Ειρήνη Γκόνου: H μαγεία και οι θεραπευτικές ιδιότητες της γραφής

Η γραφή ως εικόνα, σύμβολο και φυλαχτό άρχισε να απασχολεί την Ειρήνη Γκόνου το 2005. Μέχρι και σήμερα, συνεχίζει να μελετά συστηματικά αυτό το θέμα εμπλουτίζοντάς το «με περισσότερο πολιτισμικό υλικό και ανθρωπολογικής υφής αποχρώσεις». Άλλωστε, η ίδια μπήκε σε αυτό το ταξίδι μέσω της Ανθρωπολογίας, ενός χώρου που διαμόρφωσε εκ νέου την εικαστική της ματιά στον κόσμο και στα πράγματα, όπως επισημαίνει στην συνέντευξη που μας παραχώρησε.

Έχοντας διαγράψει μια σημαντική καλλιτεχνική πορεία, με τριάντα ατομικές εκθέσεις σε Ελλάδα και εξωτερικό, η ανθρωπολόγος – εικαστικός στην τελευταία της έκθεση επιχειρεί να απεικονίσει και να εξερευνήσει τις προστατευτικές ιδιότητες της γραπτής λέξης, μέσα από έργα που παντρεύουν στοιχεία από ποικίλους πολιτισμούς και λειτουργούν ως «γέφυρες επικοινωνίας, ανταλλαγής ιδεών, αγαθών και νέων επινοήσεων».

Αποτρεπτικά πανιά, βιβλία-φυλαχτά, “γραμμένα” καλάμια και πήλινες κούπες, είναι μερικά από τα αντικείμενα που απαρτίζουν την έκθεση, φτιαγμένα εξ΄ολοκλήρου από φυσικά υλικά. Η γραφή βρίσκεται παντού και το μήνυμα που μεταφέρει είναι ποίηση σε ελληνικά και αραβικά, η οποία «αντικαθιστά τις παλιές μαγικές λέξεις και αναζητά τις θεραπευτικές ιδιότητες στην Τέχνη ως διέξοδο στις σύγχρονες κοινωνίες».

– Η νέα σας έκθεση “De Materia Magica”, φιλοξενείται μέχρι τις 24 Μαρτίου στη Γκαλερί Ευριπίδη. Πείτε μας λίγα λόγια για την κεντρική ιδέα αυτής της δουλειάς, τον συμβολισμό του τίτλου, καθώς και τα έργα που απαρτίζουν την έκθεση.

Ο τίτλος  της έκθεσης “De Materia Magica” προέρχεται από μια παράφραση του γνωστού έργου του Διοσκουρίδη “De materia medica” που καταγράφει τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών της Μεσογείου. Ο γνωστός στην αρχαιότητα γιατρός, βοτανολόγος και φαρμακολόγος Πεδάνιος Διοσκουρίδης έγραψε το πεντάτομο έργο του «Περὶ ὕλης ἰατρικῆς» που αναφέρονταν στις θεραπευτικές ιδιότητες όλων των φυτών της λεκάνης της Μεσογείου με τα ονόματα τους στα ελληνικά τα λατινικά καθώς και την ντόπια ονομασία τους. Ένα είδος πρώιμης εθνοιατρικής προσέγγυσης.

Στα έργα μου τα πανιά και τα χαρτιά είναι εμποτισμένα με  βότανα που είναι συγχρόνως και βαφές. Είναι το ίδιο φυτό που βάφει και θεραπεύει. Τα πανιά είναι και αυτά από φυσικές ύλες όπως το βαμβάκι και το λινό.

Παράλληλα, στον ίδιο γεωγραφικό χώρο και κυρίως στις χώρες της Νότιας Μεσογείου η γραφή θεωρείται ότι έχει μαγική δύναμη και προστατευτικές ιδιότητες. Το καλάμι ένα από τα αρχαιότερα  εργαλεία γραφής είναι σε ισχύ ακόμα και σήμερα για την αραβική καλλιγραφία. Τα δεμένα πάνω στο ύφασμα “γραμμένα” καλάμια, γίνονται ένα είδος φυλαχτού. Έτσι το χρωματισμένο με τις φυτικές βαφές με τις προστατευτικές ιδιότητες το  πανί με τα “γραμμένα” καλάμια  μετατρέπεται σε ένα είδος προστατευτικής ασπίδας που κρατάει μακριά κάθε είδους κακές προθέσεις. Τα μεγάλων διαστάσεων αυτά έργα αιωρούνται στον χώρο αναδεύοντας πρωτόγονους φόβους και αγωνίες της συλλογικής μνήμης που καλούνται να κατευνάσουν.

