Πριν λίγες μέρες η Στέγη Γραμμάτων και Τεχνών του Ιδρύματος Ωνάση σε συνεργασία με το Γαλλικό Ινστιτούτο και το Ωδείο Αθηνών διοργάνωσαν το συμπόσιο Χαρτογραφίες της Εικόνας στον 21ο αιώνα, μία διαθεματική τριήμερη συζήτηση επάνω στην επείγουσα σημασία των εικόνων στο σήμερα μέσα από τις πολλαπλές μορφές τους σε τομείς όπως η τέχνη, η φιλοσοφία, η ανθρωπολογία, οι νέες τεχνολογίες, το περιβάλλον.
Στο συνέδριο ακούστηκαν πολύ σημαντικές φωνές και ακαδημαϊκοί από τον χώρο των τεχνών και των επιστημών, όπως μεταξύ άλλων ο Γάλλος φιλόσοφος Jean-Luc Nancy, η φωτογράφος και πρόεδρος του Magnum Foundation Susan Meiselas, η ανθρωπολόγος Rosalind Morris, ο καθηγητής Ιστορίας της Τέχνης στο CUNY και ακτιβιστής Yates McKee, και από τους Forensic Architecture ο Eyal Wizman και Χριστίνα Βαρβία. Οι δύο ερευνητές παρουσίασαν το βίντεο που αναπαριστά, με τη βοήθεια audio recordings του ασθενοφόρου και των αστυνομικών ασυρμάτων μαζί με την οπτική καταγραφή από CCTV τη δολοφονία του ράπερ και πολέμιου της Χρυσής Αυγής Παύλου Φύσσα, όπως και ενός ερευνητικού διαγράμματος από το μοιραίο περιστατικό που οδήγησε στο θάνατο του ακτιβιστή και περφόρμερ Ζακ Κωστόπουλου, του οποίου η υπόθεση βρίσκεται ακόμα υπό διερεύνηση.
Την επιμέλεια του συνεδρίου είχε ο καθηγητής Αγγλικής Φιλολογίας στο Princeton University Eduardo Cadava. Παράλληλα στον χώρο της Στέγης Γραμμάτων παρουσιάστηκε η ομαδική έκθεση For Ever More Images? Υπό την επιμέλεια των Πάσκουα Βοργία, Γιώργου Καραηλία και Γιώργου Πρίνου.
Ο Eyal Weisman είναι καθηγητής Spatial and Visual Cultures και ιδρυτής του Centre for Research Architecture του Goldsmiths University. Ίδρυσε τους Forensic Architecture το 2010 και ανήκει στο προεδρείο του Κέντρου Ερευνητικής Δημοσιογραφίας και στο προεδρείο Συμβούλων Τεχνολογίας του Διεθνούς Δικαστηρίου της Χάγης.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
– Πως ξεκίνησε αυτή η ενασχόλησή σας με την αναζήτηση της αλήθειας;
Στην αποικιοκρατική πραγματικότητα των σχέσεων μεταξύ Παλαιστίνης και Ισραήλ, η αλήθεια είναι ένα πολύτιμο αγαθό. Αποτελεί ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα σύγχρονης αποικιοκρατίας, που όχι μόνο αποστερεί τον τόπο από το τοπίο του αλλά και την αφήγηση από ότι αληθινά συμβαίνει. Ο σύγχρονος αποικιοκρατισμός κρύβει τα ίχνη με το να ισχυρίζεται ότι δεν υπάρχει κανένα πρόβλημα και να προφασίζεται ότι έχει αγαθούς σκοπούς. Γι’ αυτό η αλήθεια αποτελεί ένα πολύ σημαντικό πεδίο μάχης σε ένα τέτοιο περιβάλλον. Η εργασία μου λειτούργησε σαν απάντηση στη δουλειά του μεγάλου Παλαιστίνιου συγγραφέα/κριτικού, του Edward Said.
Το 2000, όταν μαινόταν η δεύτερη Ιντιφάντα, ήμουν νέος ακόμα απόφοιτος από την αρχιτεκτονική κι αυτός μιλούσε για COUNTER-CARTOGRAPHY για το τι σημαίνει για την Παλαιστίνη και για όσους αντιστέκονται στην αποικιοκρατία Το πώς μπορούμε να χρησιμοποιήσουμε την χαρτογράφηση για να αποδώσουμε τη γη από τον αποικιοκράτη πίσω στον καταπιεζόμενο. Αυτή η πρακτική άρχισε να με απασχολεί και έτσι αρχίσαμε δημιουργώντας τον πρώτο χάρτη από τα Κατεχόμενα. Ξεκίνησε έτσι ένας χάρτης από τη Δυτική όχθη και από τους καταυλισμούς, όπου δεν υπήρχε τίποτα μέχρι τότε, καθώς συνέλεξα οπτικό υλικό από τον αέρα και από το έδαφος, μαρκάροντας τη φυσική υπόσταση της κατοχής για πρώτη φορά. Φτιάξαμε ένα χάρτη που αργότερα έγινε επίσημο αποδειχτικό στοιχείο στο Διεθνές Δικαστήριο.
