Η Ελένη Πανουκλιά μίλησε στο Culture Now για την site specific παρέμβαση “Ό,τι φωτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία” στο Παλιό Ελαιουργείο Ελευσίνας, την οποία δημιούργησε στα πλαίσια των Αισχυλείων 2016.
Συνέντευξη: Στρατής Πανταζής
Culture Now: Σε προηγούμενη συνέντευξή σας έχετε εξηγήσει ότι ο τίτλος της έκθεσής σας εκφράζει απόλυτα αυτό που κάνετε, δηλαδή ότι ψάχνετε αυτό που δεν αποκαλύπτεται, δεν πιάνεται αλλά που υπάρχει παντού. Μιλήστε μας για αυτό μέσα στο έργο σας;
Ελένη Πανουκλιά: Όταν λέω ότι ο τίτλος εκφράζει αυτό που ερευνώ, εννοώ ότι πρόκειται για κάτι ρευστό, ασταθές, δυσδιάκριτα αντιληπτό. Κάτι σαν πληροφορία – data που δεν αποκωδικοποιείται από τις ανθρώπινες αισθήσεις ενώ υπάρχει παντού. Αυτό αποτελεί την κύρια αναζήτησή μου σε όλο το φάσμα του έργου μου όχι μόνο στο έργο της Ελευσίνας. Είναι βασικός κώδικας της δουλειάς μου. Δεν εμπιστεύομαι την όρασή μου και κατ’ επέκταση την πραγματικότητα έτσι όπως παρουσιάζεται μπροστά στα μάτια μου. Αναζητώ άλλο τρόπο θέασής της και δημιουργώ συνθήκες χώρου ώστε ο θεατής να μπορεί μέσα σε αυτές, να καταφέρει να αμφισβητήσει αυτό που αντιλαμβάνεται.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
CN: Σε αυτό το έργο, ο θεατής δεν χρησιμοποιεί μόνο την ακοή και την όρασή του, η οποία είναι και περιορισμένη, αλλά βιώνει το έργο, ειδικότερα στο σκοτεινό εσωτερικό χώρο του κτιρίου, με το ένστικτό και το σώμα του. Γιατί σας ενδιαφέρει αυτή η προσέγγιση;
ΕΠ: Σε αυτό το έργο ο θεατής καλείται να μην χρησιμοποιήσει την όρασή του ή καλύτερα να μην εμπιστευτεί την όρασή του, να μην εστιάσει όμως και μόνο στο όποιο άκουσμα αλλά να βιώσει με το διάφραγμα του, με το σώμα του, το ηχοτοπίο που αναπτύσσεται γύρω του, μέσα στο οποίο κρύβονται στοιχεία – ειδήσεις της εδώ και τώρα ιστορίας της ελληνικής και όχι μόνο πραγματικότητας. Ξέρετε λίγες μέρες μετά τα εγκαίνια και παρατηρώντας αντιδράσεις θεατών, διακρίνω μια αμηχανία – άρνηση να «σταθούν» στον εξωτερικό χώρο αμέσως μόλις εισέλθουν στον πυρήνα που προσπάθησα να δημιουργήσω. Αυτό συμβαίνει κατά τη γνώμη μου επειδή δεν βλέπουν! Έχουμε μάθει να εστιάζουμε σε ότι η όρασή μας κυρίως εντοπίζει. Μπαίνεις μέσα σε ένα σκοτεινό χώρο όπου μεγάλοι όγκοι χώματος υψώνονται δίπλα σου, μεταλλικές επιφάνειες πάλλονται διαμορφώνοντας μέσα από αυτή την αντιθετική σχέση ελεύθερης μεταλλικής επιφάνειας που πάλλεται και όγκου χώματος που της μπλοκάρει την ελεύθερη κίνηση την ίδια στιγμή, και παρατηρείς τους ανθρώπους να μην μπορούν να σταθούν και να κατανοήσουν αυτό που συμβαίνει μπροστά τους, να μην θέλουν να σταθούν. Ακριβώς αυτό ήθελα να αποκαλυφθεί στον καθένα! Όλα τα ηχητικά μηνύματα που οπτικοποιούνται σαν μια πάλη, είναι επιλογή ειδήσεων που ακούμε καθημερινά, αλλά φτάνουν στα αυτιά μας σαν μια αμβλυμμένη πληροφορία, καθιστώντας τον καθένα που έρχεται σε επαφή με αυτή ακινητοποιημένο, χωρίς ικανότητα αντίδρασης, χωρίς ενσυναίσθηση. Για να περιγράψω όλο αυτό, χρησιμοποιώ τον όρο «μονωμένο συναίσθημα». Ο θεατής εστιάζει τελικά σε όλο αυτό που περιέγραψα μόνο αφού ολοκληρώσει τη διαδρομή του στον εξωτερικό και εσωτερικό χώρο.
