«Exhibit B» του Μπρετ Μπέιλι: Μία συγκλονιστική ανθρώπινη εγκατάσταση

«Το να είσαι ελεύθερος δεν σημαίνει απλώς να σπάσεις τις αλυσίδες σου,  αλλά το να ζεις με τρόπο που να σέβεται και να υποστηρίζει την ελευθερία των άλλων» ~Νέλσον Μαντέλα~

Η πάντα εξωστρεφής –ευτυχώς για όλους μας- Στέγη, στο πλαίσιο του 3ου Fast Forward Festival, παρουσίασε εξαιρετικά ενδιαφέρουσες καλλιτεχνικές δημιουργίες που ξεπερνάνε τα γεωγραφικά, ιδεολογικά, κοινωνικά και πολιτισμικά σύνορα, καταργούν τα στερεότυπα, διευρύνουν τα συμβατικά όρια των τεχνών, εκφράζοντας μία πολιτική και κοινωνική διαμαρτυρία για φλέγοντα ζητήματα και προβληματισμούς της σύγχρονης εποχής. Μέσα από ιδιότυπα, υβριδικά πρότζεκτ που κινούνται στα όρια της σύγχρονης τέχνης, της performance, της κοινωνικής χορογραφίας, της εγκατάστασης και του θεάτρου- ντοκουμέντου, οι καλλιτέχνες καταθέτουν την προσωπική τους θέση. Παράλληλα, δημιουργούν έναν «ανοιχτό», ζωτικό χώρο που τροφοδοτεί τον διάλογο και την ανταλλαγή, με απώτερο στόχο τη μετατόπιση της σκέψης και του βλέμματος· σε ένα βαθύτερο επίπεδο, την αμφισβήτηση, τον επαναπροσδιορισμό και εν τέλει την αλλαγή.

Είδα αρκετές από τις παραστάσεις/ performances στο πλαίσιο του Φεστιβάλ, αλλά πιστεύω ότι αξίζει να μνημονεύσουμε τουλάχιστον μία.

Το κτίριο της πρώην Ένωσης Ανταποκριτών Ξένου Τύπου (Ακαδημίας 23) στέγασε για λίγες μέρες την συναρπαστική, αφυπνιστική έκθεση- περφόρμανς «Exhibit B» του Μπρετ Μπέιλι, η οποία περιλάμβανε μία σειρά εγκαταστάσεων με ζωντανά «εκθέματα / πειστήρια». «Μία θέση στο ήλιο», «Χαμένος κρίκος», «Εκπολιτισμός των ιθαγενών» (1, 2 & 3), «Η καταγωγή των ειδών», «Η εποχή του Διαφωτισμού», «Εργασία και Πρόοδος», «Κάθαρση με την χορωδία των κομμένων κεφαλών», είναι μερικά από τα installations που απαρτίζουν την έκθεση, τα οποία αποκαλύπτουν τις φρικαλεότητες από την αποικιακή εκμετάλλευση, τον εμπαιγμό και την εμπορευματοποίηση των μαύρων ανθρώπων στη Νότια Αφρική ή ακόμα και τις σύγχρονες πρακτικές της Δύσης στο μείζον ζήτημα των μεταναστευτικών και προσφυγικών ροών. Οι ερμηνευτές που ανέλαβαν να οπτικοποιήσουν, μέσω των ακίνητων σωμάτων τους, τα ανοσιουργήματα του παρελθόντος, ήταν μετανάστες που ζουν τα τελευταία χρόνια στην Αθήνα (Οι ίδιοι καταγράφουν τις προσωπικές τους εμπειρίες και ιστορίες ρατσισμού, τις οποίες μπορούμε να δούμε σε μία δευτερεύουσα έκθεση λίγο πριν αποχωρήσουμε από τον χώρο).