Μέσα από αυτήν την εμπειρία, κατανόησα τη δύναμη της Αρχιτεκτονικής σαν ένα είδος οπτικής καταγραφής που μεταφέρει τη δυναμική της κατάστασης. Το 2005, η ‘χειροποίητη’ χαρτογράφηση χάθηκε γιατί εμφανίστηκε το google earth. Από την αργή και λεπτομερειακή χαρτογραφία των χαρτών περάσαμε στην γρηγοράδα της τεχνολογίας στην καταγραφή των εικόνων. Την οποία βεβαίως και χρησιμοποιούμε πολύ συστηματικά στην δουλειά μας, συνεργαζόμενοι με ένα μεγάλο επιτελείο επιστημόνων.
– Η πράξη της θέασης λοιπόν, όπως αναφέρατε και στο συνέδριο είναι μία μορφή κατασκευής. Η χαρτογραφία φαντάζομαι ότι δεν έχει όμως μόνο χωρικά σημεία αναφοράς αλλά και ψυχολογικά.
Πάντα. Γιατί η αρχιτεκτονική χρησιμεύει, όχι μόνο για να αναλύσουμε τη φυσική πραγματικότητα, αλλά και ως δίοδος προς την ψυχή. Αρκετές φορές οι μάρτυρες μίας τραυματικής σκηνής έρχονται σε μας γιατί δεν θυμούνται ακριβώς τι έχει συμβεί, γιατί όσο πιο κοντά έρχεσαι στο τραύμα τόσα λιγότερα θες να θυμηθείς, καθώς η μνήμη μας προστατεύει. Όταν φτιάχνουμε αρχιτεκτονικά μοντέλα βοηθάμε τη μνήμη.
– Η αρχιτεκτονική λοιπόν έχει μία ζωντανή ουσία, ίσως γι’ αυτό τα ερείπια δημιουργούν μια έλξη, καθώς έτσι συνδεόμαστε με το παρελθόν και τα τραύματά μας.
Δεν μας ενδιαφέρει τόσο ο ρομαντισμός των ερειπίων αλλά αντιμετωπίζουμε τα ερείπια ως οπτική πολιτιστική επιστημολογία, είναι μία είσοδος σε αυτό που συνέβηκε, καθώς γινόμαστε αρχαιολόγοι του παρόντος και κοιτάμε μέσα στο ερείπιο, τι μας λένε οι τοίχοι του, τι συνέβη εκεί, ποιοι ζούσαν εδώ, πώς πέθαναν.
– Έχετε σκεφτεί να χρησιμοποιήσετε λοιπόν τη μέθοδο της Counter-cartography και σε άλλα ευαίσθητα σημεία του πλανήτη, και δη διχοτομημένα όπως η Κύπρος για παράδειγμα;
Δεν είναι μόνο ζήτημα διχασμού από τείχη, αν και το να υψώνεις τείχη είναι μέρος του ίδιου προβλήματος, αλλά περισσότερο σύγκρουσης. Πως οι συρράξεις σβήνουν οι ίδιες τα ίχνη τους. Και πως το κράτος το εφαρμόζει αυτό. Όπως όταν οι Αμερικάνοι συμμετείχαν με κρυφές στρατιωτικές δυνάμεις στο Πακιστάν, αρνήθηκαν ή μάλλον δεν επιβεβαίωσαν την ύπαρξή τους. Όταν ο κόσμος άρχισε να σκοτώνεται, οι ίδιοι μετέφεραν τις ευθύνες στους ντόπιους τρομοκράτες και στον δικό τους προβληματικό οπλικό εξοπλισμό. Μέσα από την αρχιτεκτονική των γεγονότων, ανακαλύπτουμε τα μυστήρια που κρύβουν τη βία, συχνά τη βία του ίδιου του κράτους.
