Όταν η τέχνη βγαίνει από τους παραδοσιακούς κλειστούς χώρους που ενισχύουν την αυτοπροβολή της και απλώνεται σε ένα αρχέγονο, ανέγγιχτο και απεριόριστο φυσικό περιβάλλον όπως οι Πρέσπες, οι οποίες αντιπροσωπεύουν το αρχετυπικό τοπίο του ρομαντικού Υψηλού αλλά και ένα φορτισμένο γεωπολιτικό σύνορο, είναι μια ενδιαφέρουσα πρόκληση.
Η τέχνη χρειάζεται να δοκιμαστεί και να αναμετρηθεί μέσα στην φυσική και ιστορική πολυπλοκότητα του τοπίου και η παρουσία της αποκτά διαφορετικό νόημα όταν υιοθετεί έναν ρευστό και κινητικό χαρακτήρα, τον οποίο εμπεριέχει στους στόχους τους η περιπατητική τέχνη.
Το διεθνές συνέδριο Walking Art το οποίο συνοδεύει ομώνυμη έκθεση, συστήνει την ουσία αυτής της ανοικτής τέχνης και παρουσιάζει τις διαφορετικές της μορφές, που εμπεριέχουν τη συνειδητοποίηση του βαδίζοντος σώματος ως εικαστικό μέσο, και τις πολλαπλές του ανάγκες, για μοναχική ή ομαδική εξερεύνηση, υπερπήδηση ορίων και νοητών ή φυσικών εμποδίων, τελετουργική έκφραση, ενοποίηση με τη φύση μα και πολιτική διαμαρτυρία. Ο εικαστικός και καθηγητής Γιάννης Ζιώγας μας εξηγεί.
– Τι ακριβώς εννοούμε με τον όρο περιπατητική τέχνη. Πώς αντικειμενοποιείται η άυλη μορφή της;
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
O όρος «περιπατητική τέχνη» στο σύγχρονο πλαίσιο δεν μπορεί να προσδιορίζεται μονοδιάστατα, ούτε να πραγματοποιείται με μια αυτοπροσδιοριζόμενη προσέγγιση. Αυτή είναι και η αιτία που ο τίτλος των Συναντήσεων/Συνεδρίου αποτελείται από τρία μέρη: Περιπατητικές Πρακτικές/Περιπατητική Τέχνη/Περιπατούντα Σώματα. Ο τίτλος είναι καινοτόμος διότι από-αντικειμενικοποιεί την Περιπατητική Τέχνη (και κάθε είδος καλλιτεχνική έκφραση) από μια μονοδιάστατη ερμηνεία. Δεν υπάρχει πλέον «είδος» τέχνης υπάρχουν οι πρακτικές που αυτό το είδος σχηματίζει και οι διαδικασίες με τις οποίες το σώμα του καλλιτέχνη βιώνει και σχηματοποιεί το έργο και την καλλιτεχνική εμπειρία.
Με βάση αυτήν την προσέγγιση, η Περιπατητική Τέχνη (στο βαθμό που αυτή μπορεί να αυτοπροσδιοριστεί ως τέτοια) είναι άυλη διότι το αποτέλεσμά της αναφέρεται σε πρακτικές και προσδιορισμούς του σώματος. Ο κάθε καλλιτέχνης ενσωματώνει αυτήν την εμπειρία στο έργο του και καταλήγει σε ένα τελικό αποτέλεσμα που μπορεί να είναι. Δεν χρειάζεται να αυτοπροσδιοριστεί ή να αντικειμενοποιηθεί, αρκεί (κι αυτό δεν είναι λίγο) να σχηματίζει εκφραστικές πρακτικές και να ενεργοποιεί το σώμα.
– Πώς ξεκίνησε η όλη διαδικασία των Διεθνών Συναντήσεων/Συνεδρίου όπως το International Encounters και ποια η προϊστορία του; Πώς επιλέχθηκαν οι Πρέσπες ως τόπος διεξαγωγής;
Οι Πρέσπες αποτελούν από το 2007 χώρο καλλιτεχνικής πρακτικής και θεωρητικής έρευνας του 1ου Εργαστηρίου Ζωγραφικής του Τμήματος Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών της Σχολής Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας με την δράση Εικαστική Πορεία προς τις Πρέσπες. Η δράση Εικαστική Πορεία προς τις Πρέσπες ενεργοποιήθηκε από μια ανάγκη εξόδου προς την περιοχή των Πρεσπών και τα σύνορα από τη Φλώρινα που είναι η έδρα της Σχολής. Από την αρχή αυτής της προσπάθειας συνεργάστηκα με το γλύπτη και συνάδελφο Φίλιππο Καλαμάρα και μαζί ανιχνεύσαμε το τόπο και τις δυνατότητές του.