CN: Πέρα της εκπαίδευσής σας στην Ανωτατή Σχολή Καλών Τεχνών, έχετε σπουδάσει και χημεία. Έχει επηρεάσει αυτό το έργο σας;
ΕΠ: Η έρευνα και ο πειραματισμός ήταν πάντα οι βαθύτερές μου ανάγκες. Γι αυτό και ξεκίνησα από τη σπουδή πάνω στη Χημεία. Ήθελα να γίνω Βιοχημικός αλλά στην πορεία (πολύ νωρίς) με κέρδισε η Τέχνη. Η επιστημονική διερεύνηση πάνω σε θέματα που με απασχολούν είναι δεδομένη. Θεωρίες όπως η θεωρία των πάντων, η θεωρία υπερχορδών, η κβαντομηχανική, δίνουν μια άλλη διάσταση στις αναζητήσεις μου. Όμως δεν είναι μόνο οι θετικές επιστήμες που επιδρούν στη σκέψη και στο έργο μου. Φιλοσοφία και Ψυχολογία κατέχουν εξέχουσα θέση.
Ελένη Πανουκλιά, Ό,τι φωτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία, 2016. Πολυμεσική εγκατάσταση, Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας. Φωτογραφία: Βασίλης Ξενιάς. Eυγενική παραχώρηση: Ελένη Πανουκλιά και Qbox.
CN: Στα εγκαίνια της έκθεσης μου αναφέρατε ότι δουλεύατε και επεξεργαζόσασταν αυτό το έργο για δύο χρόνια. Το εμπνευστήκατε από την Ελευσίνα και το χώρο του Ελαιουργείου ή ιδέα αυτή προϋπήρχε;
ΕΠ: Κάθε φορά όταν έρχομαι αντιμέτωπη με ένα χώρο για τον οποίο πρέπει να δημιουργήσω μια νέα συνθήκη (μια site-specific εγκατάσταση), έχω πάντα κενό το μυαλό μου. Ξεκινώ με την όσο το δυνατόν ακριβή καταγραφή του και αφού συλλέξω υλικό για το τι είναι ή ήταν ο χώρος αυτός και το περιβάλλον που τον περιέχει, δουλεύω με την κάτοψή του, τα μεγέθη του και αναπτύσσω νέα δεδομένα μέσα σε αυτόν. Κάπως έτσι συνέβη και εδώ. Ήρθα στο Παλαιό Ελαιουργείο στις 13 Αυγούστου του 2014 και ξεκίνησα την καταγραφή. Επειδή ζω και εργάζομαι στην περιοχή της Δυτικής Αττικής από το 2007, κέντρο της οποίας (υπηρεσιακά τουλάχιστον) είναι η Ελευσίνα, βιώνω αυτή την πόλη σαν πόλη έντονων αντιθέσεων. Έχει υπάρξει μεγάλη βιομηχανική ζώνη της Ελλάδας, έχει υποστεί την υποβάθμιση εξαιτίας αυτής της ιδιότητάς της ενώ έζησε το μεγαλείο και τη δόξα σαν Πόλη Λατρείας των Ελευσίνιων Μυστηρίων. Άρχισα να δουλεύω πάνω στη σύλληψη μιας ιδέας που θα οδηγούσε σε μια γέφυρα διαλεκτική μεταξύ χώρου και ιστορίας του, παρόντος και παρελθόντος. Έτσι ο Ηράκλειτος και η ενότητα των αντιθέτων κυριάρχησαν στη σκέψη μου. Η ιστορία της Ελευσίνας, του αρχαιολογικού χώρου, των δονούμενων πληροφοριών που εκπέμπονται από αυτόν όσο και του μοναδικού χώρου του Παλιού Ελαιουργείου, η κλίμακά του, οι συνεχείς περιορισμοί ως προς την ασφαλή χρήση του και η καθηλωτική φθαρτότητα του, όρισαν τα πλαίσια στα οποία κινήθηκα. Μια εξαιρετική εμπειρία βίωσα εδώ στο χώρο αυτό!