Ο λευκός Νοτιοαφρικανός δραματουργός, σκηνογράφος, σκηνοθέτης, εικαστικός και καλλιτεχνικός διευθυντής του οργανισμού Third World Bunfight, που μεγάλωσε στη Νότια Αφρική του Aπαρχάιντ, μας προσκαλεί σε μία πρωτόγνωρη, συμμετοχική εμπειρία (ο θεατής/ οι θεατές μάλιστα αναφέρονται ως μέρος της εκάστοτε εγκατάστασης) μέσα σε ένα Μουσείο ανθρώπινων εκθεμάτων, με σκοπό να ανασύρει την συλλογική μνήμη και συνείδηση, και να αποδώσει έναν φόρο τιμής σε όλα τα θύματα που έζησαν -και ζουν- τη βία, τις φυλετικές διακρίσεις, το διασυρμό και την κοινωνική αδικία.

Οι παραβιάσεις των ανθρωπίνων δικαιωμάτων και οι απάνθρωπες μέθοδοι που χρησιμοποιήθηκαν από Ολλανδούς, Γερμανούς, Βέλγους, Γάλλους κ.α. αποικιοκράτες στη Νότια Αφρική, στο όνομα οικονομικών και πολιτικών συμφερόντων, εκ προθέσεως αποκρύφτηκαν και πέρασαν στη λήθη. Ο Μπέιλι όμως ρίχνει φως σε αυτή την τραγική πραγματικότητα και στην υπαιτιότητα των Μεγάλων δυνάμεων της Δύσης για τον αφανισμό ολόκληρων λαών, γιατί κανείς δεν πρέπει να ξεχάσει, ούτε και να συγχωρήσει.

«Εκπολιτισμός των ιθαγενών»: Μια γυναίκα Χερέρο σε καταναγκαστική εργασία καθαρισμού του κρανίου νεκρού κρατουμένου, σε στρατόπεδο συγκέντρωσης της  Γερμανικής Νοτιοδυτικής Αφρικής (φωτογραφία © Victor Tonelli)

Στο «μακρινό» παρελθόν (στα μέσα του 19^ου αιώνα έως και τον Β’ Παγκόσμιο Πόλεμο), οι δυτικοί δημιούργησαν τους ανθρώπινους «ζωολογικούς κήπους» (γνωστοί και ως: «Εθνολογικές Εκθέσεις ή «Νέγρικα Χωριά») που γνώρισαν μεγάλη δημοτικότητα σε πόλεις όπως: Παρίσι, Γερμανία, Αμβέρσα, Βέλγιο, Βαρκελώνη, Λονδίνο, Βαρσοβία, Πολωνία, Νέα Υόρκη κ.α. Σε αυτά τα περιφραγμένα, θεματικά πάρκα –που ενίοτε περιόδευαν και στις επαρχίες!- εξέθεταν τους «Ιθαγενείς», τους «Άγριους» αιχμαλώτους των αποικιών, ως «πρωτόγονα», «υπάνθρωπα» και κατώτερα όντα –σχεδόν παρόμοια με τους πιθήκους-, για να ψυχαγωγήσουν τους εκατομμύρια λευκούς επισκέπτες και για να δείξουν την ανωτερότητα της Καυκασιανής φυλής. Μπορεί οι συγκεκριμένες εκθέσεις να θεωρήθηκαν άκρως ρατσιστικές και βάρβαρες και να σταμάτησαν να λειτουργούν, όμως επηρέασαν σημαντικά την δημιουργία της εικόνας του «Άλλου» και οικοδόμησαν μία αρνητική αντίληψη για την ετερότητα που αναπαρήγαγε στερεότυπα και προκαταλήψεις για τις «κατώτερες φυλές» έναντι των «πολιτισμένων». Θέλετε πειστήρια για όλα αυτά; Θα τα έχετε!

«Εργασία και Πρόοδος»: Κονγκολέζος που υποχρεώθηκε από τη βελγική αποικιακή διοίκηση να ακρωτηριάσει χέρια χωρικών (Φωτογραφία ©Sofie Knijff)