Θεωρήθηκε, από όσους συμμετείχαμε στην Εικαστική Πορεία, ότι μια σύγχρονη Σχολή Καλών Τεχνών δεν μπορεί να βρίσκεται σε ένα κτίριο/κέλυφος αλλά εκτείνεται εκεί όπου μπορούν να σχηματιστούν πρωτογενείς καλλιτεχνικές δράσεις. Με ετήσιες περιπατητικές/νομαδικές/σχεσιακές διαδικασίες εξ’ αιτίας της Εικαστικής Πορείας, η περιοχή των Πρεσπών μεταμορφώθηκε σε ένα αχανές πεδίο εικαστικής έρευνας. Στη δεκαετή και πλέον διαδικασία αυτή συναντηθήκαμε με διεθνείς φορείς όπως το University of New Mexico (ΗΠΑ), το Edhéa (Ελβετία) το Interartive (Ισπανία) και πρόσφατα την AICA Hellas και το Made of Walking (Βέλγιο).
Οι Διεθνείς Συναντήσεις/Συνέδριο του Ιουλίου 2019 αποτέλεσαν μια περεταίρω κλιμάκωση του ρόλου που διαδραματίζουν οι Πρέσπες εδώ και δέκα χρόνια ως ένα πεδίο σύγχρονης καλλιτεχνικής έρευνας. Ταυτόχρονα αναδείχθηκε ότι η προϊστορία των Διεθνών Συναντήσεων/Συνεδρίου είναι πολλαπλή, δεν έχει μία, αλλά πολλές προϊστορίες όλοι/ες όσοι/ες ταξίδεψαν στις Πρέσπες διότι αναγνώρισαν σε αυτή την δεκαετή και πλέον υλοποίηση της Εικαστικής Πορείας προς τις Πρέσπες σημεία καλλιτεχνικής και εκφραστικής δυνατότητας για εικαστική έρευνα και πράξη.
– Πώς συντονίστηκαν τόσοι αξιόλογοι ομιλητές, θεωρητικοί και καλλιτέχνες από διαφορετικά μέρη του κόσμου; Για τί αριθμούς μιλάμε;
Στις Διεθνείς Συναντήσεις/Συνέδριο συμμετείχαν ενενήντα οκτώ καλλιτέχνες και θεωρητικοί που παρουσίασαν σαράντα δύο εικαστικές δράσεις, σαράντα εννέα εισηγήσεις. Προέρχονταν από είκοσι τέσσερις χώρες, πέντε ηπείρους και συνεργάζονται με σαράντα τέσσερα Πανεπιστήμια, Μουσεία, Ερευνητικά Κέντρα, Ιδρύματα, Φορείς Τέχνης. Η αρχική μας σκέψη (του Geert Vermeire και εμού που είμαστε οι επιμελητές της διαδικασίας) ήταν να δημιουργήσουμε μια ευρεία διεθνή καλλιτεχνική και επιστημονική επιτροπή είκοσι καλλιτεχνών και θεωρητικών που να επεξεργαστεί το σύνολο της διαδικασίας (εννοιολογικό πλαίσιο, τίτλος, επιλογή projects και εισηγήσεων, επιλογή key note speakers). Συναντιόμασταν με τηλεδιάσκεψη τουλάχιστον μια φορά τον μήνα, ανταλλάσαμε επιστολές, διαβάσαμε τα κείμενα και ψηφίζαμε για όλα τα βασικά θέματα.
Με αυτόν τον τρόπο αποτυπώθηκε μια ουσιαστική συλλογικότητα. Δεν εργαστήκαμε με άξονα τον ένα επιμελητή, ή μια ολιγομελή συντονιστική επιτροπή αλλά με πολυσυλλεκτικότητα και διάλογο. Παράλληλα συστάθηκε μια οργανωτική επιτροπή σαράντα και πλέον ατόμων που προέρχονταν κυρίως από το Τμήμα Εικαστικών και Εφαρμοσμένων Τεχνών (διδάσκοντες, διοικητικό προσωπικό, φοιτητές. απόφοιτοι) που συνέβαλε με επαγγελματική επάρκεια και εθελοντική εργασία σε όλους τους κρίσιμους τομείς της υλοποίησης (όπως επιμέλεια κειμένων, ιστοσελίδα, οργάνωση φιλοξενίας, καταγραφή των διαδικασιών), καθιστώντας με αυτόν τον τρόπο εφικτή την πετυχημένη ολοκλήρωση της διοργάνωσης.