CN: Πόσο το έργο αυτό στην Ελευσίνα συνδυάζεται με τις προηγούμενες δουλειές σας; Αποτελεί μία συνέχεια τους;
ΕΠ: Το Ό,τι φωτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία είναι αδιάσπαστο μέρος του συνολικού μου έργου, είναι μια προέκταση των προηγούμενων έργων. Για μένα είναι ιδανική στιγμή έκφρασης των όσων αναζητώ όλα αυτά τα χρόνια. Είναι μια προσπάθεια να δημιουργηθεί μια ανοιχτή σχέση συνύπαρξης χώρου – θεατή, μια νέα συνθήκη χώρου για την ανάπτυξη της πεποίθησης της σημαντικότητας της ενότητας των αντιθέτων.
CN: Στο έργο σας παρατηρούμε τον διάλογο μεταξύ φωτός – σκοταδιού, σιωπής – θορύβου, εσωτερικού – εξωτερικού και ανοιχτού – κλειστού. Πόσο σημαντικός είναι αυτός ο διάλογος;
ΕΠ: Όπως αναφέρθηκα και πιο πριν, η σύλληψη της πρότασής μου για μια εικαστική παρέμβαση στο Παλαιό Ελαιουργείο στηρίχθηκε από την αρχή σε αποφθέγματα του Ηράκλειτου διότι οι αντιθέσεις που βίωνα σ αυτή την πόλη ήταν τεράστιες. Ταυτόχρονα όλη η δουλειά μου είτε αφορά έργα στο χώρο είτε σχέδια σε χαρτί στηρίζεται σε μια συνεχή αναζήτηση συνύπαρξης αντιθετικών στοιχείων. Η ομορφιά οφείλεται σε αντίθετα πράγματα που ενώνονται.
CN: Οι μπλοκαρισμένες είσοδοι των κτιρίων, οι μεταλλικές επιφάνειες και οι σωροί χώματος θυμίζουν έργα καλλιτεχνών της δεκαετίας του ’60, όπως του Γιάννη Κουνέλλη, του Robert Smithson και του Richard Serra. Υπάρχουν επιρροές στο έργο σας από αυτή τη γενιά ή από άλλους καλλιτέχνες;
ΕΠ: Ο Robert Smithson είναι ένας καλλιτέχνης με το έργο του οποίου αισθάνομαι σύγκλιση. Η έννοια της εντροπίας έτσι όπως ορίστηκε στη σύγχρονη επιστήμη απασχόλησε τον Smithson και «συνελήφθη» για πρώτη φορά από τον Ηράκλειτο. «Σαν σωρός σκουπίδια χυμένα στην τύχη (δεν είναι) ο ωραιότερος κόσμος;» αναφέρει σε ένα από τα αποφθέγματά του. Αν η εντροπία είναι το μέτρο της τάξης ή αντίστροφα της αταξίας, η τυχαιότητα είναι καθοριστικός παράγοντας για την αύξηση της εντροπίας. Τάξη και αταξία συγκρούονται, δύο συμπληρωματικές έννοιες.
Ελένη Πανουκλιά, Ό,τι φωτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία, 2016. Πολυμεσική εγκατάσταση, Παλαιό Ελαιουργείο Ελευσίνας. Φωτογραφία: Βασίλης Ξενιάς. Eυγενική παραχώρηση: Ελένη Πανουκλιά και Qbox.
