Ως τις 11 Ιουνίου οι αίθουσες του Μουσείου Μπαρμπερίνι γεμίζουν με την ακτινοβολία και ζεστασιά του πιο λαμπερού ουράνιου σώματος, του ήλιου. Σημείο εκκίνησης της έκθεσης υπήρξε ο πίνακας του Κλώντ Μονέ με τίτλο Impression, Soleil levant (1872), ο οποίος ανήκει στο Musée Marmottan και πολύ σπάνια παρουσιάζεται εκτός Παρισιού. Στο Μουσείο στο Πότσνταμ παρουσιάστηκε μόνο κατά τις πρώτες οκτώ εβδομάδες. Η έκθεση πραγματοποιήθηκε αρχικά στο Παρίσι με τίτλο Face au soleil. Un astre dans les arts στο Museé Marmottan από τον Σεπτέμβριο 2022 ως τον Ιανουάριο 2023.
Παρουσιάζονται περίπου 130 έργα, ζωγραφική, γλυπτά, χειρόγραφα, τυπώματα, φωτογραφίες και βίντεο από τους Σόνια Ντελωνέ, Όττο Ντιξ, Άλμπρεχτ Ντύρερ, Όλαφουρ Ελίασον, Άνταμ Έλσχάιμερ, Μαξ Έρνστ, Κάσπαρ Νταβίντ Φρίντριχ, Χουάν Μιρό, Κλώντ Μονέ, Έντβαρτ Μούνκ, Οντιλόν Ρεντόν, Πήτερ Πώλ Ρούμπενς, Καταρίνα Σίβερντιγκ και Ουίλλιαμ Τέρνερ.
Ο ήλιος ως πηγή φωτός στην τέχνη
Ως πηγή ζεστασιάς και φωτός, αιτία αλλαγής των εποχών και εγγυητής της γονιμότητας, ο ήλιος αποτελεί τη βάση της ύπαρξής μας. Υπήρξε το επίκεντρο θρησκευτικών και μυθολογικών αντιλήψεων στους πιο πρώιμους πολιτισμούς και λατρεύτηκε ως πηγή ανεξάντλητης δύναμης. Στην Ευρωπαϊκή τέχνη έχει παίξει τεράστιο ρόλο ως σύμβολο ή προσωποποίηση της θείας δύναμης, ως πρωταγωνιστής σε μυθολογικές αφηγήσεις, ως ατμοσφαιρικό στοιχείο σε τοπία από τον 17ο αιώνα και ως ενισχυτής της εντύπωσης έντασης του χρώματος στη μοντέρνα τέχνη.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ο ανίκητος Θεός: Η προσωποποίηση
Στην αρχαία Ελλάδα ο λαμπρός αστέρας προσωποποιήθηκε από τον θεό Ήλιο και αργότερα τον Απόλλωνα. Η ανθρωπομορφική αντίληψη της ηλιακής θεότητας πέρασε αργότερα και στη Ρωμαική Αυτοκρατορία ως Sol Invictus, ο ανίκητος θεός και κατόπιν στη Χριστιανική Εποχή όπου ο Χριστός λατρεύτηκε ως ο αληθινός ήλιος. Καμία αρχαία θεότητα δεν ήταν καταλληλότερη για να παραστήσει τη δύναμη του ηγεμόνα από τον ήλιο, τον όμορφο, νεαρό κομιστή του φωτός και εγγυητή της τάξης. Αυτοκράτορες και βασιλιάδες υιοθέτησαν εικόνες του θεού ήλιου για να εξευγενιστούν και να δοξάσουν τους δικούς τους θριάμβους. Αυτές οι ακραίες συμβολικές συσχετίσεις ελαττώθηκαν κατά τον 17ο αιώνα και ο ήλιος έγινε μια γήινη αλληγορία για την ημέρα.
Η πτώση αυτών που ίπτανται στα ουράνια: Ο Μύθος
Στην αρχαία ελληνική εικονογραφία ο ήλιος δεν ήταν απλά μια δημιουργική δύναμη και σύμβολο της ζωής, αλλά και το πιο εμφανές στοιχείο της κοσμικής τάξης. Αυτό όριζε και συγκεκριμένα όρια στην ανθρώπινη συμπεριφορά: όποιοι τα παραβίαζαν έπρεπε να υποστούν τις εκδικητικές συνέπειες της μοίρας. Δύο μύθοι με πρωταγωνιστή τον ήλιο σχετίζονται με τη νεανική αλαζονεία και έλλειψη σύνεσης, του Φαέθωνα και του Ίκαρου, οι οποίοι προκάλεσαν το μένος του θεού με το να αμφισβητήσουν τη δύναμη της εξουσίας του.
