστησε και στοίχισε πάνω σε σιδερόβεργες ο Διονύσης Χριστοφιλογιάννης, αποτελεί το πιο συνταρακτικό αποτροπαϊκό ανάθημα επούλωσης του τοπίου με τα ιδεατά ιαματικά τους χνώτα και την ταλισμανική παγανιστική τους όψη παραταγμένη εν χορώ.
Μηχανές Ονείρου
Η εποχή της Μηχανής μπορεί να έχει δαιμονοποιηθεί για το ηγεμονικό της αφήγημα και την καταστροφή που επιφέρει στη φύση αλλά δεν παύει να ενεργοποιεί την ανθρώπινη φαντασία. Το Dream Machines, με έργα της συλλογής Δάκη Ιωάννου αλλά και πρόσφατες αναθέσεις υπό την επιμέλεια των Daniel Birnbaum και Massimiliano Gioni στα Σφαγεία της Ύδρας του Ιδρύματος ΔΕΣΤΕ αποτέλεσε μια ιστορική έκθεση με σκοπό να διερευνήσει την επίδραση της τεχνολογίας στο συλλογικό φαντασιακό. Μέσα από μία σειρά από βαρυσήμαντα έργα, όπως η επανερμηνεία του Ουλφ Λίντε του “Καφεκοπτείου” του Μαρσέλ Ντυσάν το 1911, ή εικονικά έργα μεγάλων καλλιτεχνών όπως οι Jeff Koons, Pipilotti Rist, Seth Price, Maurizio Cattelan, Urs Fischer, μέχρι μια επιλογή από πρόσφατους ΑΙ πειραματισμούς, παρουσιάζεται η σχέση έλξης-απώθησης της τέχνης με την τεχνολογία σε σχέση με την αμεσότητα και αυθεντικότητα της εμπειρίας και ταυτόχρονα τη έκταση του πνεύματος έξω από το σώμα-φορέα του, σε εικονικά περιβάλλοντα. Εντέλει πόση αληθινή ελευθερία μπορούν να χωρέσουν/αντέξουν αυτά τα περιβάλλοντα; Άραγε δύναται ποτέ το ανδρείκελο του Andro Wekua να κουνήσει κάτι περισσότερο από τα δάχτυλα του, ή θα μπορούσε άραγε να μας δηλητηριάσει κάποια στιγμή το ρομποτικό φίδι της Pamela Rosenkratz, και ακόμη πώς η γοητευτική μετάλλαξη ανθρώπου-χταποδιού δια χειρός Cao Fei θα παρέμενε γοητευτική αν διέσχιζε την οθόνη και κατευθυνόταν προς εμάς; Η γοητεία που μας ασκεί η τεχνολογία μέσα από την τέχνη θυμίζει την πραγματεία του Edmund Burke για το Όμορφο και το Υψηλό. Η τεχνολογία μας γεμίζει δέος, μας φοβίζει και ταυτόχρονα μας έλκει γιατί γνωρίζουμε ότι την αντιμετωπίζουμε από την ασφαλή απόσταση της οθόνης μας, μέχρι την πιθανή (;) στιγμή της δημιουργίας συστήματος παραγωγής αληθινού συναισθήματος μπροστά μας.