CN: Για μένα το έργο σας έχει μία έντονη θεατρικότητα λόγω του χαμηλού φωτισμού που πέφτει επάνω στις μεγάλων διαστάσεων μεταλλικές επιφάνειες, οι οποίες μοιάζουν με σκηνή και ηθοποιοί/πρωταγωνιστές είναι οι επισκέπτες. Ισχύει αυτή η προσέγγιση στο έργο σας;
ΕΠ: Δεν θα έλεγα θεατρικότητα, ίσως αναζήτηση μιας ποιητικής. Για να τονιστεί σε αυτό το έργο η σημασία της αναζήτησης του «φωτεινού» από το θεατή, κρατήθηκαν μεγάλοι όγκοι χώματος στο απόλυτο σκοτάδι, σε σημείο να μην μπορεί να φανερωθεί το μέγεθος της παρέμβασης στο χώρο! Έχουν μεταφερθεί ίσως και πάνω από 80 φορτηγά χώμα! Τα μεταλλικά παραπετάσματα που μπλοκάρουν τις προϋπάρχουσες εισόδους των κτιρίων φωτίστηκαν αμυδρά γιατί αν και τοποθετημένα στην εξωτερική διαδρομή της παρέμβασης, ο θεατής παραμένει στο σκοτάδι και βρίσκεται κάπου «μέσα» ακόμη, δεν έχει «βγει». Δεν θα μπορούσε να χρησιμοποιηθεί το φως διαφορετικά σε αυτή τη συνύπαρξη με το σκοτάδι. Ήταν πάρα πολύ δύσκολο να μου αποκαλυφθεί η ένταση του φωτός που έπρεπε να αφήσω στον εξωτερικό χώρο αφού το «φωτεινό» στοιχείο έπρεπε να συναντάται σε άλλο σημείο της διαδρομής.
CN: Η κυρία Μηνιουδάκη, επιμελήτρια της έκθεσης, στο κείμενο της συνδυάζει το έργο σας με τη θεωρία των αντιθέτων του Ηράκλειτου και με το σκοτάδι που έχει πέσει πάνω στην ελληνική κοινωνία. Στο έργο σας προσωπικά βλέπω έντονα στοιχεία από το Μπαρόκ. Ο θεατής στο τέλος της διαδρομής της εγκατάστασής σας, οποίος έχει ήδη περάσει μέσα από την ανασκαφή και την ιστορία της Ελευσίνας, ξεπηδάει και βγαίνει μέσα από το σκοτάδι και τη σκιά, όπως τα πρόσωπα στους πίνακες του Καραβάτζιο. Γιατί σας ενδιαφέρει η σκιά; Γενικότερα το έργο σας έχει υιοθετήσει στοιχεία από το Μπαρόκ;
ΕΠ: Και η επιμελήτρια του έργου Καλλιόπη Μηνιουδάκη μου έχει αναφερθεί στην μπαρόκ αισθητική του έργου, ιδιαίτερα όσον αφορά την εμπλοκή του θεατή και την πολυαισθητηριακή εμπειρία του χώρου (κυρίως υπό το φακό της Mieke Bal και τον τρόπο που βλέπει τη συνέχεια της αισθητικής του μπαρόκ και την πολιτική της στη σύγχρονη installation art). Αν και αποφασίσαμε να κρατήσουμε την πρώτη αυτή ανάγνωση του έργου πιο κοντά στo αρχικό δικό μου σκεπτικό, νομίζω ότι υπάρχουν υπαινιγμοί που θα αναπτυχθούν περισσότερο στον κατάλογο που πρόκειται να εκδοθεί. Όμως η σκιά ή αν θέλετε το αποτέλεσμα της σκιάς δεν είναι κάτι που καθόρισε και οδήγησε στη σύλληψη του έργου ή του φωτισμού του, οπότε δεν μπορώ να πω ότι η αισθητική του μπαρόκ διέπει το έργο μου γενικότερα. Τέλος να υπενθυμίσω ότι η Μηνιουδάκη δεν θα μπορούσε να παραβλέψει στην προσέγγισή της την ύπαρξη της σύνδεσης του στοχασμού του Ηράκλειτου με το έργο αυτό.
Φωτογραφίες: Βασίλης Ξενιάς
________________
Η site specific παρέμβαση “Ό,τι φωτεινό έχει να πει, θα πρέπει να μείνει εικασία” της Ελένης Πανουκλιά στο Παλιό Ελαιουργείο Ελευσίνας μέχρι τις 15 Νοεμβρίου 2016. Περισσότερες πληροφορίες εδώ