Η Saartjie “Sarah” Baartman εκτιθόταν εν ζωή ως αξιοπερίεργο θέαμα γιατί έπασχε από έντονη στεατοπυγία, δηλαδή υπερβολική συγκέντρωση λίπους γύρω από τους γλουτούς και τα οπίσθια. Μετά το θάνατό της, ο σκελετός, τα γεννητικά όργανα και ο εγκέφαλός της εκτίθεντο σε Μουσείο του Παρισιού μέχρι και το 1974! Ο ιστορικός και φιλόσοφος Angelo Soliman βρισκόταν βαλσαμωμένος στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης ως «εξωτικό δείγμα» της αφρικανικής φυλής. Ζωντανά αντίγραφά τους αναπαριστώνται στα δωμάτια της έκθεσης. Καθώς μετακινείσαι στον εκθεσιακό χώρο, πρόκειται να δεις επίσης: μία γυναίκα που αναγκάστηκε να καθαρίζει κρανία νεκρών κρατουμένων με ένα κομμάτι γυαλί σε στρατόπεδο συγκέντρωσης, μία άλλη γυναίκα αλυσοδεμένη σε ένα κρεβάτι, γυμνή από την μέση και πάνω, που περιμένει να βιαστεί για να εξασφαλίσει τρόφιμα, έναν Κονγκολέζο που κρατάει ένα πανέρι γεμάτο με ακρωτηριασμένα χέρια χωρικών τα οποία αναγκάστηκε να κόψει, αφρικανικά σώματα μέσα σε κλειστές προθήκες μαζί με ορυκτά, φυτά και βαλσαμωμένα ζώα. Κι αν νομίζεις πως όλα αυτά συνέβαιναν μόνο τον προηγούμενο αιώνα, κάνεις λάθος! Το φαινόμενο του ρατσισμού είναι πολύ ζωντανό στη σημερινή Ευρώπη αλλά και συγκεκριμένα στη χώρα μας… Ένας παράνομος μετανάστης πεθαίνει από ασφυξία σε ένα αεροπλάνο κατά την απέλασή του, ενώ άνθρωποι- αριθμοί από τη Συρία και την Αφρική, παρουσιάζονται ως «αντικείμενα που βρέθηκαν» στην Ελλάδα (Μυτιλήνη, Θεσσαλονίκη κ.α) και ζητούν άσυλο.

Με τέτοιες εικόνες φρίκης και βαρβαρότητας βρίσκεται αντιμέτωπος ο θεατής/ επισκέπτης, καθώς διασχίζει τα δωμάτια του «Exhibit B». Με ισχυρά, «ζωντανά» στιγμιότυπα που χαρακτηρίζονται για τη σπάνια αισθητική και εικαστική ομορφιά τους –από άποψη χρωμάτων, φωτός, σκηνοθεσίας-, παρά τα αποτρόπαια εγκλήματα που αφηγούνται. 

Πόσο αντέχει άραγε το βλέμμα σου να συναντηθεί με το βλέμμα όλων αυτών των ανθρώπων; Έχεις την δύναμη να κάτσεις στις καρέκλες απέναντί τους; Θέλεις να μάθεις την ιστορία τους, ως ρόλων αλλά και ως πραγματικών προσώπων; Μπορείς να καταγράψεις την εμπειρία σου; Ένα είναι το σίγουρο, εκείνη τη μικρή και μοναδική στιγμή συνύπαρξης με τον «Άλλο», που θα καταφέρεις να δεις τον λυγμό μέσα στα άγρια μάτια του, θα έχεις καταλάβει! Στο τελευταίο δωμάτιο, θα αντικρίσεις μέσα σε κουτιά τα κεφάλια τεσσάρων εκπληκτικών τραγουδιστών από τη Ναμπίμπια -που περιοδεύουν μαζί με την παραγωγή- οι οποίοι τραγουδούν θρήνους για τη γενοκτονία της φυλής τους καθ’ όλη τη διάρκεια της σιωπηλής περιήγησης, δίνοντας λόγο στις μαύρες «φωνές» που αποσιωπήθηκαν. Μέσα από αυτό το κοινό μουσικό άκουσμα, θα επέλθει και η κάθαρση, η λύτρωση… Δεν είναι τυχαίο άλλωστε το γεγονός ότι οι καρέκλες σ’ αυτό δωμάτιο ήταν γεμάτες.