Μαθήματα Ζωής
Παραμένοντας στην Ύδρα, ο Δημήτρης Αντωνίτσης στο φετινό Hydra School Projects αφηγήθηκε βιωμένες ιστορίες για το αντίπαλο δέος της μηχανής, για τα πιο άμεσα οργανικά μαθήματα που θα μπορούσαμε να πάρουμε από τη ζωή αν απλά αφήναμε τις συναισθηματικές μας αντένες σε εγρήγορση. Κάποια από αυτά αφορούν την αμεσότητα της καλλιτεχνικής δημιουργίας που εξελίσσεται ακόμα και στα πιο ταπεινά μέρη, όπως δυο κήποι χρώματος επάνω στις ζωγραφικές πλέξιγκλας παλέτες του Anders Widoff ή όταν διαβάζουμε τη λέξη melancholia και άλλες εκφραστικές κραυγές του Federico Vecchi πάνω σε τυπωμένες αφαιρετικές επιφάνειες. Εκεί, μέσα στα μικρά κελιά-δωμάτια της παλιάς Αγοράς, είδαμε καλλιτέχνες να μαθαίνουν τον γλυκόπικρο πόνο καθώς προσπαθούν να αδράξουν το φευγαλέο φως μιας κέρινης φλόγας με τα δάχτυλα τους όπως η Oda Jaune, ή όταν ανάβουν με βλέμμα-φλόγιστρο τα καθημερινά αντικείμενα γύρω τους από την Eugene Livanos. Τα μυστήρια της λογικής εντροπίας της φύσης προσπαθεί να διαρρήξει ο Νίκος Τσικούρας μέσα από την πυκνότητα των διαστρωματώσεων της όπως επιχειρεί και ο Αντώνης Στοαντζίκης που εισχωρεί μέσα στα πολυδαίδαλα κύτταρα της, ενώ η Judith Hudson δημιουργεί ελεγειακά υδατοχρώματα επιχειρώντας να αποτυπώσει την ιερή συνεύρεση του εφήμερου, όταν η ερωτική επιθυμία κορυφώνεται και εξαυλώνεται μέσα στην απολυτότητα του θανάτου. Τότε, ίσως τα μαθήματα που αποκομίζουμε από την περιπέτεια της ζωής να εγγράφονται σαν ροζ χαρακιά νοηματοδοτώντας με τον ελάχιστο οπτικό θόρυβο τις λίθινες στιβάδες ενός αιώνιου ψύχους, όπως το σμιλεύει σιωπηλά και βαθιά η Olympia Scarry.
Μένοντας στην Ύδρα, δύο εκθέσεις της επιμελήτριας Έφης Μιχάλαρου, η Άλλη Πλευρά της Ιστορίας στην Ιστορική Οικεία Λάζαρου Κουντουριώτη και η έκθεση Exit στο Παράρτημα της ΑΣΚΤ στην Ύδρα-Αρχοντικό Τομπάζη από τους τελειόφοιτους του Α Εργαστηρίου Γλυπτικής με Καθηγητή τον πρώην Πρύτανη Νίκο Τρανό, μας παρουσίασαν και φέτος τους νέους βλαστούς της απαιτητικής γλυπτικής τέχνης που αξίζει να θυμόμαστε και να παρακολουθήσουμε στα επόμενα βήματα τους όπως οι Σωτήρης Καραθανάσης, Τζένη Δούπη, Χρήστος Χατζής, Γιάννης Παπαδάκης, Ιωάννα Κερεφιάδου, Ευγενία Αντωνίου, Νικόλας Πυρομάλης, Νουράκο, Λυδία Βαϊρακτάρη, Λορίνα Καρατζά, Λουίζα Βραδή, Γιώργος Χατζησπύρου.
Ελευσίνιες Τελετουργίες
Πολλά και ποικίλα τα “Μυστήρια” της Ελευσίνας Πολιτιστικής Πρωτεύουσας της Ευρώπης για το 2023, η εικαστική όμως βιντεοεγκατάσταση 7 Στήλες του Heiner Goebbels στην Αποθήκη 2 του Παλαιού Ελαιουργείου Ελευσίνας προσέδωσε στον όρο του μυστηρίου τη μυσταγωγία που του αρμόζει. Άνθρωποι σε απόλυτη κινησιακή αρμονία, και με χορευτικές κινήσεις που θυμίζουν τις χωρικές θέσεις από τις νότες σε μια παρτιτούρα, προβάλλονται πάνω στην αδρή λίθινη τοιχοποιία καθώς επιχειρούν να μεταφέρουν με τα χέρια τους τα λευκά βάθρα της ιστορίας, μετακινώντας μαζί και ανατρέποντας τα θέσφατα της, δημιουργώντας χώρο για μία επαναδιατύπωση μακριά από αφηγήματα εξουσίας. Στο κέντρο αυτού του νέου ποιητικού τόπου που δημιουργείται, όλες οι βεβαιότητες βυθίζονται στο υδάτινο καθαρτήριο στη μέση της αίθουσας και διαθλώνται στον χώρο, τρεμοπαίζοντας μέσα στο ηχοτοπίο ενός μεσμερικού συνοθυλεύματος από ελληνικά ηχητικά τεκμήρια του 20ου αιώνα.