– Η τέχνη σας είναι μία βαθιά πολιτική τέχνη. Πως αντιλαμβάνεστε την πολιτική διάσταση αυτών των γεγονότων είτε πρόκειται για την παράδοση του Julian Assange που υποφέρει γιατί τα βάζει με την ‘νόμιμη’ εξουσία, είτε για τη δολοφονία του Παύλου Φύσσα, με την οποία έχετε εκτενώς ασχοληθεί, και ο οποίος ασκούσε πολιτική μέσα από τη μουσική του και έχασε τη ζωή του γιατί πήγε εναντίον σε μια άλλη μορφή ‘άνομης’ εξουσίας, αυτή του φασισμού; Και συμβαίνει η αλήθεια μερικές φορές να μην είναι αυτή που περιμένουμε; Ή και να βρίσκεται το λάθος άτομο στη σωστή πλευρά αλλά και το αντίθετο; Ειδικά μέσα σε ένα τοπίο υπερβολικής πληροφορίας και ‘ηθελημένης φασαρίας’ που μάλλον μπερδεύει παρά ξεδιαλύνει;
Αυτό είναι η πολιτική. Ένα πεδίο αντιφάσεων και συγκρούσεων. Όταν έχεις αντιθετικές θέσεις που δεν μπορούν να λυθούν εύκολα. Πρέπει όμως να αποφασιστούν. Το να πάρεις μία απόφαση είναι πολύ λεπτό ζήτημα. Για παράδειγμα αυτή τη στιγμή στην Ελλάδα υπάρχει αυτή η προβληματική κατάσταση του κοινωνικού συμβολαίου της αστυνομίας, της σχέση της αστυνομίας με τους πολίτες. Βλέπουμε να πεθαίνουν κρατούμενοι, κάποιες κοινότητες παραβλέπονται ή νιώθουν απροστάτευτες. Αυτά πολλές φορές πρέπει να τα παρουσιάσουμε μέσα από τα τεχνικά τους σημεία. Πώς τα ενεργοποιούμε για να δείξουμε το ευρύτερο πολιτικό πρόβλημα; Χρησιμοποιώντας τα ΜΜΕ ή την τέχνη, είναι κρίσιμο πού θα εντοπίσεις το σωστό σημείο, μακριά από τη φασαρία και τον ωκεανό των data, όπου θα εφαρμόσεις «βελονισμό», που θα συγκεντρώσεις την ενέργειά σου, με βάση μία ανοιχτή μεθοδολογία και όχι κρυψίνοες πρακτικές όπως της αστυνομίας.
– Μερικές φορές αναρωτιέμαι πως είναι να βρίσκεσαι σε μία τόσο ευαίσθητη θέση ως ερευνητής και ταυτόχρονα μία θέση δύναμης, που κάποιοι ίσως να ήθελαν να την εκμεταλλευτούν. Πώς αντιμετωπίζετε την ικανότητά να λύνετε πολύ ευαίσθητες καταστάσεις, μαζί με όλον τον πλούτο των δεδομένων/τεκμηρίων, που αποτελούν ένα ισχυρό όπλο τα ίδια.
Ουσιαστικά, κάθε αναζήτηση της αλήθειας είναι το περιορισμένο όπλο ενός ακτιβισμού μέσα σε μία κοινωνία που θεωρεί τον εαυτό της πολιτισμένο. Αυτό που θέλουμε να κάνουμε είναι να σπάσουμε το μονοπωλιακό καθεστώς του κράτους επάνω στην οικειοποίηση της πληροφορίας, είτε αυτό είναι η αστυνομία ή ο στρατός, δείχνοντας την αξία μας ως πολίτες, ως πολιτισμένη κοινωνία, ως κοινωνική δράση, δείχνοντας σε αυτά τα κλιμάκια ότι και η κοινωνία μπορεί να γυρίσει να τα κοιτάξει στα μάτια, να τα αντιμετωπίσει χρησιμοποιώντας την ίδια τεχνική αλλά αντιστρέφοντας την προσοχή, στρέφοντας σε αυτούς τον προβολέα, χρησιμοποιώντας την ίδια τεχνική που χρησιμοποιεί αυτή επάνω μας, στρέφοντας την ίδια την τεχνική παρακολούθησης που εφαρμόζει σε μας, αυτή τη φορά επάνω τους. Όλοι κοιτάζουν όλους λοιπόν, και έτσι σπάζει το μονοπώλιο του κράτους.
– Είναι μία πράξη ακτιβισμού λοιπόν;
Βεβαίως, αλλά είναι ένας ακτιβισμός που βασίζεται στα γεγονότα. Επιστημολογικός, γνωστικός ακτιβισμός. Παράγουμε γνώση, καταδεικνύουμε τα γεγονότα και ενεργοποιούμε το κράτος επιδιώκοντας κοινωνική αλλαγή. Δεν επιδιώκουμε να είμαστε το τεχνικό προσωπικό των δικαστηρίων ούτε σπεσιαλίστες τεκμηρίων, αλλά να ενεργοποιήσουμε την αλλαγή και ότι τα κράτη και οι κυβερνήσεις που νομοθετούν και ορίζουν τις δομές αυτής την κοινωνία είναι υπόλογα σε μας.