Τα βιβλία-φυλαχτά, οι «γραμμένοι» καρποί, οι μαγικές κούπες με limoo amani, ένα φύλλο φοίνικα με γραφές, υφασμάτινες θήκες αρωματικής ρητίνης με αποτρεπτικές ιδιότητες, το nyama, διάφορα άλλα μικρά αντικείμενα καθώς και επιτοίχια τμήματα προστατευτικών πανιών πλαισιώνουν την έκθεση με το αινιγματικό τους περιεχόμενο αφήνοντας ανοιχτή την πρόταση για προσωπικές εικασίες και ερμηνείες.

– Πότε άρχισε να σας ενδιαφέρει η γραφή ως εικόνα, σύμβολο και φυλαχτό, από ανθρωπολογική και αισθητική σκοπιά; Γιατί σας απασχολεί / έλκει τόσο η έννοια της «μαγικής» γραφής;

Η πρώτη μου έκθεση με τον τίτλο ΦΥΛΑΧΤΑ έγινε το 2005. Εκεί άρχισε να με απασχολεί η γραφή ως εικόνα, σύμβολο και φυλαχτό για να ολοκληρωθεί ακόμα περισσότερο το 2008 στην έκθεση Αλ Χαττ η μαγική γραφή, που πραγματοποιήθηκε στο Μουσείο Ισλαμικής Τέχνης της Αθήνας. Έκτοτε ακολούθησαν εννέα εκθέσεις όπου το θέμα αυτό δεν έπαψε να με απασχολεί έως και σήμερα και να εμπλουτίζεται με περισσότερο πολιτισμικό υλικό και ανθρωπολογικής υφής αποχρώσεις.

Γιατί πρέπει βασικά να πούμε ότι στο ταξίδι αυτό μπήκα μέσω της Ανθρωπολογίας, ενός χώρου που αγάπησα και ο οποίος διαμόρφωσε εκ νέου την εικαστική μου ματιά στον κόσμο και στα πράγματα.

Ναι, η γραφή είναι μαγική γιατί υπάρχουν ακόμα και τώρα κοινωνίες στην Αφρική την Ασία που πιστεύουν στις μαγικές και προστατευτικές ιδιότητες της γραφής. Υπάρχει ένας πολιτισμικός χώρος που συντηρεί την γραφή με τον σεβασμό και την ιερότητα που είχε κάποτε.

Θυμάμαι την τεράστια έκπληξη και συγκίνηση που αισθάνθηκα πριν κάποια χρόνια στο British Museum στο Λονδίνο μπροστά σε δύο πολύ δυνατά έργα και τα δύο με την περιγραφή talismanic tunic που ελεύθερα θα μεταφράσω ενδύματα -φυλακτά: Batakri tunic και ragan yak tunic της φυλής Ashante στην Γκάνα. Ενδύματα γεμάτα ιερές γραφές και μαγικά σύμβολα, φυλαχτά και φυσικά στοιχεία όλα ενσωματωμένα. Τα γραμμένα φυλαχτά τυλιγμένα μέσα σε ένα κομμάτι δέρμα της Δυτικής Αφρικής , τα Αιθιοπικά μαγικά ειλητάρια με τις προσευχές, ή ακόμα νωρίτερα οι  ελληνικοί μαγικοί  πάπυροι της Αλεξάνδρειας και οι ακόμα αρχαιότερες μαγικές κούπες της Παλαιστίνης όλες αυτές οι γραπτές  παρακλήσεις, επικλήσεις, ευχαριστίες γίνονται, με μόνη την βαθειά πίστη ότι η γραφή-ο λόγος, προστατεύει.

Στις σύγχρονες κοινωνίες μας ο λόγος, η γραφή, λειτουργούν διαφορετικά. Η επικοινωνία έχει κλέψει την παράσταση αλλά η λογοτεχνία και οι άλλες μορφές Τέχνης που χρησιμοποιούν τον λόγο κρατάνε ένα κομμάτι από την μαγεία της γραφής.