Από τον Heiner Goebbels που γήτευσε τη σχετικά άνευρη τελετή έναρξης φτάνουμε σε μια πιο ενδοσκοπική λήξη με τον Juan Esteban Sandoval να αποτίει φόρο τιμής στη σύγχρονη ιστορία των ανθρώπων που ζουν και βιοπορίζονται στο καθημαγμένο βιομηχανικό τοπίο της περιοχής, με την εγκατάσταση ενός άλλου πήλινου στρατού, του Πήλινου Στρατού της Ελευσίνας, τα ζωγραφισμένα κράνη εργασίας των εργατών της που συχνά φέρουν μικρές λεπτομέρειες από τα ίχνη των κατόχων τους θυμίζοντας τις γραμμικές αφηγήσεις σε ερυθρόμορφα αγγεία, και τα οποία εκτίθενται στο ανακαινισμένο εργοστάσιο ΙΡΙΣ ως τις 11 Φεβρουαρίου.
Έμφυλες παραδοχές
Το έμφυλο ζήτημα αποτέλεσε τον πυρήνα σε αρκετές ομαδικές εκθέσεις φέτος. Ξεχωρίσαμε την έκθεση στο PET Projects, τον πειραματικό χώρο του εικαστικού Άγγελου Πλέσσα, όπου η επιμελήτρια και περφόρμερ Βασιλεία Κάγκα ξεδίπλωσε τις Pre Erotic Thoughts, ένα κουήρ υπερθέαμα 22 καλλιτεχνών και περφόρμερς γεμάτο αισιοδοξία για τις έμφυλες κατακτήσεις και προβληματισμό για όσες διεκδικήσεις παραμένουν ανεκπλήρωτες. Εξαιρετικά τα σπέσιαλ βίντεο από τη σκηνή του Βερολίνου, όπου το Υψηλό δημιουργείται από την πολύχρωμη πολυπλοκότητα της ανθρώπινης ύπαρξης, που παλεύει για ορατότητα και συνύπαρξη σε μία εποχή που ανθεί ακόμα η παλιά γνώριμη καπιταλιστική wasp πατριαρχία. Πάντα οι παρουσιάσεις της Cyber Daddy αποτελούν αιχμηρά σχόλια στους ρόλους που ενδύεται ο ερωτισμός μέσα σε ένα κυρίαρχο αντι-ερωτικό περιβάλλον, μέσα από τον στιβαρό λόγο που αρθρώνει αυτός ο ώριμος ελευθεριακός ερωτισμός, ο οποίος δεν φοβάται να πει το όνομα του, για να παραφράσουμε τον Ουάιλντ, που γνωρίζει να πονά και είναι περήφανο για αυτό, αλλά και που μας μαγεύει όποτε κάνει κέφι να ξεδιπλώσει τις υγρές πτυχώσεις του στο ταξίδι από τόπο σε τόπο, από κορμί σε κορμί, χωρίς σύνορα ή φραγμούς, της φαντασμαγορικής Ομορφιάς του.
Επιστροφή στη χειροναξία
Το φιλόξενο Space 52 του Διονύση Χριστοφιλογιάννη φιλοξένησε την ομαδική έκθεση 14 καλλιτεχνών “Hic Rhodus-Ιδού η Ρόδος” που επιμελήθηκε ο Αποστόλης Αρτινός ως hommage στο καλλιτεχνικό έργο του περίφημου εργαστηρίου κεραμικής Ίκαρος της Ρόδου, του δεύτερου μεγαλύτερου στη χώρα με τον Κεραμεικό που λειτούργησε ως το 1987, που επανεμφανίζεται ως ICARO C.A.G.A., ένα νέο ψηφιακό περιβάλλον φιλοξενίας της σύγχρονης κεραμικής τέχνης.