Εκθρόνιση: Η Βιβλική ερμηνεία
Η Παλαιά Διαθήκη περιγράφει τον ήλιο ως ένα στοιχείο της Θεϊκής δημιουργίας, που έχει ως αποστολή να φέρνει το φως και τις εποχές και να εξυμνεί τη δόξα του Θεού. Η χριστιανική εικονογραφία αντικατοπτρίζει αυτή την αντίληψη του ήλιου ως λειτουργικό στοιχείο στην υπηρεσία του Θεού σε αντίθεση με την αρχαιοελληνική οπτική που παρουσίαζε τον ήλιο ως αυτόνομη δύναμη, ως θεό που αντιπροσώπευε τη συμπαντική τάξη. Η Καινή Διαθήκη διεύρυνε τη θρησκευτική εργαλειοποίηση του ούρανιου σώματος, με τις πρώιμες εικόνες της Σταύρωσης να απεικονίζουν μεν τον ήλιο με τον τρόπο των αρχαίων προσωποποιήσεων, αλλά ουσιαστικά με το ρόλο ενός απλού μάρτυρα-παρατηρητή. Ο ήλιος δρούσε μόνο ως έμφαση της συμπαντικής διάστασης ενος θρησκευτικού γεγονότος, όπως για παράδειγμα η έκλειψη ηλίου που σημειώθηκε κατά το θάνατο του Χριστού σύμφωνα με τον Άγιο Λουκά τον Ευαγγελιστή.
Η δύναμη του αστερισμού: Εσωτερισμός
Η ιερή δύναμη του ήλιου αποτελούσε σημαντικό στοιχείο των αρχαίων πολιτισμών μέχρι και τα πρώτα χρόνια του 20ου αιώνα. Η αστρολογία συνυπολόγιζε τον ήλιο ως έναν από τους επτά πλανήτες σύμφωνα με την άποψη του Αριστοτέλη, ενώ αυτοί που γεννιούνταν κάτω από τον αστερισμό του Ήλιου θεωρούνταν ξεχωριστοί χαρακτήρες. Στο ταρώ, ένα παιχνίδι με κάρτες του 15ου αιώνα που οι εσωτεριστές θεωρούν ότι είναι μια μυστική Αιγυπτιακή δοξασία, ο Ήλιος είναι ένα από τα ισχυρά φύλλα που παρουσιάζεται είτε με μορφή ανθρώπου είτε ως ήλιος με πρόσωπο. Στη μεσαιωνική αλχημεία, η ενέργεια του ήλιου διευκόλυνε την αναζήτηση για την Φιλοσοφική Λίθο, τον τελικό συμβολικό σκοπό του magnus opus (το μέγα έργο), τη μυθική ουσία που μετέτρεπε τα απλά μέταλλα σε ασήμι ή χρυσό. Ο χρυσός σχετιζόταν, σύμφωνα με τους αλχημιστές, με τον ήλιο και η χρήση του υλικού αυτού ήταν ένα αγαπημένο μέσο των καλλιτεχνών ακόμα και τον 20ο αιώνα.
Ο ήλιος υπό εξέταση: Ουμανισμός και το Σύμπαν
Η άμεση επίδραση του ήλιου επιτρέπει στον άνθρωπο να αντιλαμβάνεται τον εαυτό του ως μέρος του κόσμου συνολικά. Αυτή η σχέση οπτικοποιείται μέσα από την στροφή του ανθρώπου προς τον ήλιο. Χειρονομίες ή στάσεις που αντικρύζουν τον ήλιο αποτελούν δράσεις επικοινωνίας με την ίδια την ενέργεια του ήλιου. Η οπτική εμπειρία του λαμπερού ήλιου στη φύση μπορεί επίσης να βιωθεί ως αποκάλυψη του υπερβατικού. Κατά τον 19ο αιώνα οι καλλιτέχνες δημιούργησαν πνευματικά φορτισμένα τοπία όπου ο ήλιος αποτελεί σύμβολο της Θείας Παρουσίας. Ο δοξαστικός ύμνος με τίτλο Càntic del sol που έγραψε ο Άγιος Φραγκίσκος της Ασίζης είναι μια λυρική έκφραση αυτής της διασύνδεσης που υπήρξε πηγή έμπνευσης για τους καλλιτέχνες.
