Ελληνική Επανάσταση IV: Συναυλία της ΚΟΑ στο Μέγαρο Μουσικής Αθηνών

Φανταστείτε ένα πρόγραμμα όπου συμπυκνώνονται διαφορετικές, αλλά εξίσου πολύτιμες σελίδες της μουσικής εθνικής μας κληρονομιάς. Όπου το χθες, το σήμερα – αλλά κι οι νύξεις για το αύριο – βρίσκονται σε αρμονική διαδοχή. Η συναυλία Ελληνική Επανάσταση IV της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών, κάνει αυτό ακριβώς. Ανοίγει τον διάλογο ανάμεσα σε ορχηστρικά έργα διαφορετικών εποχών και προσεγγίσεων. Ξεκινώντας από την Εισαγωγή και φούγκα πάνω σε δύο ελληνικά θέματα του πρωτοπόρου του Ελληνικού Μελοδράματος, Διονύσιου Λαυράγκα. Έργο, το οποίο διακρίνεται για τη διαύγεια ύφους που χαρακτηρίζει το μουσικό του ιδίωμα. Ακολουθεί, η νέα σύνθεση Palingenesis, του ταλαντούχου Ευριπίδη Μπέκου, παραγγελία της ΚΟΑ για την επέτειο των 200 χρόνων από την Ελληνική Επανάσταση που αποτυπώνει την κυκλική ροή της Ιστορίας. Στο πρόγραμμα ξεχωρίζει η Σουίτα αρ.1 για πιάνο και ορχήστρα του Μίκη Θεοδωράκη, έργο-σταθμός στην καλλιτεχνική πορεία του σπουδαίου συνθέτη, βαθύτατα επηρεασμένο από την Κρήτη όπου γεννήθηκε. Σολίστ, η σε βάθος γνώστρια της γραφής, στενή συνεργάτιδα του Μίκη Θεοδωράκη, Τατιάνα Παπαγεωργίου. Η βραδιά κλείνει με έναν από τους κορυφαίους εκπροσώπους της Εθνικής Μουσικής Σχολής, τον Αντίοχο Ευαγγελάτο και τις Παραλλαγές και φούγκα πάνω σε ένα ελληνικό δημοτικό τραγούδι. Στο πόντιουμ, ο ανερχόμενος μαέστρος Διονύσης Γραμμένος.

Το σχόλιο του μαέστρου

Πρόκειται για ένα πρόγραμμα έργων το οποίο δεν είναι ιδιαίτερα γνωστό στο ευρύ κοινό. Χρειάζεται λοιπόν μια επιπλέον φροντίδα, καθώς η εκτέλεσή μας θα δημιουργήσει σε πολλούς την πρώτη εικόνα που θα σχηματίσουν για τη μουσική αυτή.

Χαίρομαι για τη σύμπραξη με την Κρατική Ορχήστρα Αθηνών και ευχαριστώ θερμά για την πρόσκληση.

Το πρόγραμμα με μια ματιά

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΑΥΡΑΓΚΑΣ (1860 – 1941)
Εισαγωγή και φούγκα πάνω σε δύο ελληνικά θέματα

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΜΠΕΚΟΣ (γεν. 1991)
Palingenesis, παραγγελία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών για τα 200 χρόνια της Ελληνικής Επανάστασης

ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ (γεν. 1925)
Σουίτα αρ.1 για πιάνο και ορχήστρα

ΑΝΤΙΟΧΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ (1903–1981)
Παραλλαγές και φούγκα πάνω σε ένα ελληνικό δημοτικό τραγούδι

ΣΟΛΙΣΤ
Τατιάνα Παπαγεωργίου, πιάνο

ΜΟΥΣΙΚΗ ΔΙΕΥΘΥΝΣΗ
Διονύσης Γραμμένος

Για την ιστορία…

ΔΙΟΝΥΣΙΟΣ ΛΑΥΡΑΓΚΑΣ (1860 – 1941)

Εισαγωγή και φούγκα πάνω σε δύο ελληνικά θέματα

Τον Αύγουστο του 1941 πέθανε στο νησί όπου είχε δει το φως, στην Κεφαλληνία, ο Διονύσιος Λαυράγκας, πρωτοπόρος της ιδέας της ιδρύσεως του Ελληνικού Μελοδράματος. Ο Λαυράγκας είχε όμως πρωτοστατήσει και στην ιδέα της δημιουργίας εθνικής ελληνικής μουσικής, αν ληφθεί υπόψη ότι η «Πρώτη Σουίτα» του για ορχήστρα είναι το πρώτο Ελληνικό συμφωνικό έργο με γνήσιο ελληνικό χρώμα. Η «Εισαγωγή και Φούγκα» που εκτελείται σήμερα είναι βασισμένη επάνω στο γνωστό χορευτικό σκοπό -τσάμικο- «Τούρκα δέρνει» και έχει όλα τα χαρακτηριστικά της τέχνης του συνθέτη: τη διαύγεια του ύφους, την πλούσια αντιστικτική επεξεργασία και τη φωτεινή ενορχήστρωση.