Οι ελεύθερες εκφραστικές συνθέσεις του Ίκαρου από τα καμίνια της Αρχαγγέλου, με φυσικά θέματα που μοιάζουν να βγαίνουν μέσα από τη γήτευση της τέχνης στις διαχρονικές παραστάσεις των πρώιμων μελανόμορφων αγγείων, ξεφεύγουν από τις ιδέες περί παραδοσιακού και διακοσμητικού, αναμοχλεύοντας την έμπνευση μέσα από τη σωματική πάλη με το υλικό στο σήμερα, για να επανασαρκωθούν στα επικουριανά βάζα με παράξενα στήθη και οπές της Στέλλας Καπεζάνου, στις απόκοσμες χαράξεις για τις μεταφυσικές δυνάμεις των ζώων της Ναταλίας Μαντά, στους αδρούς αμφορείς με άλικους αστακούς και διαδικτυακά μηνύματα του Κωνσταντίνου Νεβεσκιώτη, στα περίτεχνα δαντελωτά πουλιά του Κωνσταντίνου Λαδιανού, στους αρμονικούς λευκούς κυματισμούς και τα κοσμικά πλέγματα του Απόστολου Καρακατσάνη, με επίκεντρο το επιβλητικό κίτρινο ελάφι με κρεμασμένα τα κέρατα ως memento mori του πλατωνιού της Ρόδου μα και της νιότης από τον Γιώργο Τσεριώνη, το οποίο ατενίζει τον αιθέριο δρασκελισμό του ελαφιού του Διονύση Χριστοφιλογιάννη. Αυτά και τα υπόλοιπα έργα της έκθεσης δημιούργησαν ένα σύμπαν που αιωρείται ανάμεσα στο χθόνιο και το ουράνιο. Κι αυτή η δυνατότητα πηγαίας έκφρασης μέσα από το γήινο μέσο του πηλού έχει ανακαλυφθεί εκ νέου σε μια εποχή που αναζητά την επιστροφή σε ένα μέλλον βιώσιμο και πλήρες με την αλήθεια της επαφής με την υλικότητα της φύσης που έχουμε απολέσει.
Ένα βιομορφικά αλλόκοτο ωοτόκο σύμπτυγμα από πηλό και γυαλί παρουσίασε σε μία σειρά τριών τοτεμικών γλυπτών, η Ναταλία Μαντά στην ομαδική έκθεση That Which Was is Now No More στην Γκαλερί Ιλεάνα Τούντα (ως 27/1) που επιμελείται η Γαληνή Λαζάνη, ακροπατώντας στις ανεπαίσθητες αλλαγές που εξελίσσονται δίπλα μας και μας συνταράσσουν καθημερινά, όταν κάτι γεννιέται, αλλάζει ή χάνεται. Ανατριχιαστικά τα ξυλόγλυπτα της Doreida Xhogu, τα οποία απεικονίζουν ποιητικά σαν θρησκευτικά αναθήματα, στοιχεία από τη ζωή του θανόντος πατέρα της, λίγο ανάγλυφο γρασίδι από τον χλοερό τόπο που αγαπούσε, μια μοναχική πιετά, μία μαγκούρα, ένα ράφι, μια πρησμένη κοιλιά, ένα στεφάνι, σημεία στίξης στο πέλαγος των λυγμών.
Η διαπάλη με το υλικό χαρακτηρίζει και τη δυναμική του μέσου της χαρακτικής, που είχε περάσει κάπως στο περιθώριο στις νέες εικαστικές αναζητήσεις. Ο νέος artist run χώρος Koren-ρίζα στα σλοβένικα, με την έκθεση BURR (το γρέζι, ή η τραχύτητα) επιχείρησε να παρουσιάσει τη διαδικασία της δημιουργίας χαρακτικών έργων από καλλιτέχνες που για πρώτη φορά εργάστηκαν, για 5 μήνες, επάνω στις δυνατότητες του μέσου και παρουσίασαν τα έργα τους στο χώρο υπό την επιμέλεια του Ευριπίδη Παπαδοπετράκη και της Βίκυς Τσίρου, μαζί με έναν τόμο-artist book. Η αμεσότητα αλλά και δυνατότητα να παρακολουθείς τη δημιουργία του έργου μέσα από τη δεύτερη ‘γέννηση’ του μέσα από τη χαρακτική βάση, που μένει πίσω με εμφανή την πίεση που ασκούν τα εργαλεία και τα γδαρσίματα της διαδικασίας, ή και ο χρόνος που χρειάζονται ορισμένες τεχνικές με χημικά μέσα όπως η οξυγραφία, δημιουργεί μία ιδιαίτερη δυναμική στη δημιουργική εμπειρία.