Κοιτώντας τον ουρανό: Αστρονομία
Από την αρχή του κόσμου, ο ήλιος έχει υπάρξει όχι μόνο αντικείμενο θρησκευτικής λατρείας, αλλά και προσεκτικής παρατήρησης ως ουράνιο σώμα. Από την αρχαιότητα οι αστρονόμοι μελέτησαν τη θέση του Ήλιου στο Σύμπαν και την επίδραση του στις εποχές του χρόνου. Παράλληλα με τις τακτικές αλλαγές όπως η διάρκεια της ημέρας, αποκλίσεις της εμφάνισης του Ήλιου καταγράφτηκαν με προσοχή, ενώ οι εκλείψεις, «σημάδια» πάνω στον ήλιο και το παρήλιο θεωρούνταν κακοί οιωνοί ακόμα και τον 16ο αιώνα. Τον 19ο αιώνα βελτιωμένα τηλεσκόπια κατέστησαν δυνατή την έρευνα των φυσικών χαρακτηριστικών του Ήλιου και την καταγραφή της επιφάνειας του. Αστρονομικές φωτογραφίες και σχέδια διαφόρων φαινομένων αναδεικνύουν σήμερα ένα αισθητικό ενδιαφέρον και αποκαλύπτουν τη μαγεία του ως τώρα αόρατου.
Αντικρίζοντας τον ήλιο: Τοπία
Ο ήλιος είναι η φυσική πηγή του φωτός. Παρ’όλα αυτά ήταν μόλις στις αρχές του 17ου αιώνα που απέκτησε μια σημαντική θέση στην τοπιογραφία. Οι καλλιτέχνες άρχισαν να παρατηρούν τη φωτεινότητα και τις θεαματικές χρωματικές εντυπώσεις της δύσης και της ανατολής του ηλίου και συνειδητοποίησαν ότι ένα ενιαίο, θερμό οπτικό πλάνο μπορούσε να αναπτύξει μια συναισθηματική συνθήκη. Ο ήλιος αναδείχθηκε σε ένα εικαστικό στοιχείο έκφρασης που προσέδιδε μια ατμοσφαιρικότητα σε ζωγραφικά έργα φυσιοκρατικών ή εξιδανικευμένων τοπίων. Ο ήλιος έγινε συχνά το κυρίαρχο οπτικό στοιχείο, με αποκλειστικό επίκεντρο τα ζωγραφικά εφέ του. Κατά τον 19ο αιώνα οι ζωγράφοι διερεύνησαν τις δικές τους προσλαμβάνουσες στην απεικόνιση του ήλιου, ενώ γύρω στα 1900 ο ηλιακός δίσκος που δεσπόζει πάνω από τοπία έγινε μια έκφραση πνευματικότητας για τους Συμβολιστές.
Έντονη ακτινοβολία: Το Χρώμα
Η συνεχώς αυξανόμενη ελευθερία στη χρήση του χρώματος στη ζωγραφική μετά το 1900 επέφερε επίσης μεγαλύτερη χρωματική ένταση στην τοπιογραφία. Απεικονίσεις του ανατέλοντος ή δύοντος ηλίου ήταν κατάλληλες για τα υπερβολικά εφέ του χρώματος, που συχνά αποτελούσαν το κυρίαρχο οπτικό στοιχείο στις συνθέσεις. Μετά το 1910 οι οπτικές εμπειρίες της ακτινοβολίας του ήλιου και οι ανακαλύψεις της φυσιολογίας του χρώματος έπαιξαν σημαντικό ρόλο στην ανάπτυξη της μη παραστατικής τέχνης. Από το 1930 και μετά, πίνακες αφηρημένης τέχνης παρουσίαζαν συχνά τον ήλιο ως έναν κύκλο. Ακριβώς επειδή αυτή η αρχετυπική φόρμα δεν είχε εικονογραφική λειτουργία μπορούσε να χρησιμοποιηθεί ως σύμβολο για το ενεργειακά φορτισμένο κέντρο του κόσμου. Η ποπ αρτ του 1960, η οποία απέρριψε οποιαδήποτε πνευματική σημασία στην τέχνη, υιοθέτησε το μοτίβο του ήλιου ως μια ειρωνική, αλλά και αισθητικά αποτελεσματική αναφορά.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Arthur G. Dove, Κόκκινος Ουρανός, 1935, Λάδι σε καμβά, 51,44 x 71,12 εκ. | The Phillips Collection, Washington, D.C. © Andrew Dintenfass, The Estate of Arthur G. Dove, courtesy Terry Dintenfass, Inc., New York, N.Y. 10021
Πηγή: Κείμενα της έκθεσης
Φωτογραφίες: museum-barberini.de