Γεώργιος Σκλάβος (ανατύπωση από το έντυπο πρόγραμμα της εναρκτήριας συναυλίας της Κ.Ο.Α. στις 28 Φεβρουαρίου 1943)

ΕΥΡΙΠΙΔΗΣ ΜΠΕΚΟΣ (γεν. 1991)

Palingenesis (2020)
(Παραγγελία της Κρατικής Ορχήστρας Αθηνών για τον εορτασμό των διακοσίων χρόνων από την Επανάσταση του 1821)

Οι μετασχηματισμοί θεμελιωδών μουσικών ιδεών και η συμβολιστική προοπτική ως αντικατοπτρισμός της Ιστορίας αποτελούν βασικά στοιχεία του έργου «Palingenesis». Μελωδίες δομημένες με «ελληνικά» στοιχεία εμφανίζονται μέσα σε ποικιλόμορφα ηχητικά περιβάλλοντα παρουσιάζοντας το αφήγημα της «πάλης» στο πέρασμα του χρόνου και της ανάγκης για έκρηξη, επανάσταση και φυγή…Οι έννοιες «γένεση» – «αποδόμηση-θάνατος» – «παλιν-γένεση» σκιαγραφούν τη μακροδομή του έργου ενώ παράλληλα η κυκλική φόρμα του συμβολίζει την τάση της Ιστορίας να επαναλαμβάνεται. Πηγή έμπνευσης για τη σύνθεση του έργου αποτέλεσε το ποίημα «Το Ελληνόπουλο» του Β. Ουγκώ (σε μετάφραση Κ. Παλαμά) και συγκεκριμένα τα αποσπάσματα: «Ερημιά παντού. Μα κοίταξε κι απάνου εκεί στο βράχο, στου κάστρου τα χαλάσματα κάποιο παιδί μονάχο κάθεται, σκύβει θλιβερά το κεφαλάκι, στήριγμα και σκέπη του απομένει μόνο μιαν άσπρη αγράμπελη σαν αυτό ξεχασμένη μεσ’την αφάνταστη φθορά….[…] Μη το πουλί που κελαηδάει στο δάσος νύκτα μέρα, και με τη γλύκα του περνάει και ντέφι και φλογέρα; Τι θες κι απ’ όλα τα αγαθά τούτα; Πες. Τα άνθος, τον καρπό; Θες το πουλί; – Διαβάτη, μου κράζει το Ελληνόπουλο με το γαλάζιο μάτι: Βόλια, μπαρούτι θέλω. Να.» –

Ευριπίδης Μπέκος

ΜΙΚΗΣ ΘΕΟΔΩΡΑΚΗΣ (γεν. 1925)

Σουίτα αρ.1 για πιάνο και ορχήστρα
Presto
Andante moderato
Andante sostenuto
Allegro
Largo

Αφήνοντας την Αθήνα για το Παρίσι τον Οκτώβριο του 1954, ο Μίκης Θεοδωράκης είχε ολοκληρώσει την Πρώτη Συμφωνία του. Από τις αρχές του 1955 καταπιάνεται με τη σύνθεση της Σουίτας αρ.1 για πιάνο και ορχήστρα, όπου η στροφή του σε σχέση με την Πρώτη Συμφωνία είναι ολοκληρωτική. Είναι σαν να γυρίζει την πλάτη στα τραύματα του πρόσφατου παρελθόντος που με τόσο δραματικό τρόπο προσπάθησε να καταγράψει χρησιμοποιώντας τη φόρμα της συμφωνίας. Ίσως στο σημείο αυτό να πρέπει να υπενθυμίσουμε τη μεγάλη επίδραση που είχε πάνω του η ανακάλυψη της πατρογονικής μουσικής, όταν για πρώτη φορά θα γνωρίσει από κοντά την Κρήτη ευθύς μετά τη Μακρόνησο (1949). Ο Θεοδωράκης είχε γράψει κάπου εκείνη την εποχή πως «η Κρήτη είναι μια μουσική που προχωρεί επάνω στα δόντια του ρυθμού». Κι αυτήν ακριβώς την εντύπωση μας δίνει το έργο από τις πρώτες κιόλας νότες. Ακριβώς στη μέση του πρώτου μέρους ο Κρητικός ρυθμός συναντά τα 9/8 του ζεϊμπέκικου εντελώς παραμορφωμένου από την ποιότητα των συγχορδιών και τη σφοδρότητα της ενορχήστρωσης. Το σόλο πιάνο κάνει την είσοδό του στο δεύτερο μέρος. Παίζει απλά, μονότονα, απειλητικά, πιο πολύ σαν όργανο κρουστό. Στο τρίτο μέρος ο Θεοδωράκης χρησιμοποιεί για πρώτη φορά τόσο εκτεταμένα τη δωδεκαφθογγική τεχνική, συνδυασμένη όμως με θεματικά στοιχεία που σπάνε την αυστηρότητα και την κατά τον συνθέτη μονοτονία της. Στο τέταρτο μέρος, που ξεκινά ως τετράφωνη φούγκα, ο διάλογος μεταξύ πιάνου και ορχήστρας οδηγείται σε διονυσιακό παροξυσμό.