Το Σεπτέμβριο του 2014, διαδηλωτές που θεώρησαν ρατσιστικό το «Exhibit B» κατέβασαν το έργο από το Barbican του Λονδίνου, ενώ λίγους μήνες μετά έγιναν αποτυχημένες απόπειρες να κατέβει η παράσταση και στο Παρίσι.“Η αναπαράσταση του «Άλλου» μπορεί να αποτελέσει ένα πολύ ισχυρό πολιτικό εργαλείο. Απαιτεί την αμφιβολία μας”, γράφει ο Μπέιλι στο σκηνοθετικό του σημείωμα και μέσα από το «Exhibit B» δίνει μια διαπολιτισμική «γροθιά» στο απαίσιο πρόσωπο του ρατσισμού. Στην έκθεση του Μπέιλι δεν είσαι απλώς ένας παρατηρητής, αλλά άμεσα εμπλεκόμενος, σωματικά και συναισθηματικά, συν-δημιουργός του όποιου εκφερόμενου νοήματος.

Στη «πολιτισμένη» Ευρώπη μας, ο ρατσισμός και η ξενοφοβία βρίσκονται παντού και μάλιστα περισσότερο απ’ ό, τι μπορούμε να φανταστούμε, ενώ οι ατομικές ελευθερίες καταπατώνται σε όλη την ανθρωπότητα. Όπως λέει όμως και ο Μπέιλι, δυστυχώς, “στο ταραγμένο, πολωμένο Τώρα εξακολουθούμε να αρνούμαστε να μάθουμε από την Ιστορία”.

Σε μια εποχή γενικευμένη κρίσης, αστάθειας, αβεβαιότητας, ανασφάλειας, η σύγχρονη τέχνη οφείλει να γίνει το έναυσμα για αφύπνιση και συνειδητοποίηση, παρουσιάζοντας την αθέατη πλευρά των πραγμάτων, τις σκοτεινές και άγνωστες πτυχές της Ιστορίας, όσο επώδυνες κι αν είναι. Γιατί κάποια στιγμή ΠΡΕΠΕΙ να μάθουμε.

*Φωτογραφία θέματος: «Η εποχή του Διαφωτισμού»: Ο ιστορικός και φιλόσοφος Angelo Soliman, βαλσαμωμένος ως έκθεμα στο Μουσείο Φυσικής Ιστορίας της Βιέννης, στα τέλη του 18ου αιώνα (© Sofie Knijff)

ΣΥΝΤΕΛΕΣΤΕΣ

Σύλληψη & Σκηνοθεσία: Brett Bailey
Διεύθυνση Παραγωγής: Barbara Mathers
Τεχνική Διεύθυνση: Colin Legras
Διαχείριση Ομάδας & Διεύθυνση Σκηνής: Helena Erasmus
Ενορχήστρωση χορωδιακών τραγουδιών: Marcellinus Swartbooi
Παραγωγή: Quaternaire και Arts Projects Australia
Εκτέλεση παραγωγής και Εύρεση Χώρου: Δημήτρης Χαλκιαδάκης
Υπεύθυνη συντονισμού περφόρμερς: Γιαλένα Κλειδαρά
Μετάφραση κειμένων στην εγκατάσταση: Βασίλης Δουβίτσας
Casting: Athens Casting
Ευχαριστίες στην Asante για την πολύτιμη βοήθεια και συνεργασία.

Χορωδία από το Βέντχουκ της Ναμίμπια: Avril Nuuyoma, Chris Nekongo, Melvin Dupont, Michael Beukes
Ερμηνευτές: Kenny Moses Adetu, Jessica Anosike, Marion Aurora, Robert Ouko Babu, Azcuy Lazaro Anardo Depestre, Nayla Gkougkni, Kassim Ligopora, Mery Esther Mejia Vandepool, Steven Mouagke, Yuri Nassar, Jenifer Ngwere, Irini Ontoul, Ioanna Okundinge, Nikos Thomas

Ευγενική παραχώρηση του χώρου: Αθανάσιος και Μαρίνα Μαρτίνου

Πατήστε εδώ για να διαβάσετε το σημείωμα του σκηνοθέτη και περισσότερες πληροφορίες για το ιστορικό πλαίσιο της εγκατάστασης.