– Πώς αποφεύγεις να παίρνεις τη μεριά κάποιου;
Δεν είμαστε οι άχρωμοι γραφειοκράτες, είμαστε πάντα με την πλευρά του θύματος αλλά ποτέ δεν θα συμβιβάζαμε τα δεδομένα μας. Θα αναφερθώ σε δύο πρόσφατα παραδείγματα από δύο περιπτώσεις που μας ζητήθηκε να τις ερευνήσουμε και δεν βρήκαμε τα αποτελέσματα που αυτοί περίμεναν. Στην Ανατολική Τουρκία ένας ακτιβιστής των ανθρωπίνων δικαιωμάτων πυροβολήθηκε στο κεφάλι και οι συναγωνιστές του ισχυρίστηκαν ότι είναι πολιτική δολοφονία από το κράτος, ενώ το κράτος ισχυρίστηκε που σχετιζόταν με το ΠΚΚ. Η δολοφονία συνέβη σε μία συνέντευξη τύπου. Εμείς αναλύσαμε την κάμερα, παρακολουθήσαμε την πορεία της σφαίρας και είδαμε ότι έγινε κατά λάθος από την αστυνομία. Στη Γάζα μία νεαρή γυναίκα γιατρός σκοτώθηκε από έναν ισραηλινό ελεύθερο σκοπευτή και αμέσως αγιοποιήθηκε από τους Παλαιστίνιους. Αλλά ο τρόπος που πέθανε ήταν μυστηριώδης καθώς ακούστηκε ένας πυροβολισμός αλλά τρεις χτυπήθηκαν. Οι Παλαιστίνιοι επέμεναν ότι ήταν μία τυπική εκτέλεση γιατρού, τα αγαπημένα θύματα του αντιπάλου. Αυτό όμως που έδειξε η ανάλυση των δεδομένων είναι ότι ένας Ισραηλινός πυροβόλησε, η σφαίρα χτύπησε το έδαφος και εξοστρακίστηκε, μετά χτύπησε μία πέτρα, η σφαίρα η ίδια έσπασε και τα θραύσματά της χτύπησαν τυχαία αυτούς τους ανθρώπους, σε ένα σπάνιο και θανατηφόρο παιχνίδι της τύχης.
– Πόσο εύκολα μέσα από το έργο σας δημιουργούνται ήρωες ή αντιήρωες;
Αυτό είναι κάτι που δεν μας αφορά. Δουλεύουμε για τα θύματα για να ξεκαθαρίσουμε γεγονότα. Και μόνο η αλήθεια μας ενδιαφέρει. Γιατί συχνά τα θύματα τυχαίνει να καταδιώκονται ακόμα κι από τα κράτη τους. Δεν ηρωοποιούμε αλλά προσπαθούμε να επιτύχουμε κοινωνική αλλαγή και άσκηση πίεσης, γι’ αυτό διαλέγουμε προσεκτικά τις υποθέσεις για να το επιτύχουμε αυτό.
– Σχετικά με την καλλιτεχνική πρακτική και εφαρμογή στο έργο σας, όπως την είδαμε πρόσφατα και στο Turner Prize και στη Documenta 14, πόσο κατάλληλος είναι ο χώρος της τέχνης για να παρουσιάζετε το ερευνητικό σας έργο; Και πώς το κάνετε αυτό;
Για πολλούς λόγους αυτό είναι καλό. Αρχικά ο χώρος της τέχνης είναι ένα φόρουμ όπως και τα άλλα φόρουμ όπως τα μίντια και οι αίθουσες δικαστηρίων. Εδώ θέλουμε το κοινό να στέκεται μπροστά στο έκθεμα και να σκέφτεται. Το έργο μας έχει πολλές θεωρητικές, κριτικές, αισθητικές παραμέτρους, για να κατανοηθεί βαθύτερα μέσα από ενδιαφέρουσες συζητήσεις, οι οποίες δεν υπάρχουν μέσα από τα μίντια για παράδειγμα, και προκαλεί κι εμάς να αναλογιστούμε το έργο μας. Και βεβαίως μας βοηθά πρακτικά και υλικά να φέρουμε σε πέρας τις έρευνές μας.
Διαβάστε επίσης:
For ever more images?: Ένα μεγάλο συμπόσιο από τη Στέγη Ιδρύματος Ωνάση