Αστέρης Κούτουλας (απόσπασμα από το έντυπο πρόγραμμα συναυλίας της Κ.Ο.Α. στις 14 Ιουνίου 2002)

ΑΝΤΙΟΧΟΣ ΕΥΑΓΓΕΛΑΤΟΣ (1902 – 1981)

Παραλλαγές και φούγκα σε ένα δημοτικό τραγούδι
Θέμα: Allegro moderato e fiero
Παραλλαγές (1 – 12): L’istesso tempo – Adagio – Allegro feroce – Andante sostenuto – Allegro vivace – Moderato con tenerezza – Allegro ben ritmato – Adagio – Allegretto – Allegro eroico – Adagio molto (quasi un recitativo) – Andante solenne. Tempo di marcia funebre.
Φούγκα: Allegro con anima ma non troppo

Γράφοντας το έργο μου αυτό είχα στη σκέψη μου τα Ελληνικά Νιάτα που σ’ όλα τα τελευταία χρόνια, από το ’40 κι εδώ, πρόσφεραν τη ζωή τους για την τιμή και την ελευθερία της πατρίδος μας· μ’ ευλάβεια το αφιερώνω στη Μνήμη τους.

Ως κύριο θέμα, που έχει βασιστεί επάνω του ολόκληρο το έργο, έχει χρησιμεύσει το δημοτικό μας τραγούδι: «Σαράντα παλικάρια από τη Λειβαδιά». Οι παραλλαγές στη μορφή τους είναι σα μικρές ελεύθερες φαντασίες επάνω στο θέμα, με δική της η καθεμία φυσιογνωμία.

Η πρώτη παραλλαγή βασίζεται κυρίως στα χάλκινα και τα έγχορδα· στη δεύτερη πρωταγωνιστούν τα ξύλινα επάνω σε κρατημένους φθόγγους των εγχόρδων συνοδευόμενα από την άρπα και την τσελέστα. Η τρίτη και η τέταρτη βρίσκονται σε αντίθεση μεταξύ τους· η μία έχει έναν πολεμικό χαρακτήρα, η

άλλη αισθηματικό. Στην Πέμπτη το θέμα επαναλαμβάνεται έξη φορές· κάθε φορά πλουσιότερο σε ηχητικότητα. Η έκτη που ακολουθεί και που παραχωρεί στο σόλο βιολί τον κύριο ρόλο, έχει ένα μελαγχολικό χαρακτήρα σε συγκρατημένο ρυθμό επτά ογδόων. Η εβδόμη έχει ένα χαρακτηριστικό, έντονο ρυθμό που βασίζεται στην εναλλαγή των 3/4 με τα 3/8 (ζεμπέκικος). Η ογδόη μας ξαναθυμίζει καθαρά το κύριο θέμα και η ενάτη παιγνιδίζει επάνω σε μια επίμονη κίνηση (ostinato) των βιολοντσέλων. Η δεκάτη βασίζεται στο ρυθμό των 3/4 (τσάμικος) που εναλλάσσεται με το μέτρο των 5/4 κι έχει έναν ηρωικό χαρακτήρα. Η ενδεκάτη παραλλαγή είναι ένα ρετσιτατίβο των βιολοντσέλων και κοντραμπάσων που χρησιμεύει σα γέφυρα προς την τελευταία, ένα πένθιμο εμβατήριο που αρχίζει ήρεμα, κορυφώνεται στη μέση και σβήνει όπως άρχισε.

Το θέμα της φούγκας είναι κι αυτό βγαλμένο από το κύριο θέμα. Η όλη φούγκα έπειτα από διάφορες αναπτύξεις και ενδιάμεσα επεισόδια καταλήγει με την ταυτόχρονη εμφάνιση του κυρίου θέματος, του δημοτικού τραγουδιού, μαζί με διαφόρους αντιστικτικούς συνδυασμούς του θέματος της φούγκας.

Αντίοχος Ευαγγελάτος (ανατύπωση από το έντυπο πρόγραμμα συναυλίας της Κ.Ο.Α. στις 3 Απριλίου 1949, όταν και έγινε η πρώτη εκτέλεση του έργου)

Διαβάστε επίσης:

Κρατική Ορχήστρα Αθηνών: Το πρόγραμμα της καλλιτεχνικής περιόδου 2021-2022