– Ποιοι είναι οι λόγοι για τους οποίους χρησιμοποιείτε ως πρώτες ύλες, κυρίως, φυσικά υλικά (χειροποίητο χαρτί, καλάμια, υφάσματα από φυσικές ίνες, φυτικές βαφές και μελάνια κ.α.); Η χρήση αυτών των μεσών αποτελεί και μια βαθύτερη ανάγκη σας για σύνδεση με την φύση;

Η αλήθεια είναι ότι όσο περισσότερο εισδύει κανείς στον φυσικό κόσμο ανακαλύπτει το μαγικό του περιεχόμενο, ενώ η ίδια η καλλιτεχνική πράξη μετατρέπεται σε ένα είδος μύησης με τους κανόνες και το άβατο να λειτουργούν σαν μια τελετουργική πράξη. Δουλεύω εντάσσοντας τα μέρη της δουλειάς στις ανάλογες εποχές, δίνοντας τον απαραίτητο χρόνο ωρίμανσης στην διαδικασία και αξιοποιώντας τα διάφορα φυσικά στοιχεία που βρίσκονται γύρω μου. Όταν η διαδικασία ακολουθήσει αρμονικά το φυσικό στοιχείο, το ίδιο το φυσικό στοιχείο αποκαλύπτει το μαγικό-θεραπευτικό του ιδίωμα. Όμως όπως συμβαίνει με όλα τα “μυστικά” χρειάζεται να μπορέσεις να φανείς άξιος για να σου αποκαλυφθεί.

– Στο καλλιτεχνικό σας έργο εντοπίζουμε πολιτισμικές αναφορές διαφόρων προελεύσεων από την ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου, όπως η αφρικανική, η αραβική αλλά και η ελληνική κουλτούρα. Τί θέλετε να εκφράσετε μέσα από αυτό τον πολυπολιτισμικό εικαστικό «διάλογο»;

Αυτό που βλέπω και θέλω να πω είναι ότι στην ευρύτερη περιοχή της Μεσογείου οι μνήμες είναι κοινές, όπως κοινή είναι και η μοίρα του ανθρώπου γενικότερα. Ο ένας έχει πάρει κι έχει δώσει στον άλλο και όλα αυτά τα νήματα είτε είναι πολιτισμικά είτε ιστορικά μπορούν πάντα να είναι οι γέφυρες επικοινωνίας, ανταλλαγής ιδεών, αγαθών και νέων επινοήσεων. Η Ανθρωπολογία της Τέχνης έχει πολλά να πει τόσο σε πολιτισμικό, όσο και σε ανθρώπινο επίπεδο.

– Μέσα από την τελευταία σας έκθεση μιλάτε “Περί Ύλης Μαγικής”. Πιστεύετε ότι στη σύγχρονη εποχή η Τέχνη έχει θεραπευτικές ιδιότητες για τον άνθρωπο;

Ο τίτλος Περί Ύλης Μαγικής περιλαμβάνει στο μαγικό του φάσμα εκτός από τις θεραπευτικές ιδιότητες των φυτών και αυτές της γραφής και των “γραμμένων” αντικειμένων. Η γραφή βρίσκεται παντού σε προστατευτικά ή αποτρεπτικά πανιά, ειλητάρια, φυλαχτά. Το μήνυμα που μεταφέρει είναι ποίηση σε ελληνικά και αραβικά. Με αυτό τον τρόπο ο ποιητικός λόγος αντικαθιστά τις παλιές μαγικές συνταγές και αναζητά τις θεραπευτικές ιδιότητες στην Τέχνη ως διεξόδο στις σύγχρονες κοινωνίες.

–  Έχοντας πραγματοποιήσει περισσότερες από τριάντα ατομικές εκθέσεις στην Ελλάδα και το εξωτερικό, πώς θα ορίζατε την προσωπική σας «γραφή»; Σε ποιο βαθμό έχουν αλλάξει οι εικαστικές σας αναζητήσεις με το πέρασμα του χρόνου;

Οι δρόμοι που ακολουθώ έχουν πάντα να κάνουν με αυτό που με απασχολεί την εκάστοτε εποχή. Όταν κάποια στιγμή αναρωτήθηκα τι αντιπροσωπεύει ο όρος Τέχνη στην άλλη όχθη της Μεσογείου βρέθηκα στα μονοπάτια της Ανθρωπολογίας. Από εκεί είδα την Ιστορία της Τέχνης μας με την κριτική ματιά που δημιουργεί η απόσταση. Όμως επειδή πιστεύω στον διάλογο, στις γέφυρες που ενώνουν και στις γόνιμες συνευρέσεις είμαι σίγουρη ότι το ένα μπορεί να γίνει η προέκταση του άλλου. Και αν αυτό γίνει βίωμα πολιτισμικό πιο εύκολα θα γίνει και κοινωνικο-πολιτικό και τότε σίγουρα η Τέχνη θα έχει επανακτήσει τον θεραπευτικό της χαρακτήρα.

Διαβάστε επίσης:

Έκθεση της Ειρήνης Γκόνου στη Γκαλερί Ευριπίδη | Έως 24 Μαρτίου 2018