Ο Βράχος της Κυριακής Γονή παρουσιάζει την οργανική μορφολογία του γεωλογικού παλίμψηστου της Ακρόπολης ενώ η Μάρω Μιχαλακάκος σμιλεύει αναπάντεχα το προσφιλές της υλικό το βελούδο με την πρωτότυπη μέθοδο της αναγλυφοτυπίας με εναπόθεση από το χνούδι του βελούδου στο κυρτό βαθούλωμα, που ως απαλός υμένας της μνήμης, ανοίγει διαδρόμους για να ξεχυθούν οι αναμνήσεις, μέσα από ονειρικά μονοπάτια όπου υφέρπει ένας υποδόριος μα κοφτερός κοινωνικός σχολιασμός. Το δίπολο έσω-έξω, αρνητικό θετικό, δουλεύει με την τεχνική του gaufrage στο χαρτί και ο Παντελής Χανδρής στον ξαπλωμένο Λαγό του, με το ‘δέρμα’ του να έχει αποδράσει από το χαρτί και να κείτεται στο πάτωμα, ενώ απέναντι του, η δίμετρη γραμμική άλικη ξυλογραφία του Κόκκινου Γητευτή από τον Ηλία Παπαηλιάκη δίνει το λάκτισμα για την αδρή επέλαση της χαρακτικής, όπως η κάθετη εφόρμηση του πελεκάνου στη σκοτεινή θάλασσα που βρίσκει καταφύγιο η σουπιά, σε μία αλληγορία δραματικής αυτογνωσίας από τον Ευριπίδη Παπαδοπετράκη.
Ένα διεθνές συνέδριο που κάθε φορά, από τις τρεις που έχει παρουσιαστεί ως τώρα, μετουσιώνεται σε ένα ανοιχτό πολλαπλό δρώμενο μέσα στο φυσικό τοπίο των Πρεσπών, έλαβε χώρα τον Ιούλιο η τρίτη συνάντηση Περιπατητικής Τέχνης International Encounters of Walking Art- Walking Visions/Walking arts Encounters Prespa 2023. Με τη στήριξη της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτική Μακεδονίας και υπό την ασίγαστη σκηνοθετική μπαγκέτα του καθηγητή ζωγραφικής Γιάννη Ζιώγα, ο οποίος σε συνεργασία με τον εικαστικό καλλιτέχνη Geert Vermeire και την επιστημονική τους ομάδα, διοργανώνουν ανοιχτό κάλεσμα σε καλλιτέχνες, οι οποίοι αφουγκαζόμενοι το φυσικό τοπίο, κινούνται μέσα σε αυτό συλλογικά, και παράγουν έργα βιωματικά, σωματικά, μεθεξιακά, από φυσικές ύλες ή από το αποτύπωμα της παρουσίας μέσα στο τοπίο. Τα ζωντανά αυτά έργα τέχνης λειτουργούν επιτελεστικά σαν σε μία διαρκή ιεροτελεστία της άνοιξης. Οι συμμετοχές έργων ή κειμένων και ερευνητικών εργασιών από 200 ακαδημαϊκούς και καλλιτέχνες από όλο τον κόσμο θα παρουσιαστούν αργότερα φέτος σε ένα πολύτομο εκδοτικό έργο που θα εγκιβωτήσει το σπουδαίο αυτό διεθνές περιπατητικό εγχείρημα.
Σε έναν οραματικό Λόφο είναι αφιερωμένη και η δημιουργία του νέου Μουσείου της Αθήνας στην οδό Βελβενδού στην Κυψέλη, ο Λόφος Art Project, ένας χώρος-hommage στο έργο του μεγάλου Έλληνα Αφηρημένου Εξπρεσιονιστή Πάνου Σαραφιανού και της συντρόφου του της γνωστής κεραμίστριας Μαίρης Χατζηνικολή, ο οποίος ξεκίνησε με την ομαδική έκθεση 44 ζωγράφων, μαθητών αλλά και εκπροσώπων της νεότερης γενιάς που ενέπνευσε ο ζωγράφος και πολυαγαπημένος δάσκαλος Σαραφιανός, με τίτλο Πάνος Σαραφιανός, Πολιτικές Φροντίδας. Εμπνέοντας Τρεις Γενιές Ζωγραφικής. (ως 29/2)
Σημαντική η παρουσίαση από τα φετινά 3α Θεωρήματα με θέμα Σώμα: Ένα Πεδίο Ανταγωνισμού, που παρουσιάστηκε από την AICA Ελλάς στον εκθεσιακό χώρο Νίκος Κεσσανλής της Ανωτάτης Σχολής Καλών Τεχνών με τη σύμπραξη 25 Ελλήνων επιμελητών τέχνης και 58 καλλιτεχνών από όλες τις μορφές της σύγχρονης καλλιτεχνικής έκφρασης, ένας θεσμός που οφείλει να συνεχίσει την πορεία του στο ελληνικό εικαστικό τοπίο.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Μιχαήλ Καρίκης