– Πώς αντιλαμβάνονται οι καλλιτέχνες το σώμα ως εκφραστικό μέσο;
Το σώμα αποτελεί το κατ’ εξοχήν εκφραστικό μέσο, ίσως και το σκοπό της καλλιτεχνικής έκφρασης. Ένα ιδιαίτερο χαρακτηριστικό της σύγχρονης καλλιτεχνικής έκφρασης όπως αποτυπώθηκε στις Διεθνείς Συναντήσεις/Συνέδριο είναι το γεγονός ότι πολύ λιγότεροι καλλιτέχνες από όσο αναμένονταν έκαναν χρήση της τεχνολογίας στο περπάτημα· οι περισσότεροι χρησιμοποίησαν το ίδιο το σώμα ως μέσο καταγραφής της πραγματικότητας μέσα στο περιβάλλον και ως ενεργοποιητή διαδράσεων. Αυτό οδηγεί στο συμπέρασμα ότι ο σύγχρονος καλλιτέχνης διερευνά την αμεσότητα της παρατήρησης και των σχέσεων με την κοινότητα (είτε την ευρύτερη κοινότητα είτε την κοινότητα των καλλιτεχνών με τους οποίους συμπορεύεται).
Το σώμα αποτελεί τον απόλυτο ανιχνευτή, διερευνά το χώρο γύρω από τον καλλιτέχνη και ταυτόχρονα, εσωτερικά, την ίδια του την οντότητα. Με το περπάτημα οι παλμοί της καρδιάς, η καταπόνηση, το βήμα ως ρυθμός οδηγούν στη σωματική συνειδητοποίηση, στην ετοιμότητα της όρασης, της όσφρησης και της ακοής που ενεργοποιούνται στο απόλυτο. Το σώμα γίνεται το «μέσα» και το «έξω» μιας ανάγκης για διερεύνηση πραγματικοτήτων.
– Κατά τη διάρκεια του συνεδρίου είδαμε πολύ ενδιαφέρουσες και πολιτικά στιβαρές δράσεις όπως η διάσχιση των συνόρων με τη Βόρεια Μακεδονία από τους Stalker, συζητήσεις επάνω στο περπάτημα ως αντίδραση και δημιουργική ανυπακοή, αλλά και λυρικές performances όπως η μεταφορά του τροπάριου της Κασσιανής από τη Ros Bandt, μέσα από αρχαϊκά μουσικά όργανα και χορευτική επιτέλεση μίμησης ζώων. Πώς η ελεύθερη ροή της περιπατητικής τέχνης συνδέεται με την παράδοση, τη μνήμη και την επιστροφή σε έναν αγνότερο τόπο ενάντια στην σκληρότητα και πολιτική δυσκαμψία των καιρών;
Η περιπατητική διαδικασία, είτε σε μια αυτονομημένη εκφραστική της εκδοχή είτε όχι, εισχωρεί στην πραγματικότητα, την όποια πραγματικότητα για να την κατανοήσει αρχικά και να την σχολιάσει εν δυνάμει. Στη σύγχρονη εποχή, όπως ίσως σε κάθε εποχή, υπάρχει η ανάγκη για μια εκ νέου ανακάλυψη του κόσμου, μια αναθεώρηση των αποδεκτών πραγματικοτήτων. Σε άλλες εποχές ο μεγεθυντικός φακός, η camera obscura, η φωτογραφική μηχανή, το μικροσκόπιο διαδραμάτιζαν το «ενδιάμεσο» μεταξύ του σώματος και της πραγματικότητας. Στην περιπατητική τέχνη η πρωτογενής βίωση του χώρου μπορεί να γίνεται χωρίς ενδιάμεσο μέσο καταγραφής ή αναγνώρισης της πραγματικότητας και εκεί είναι που η περιπατητική τέχνη μπορεί να αποκτήσει τον πιο σημαντικό της ρόλο: ως μια μορφή τέχνης που θα αναδεικνύει την πρωτογενή βίωση του χώρου αλλά και του σώματος που την παρατηρεί.
– Σε μια εποχή που χαρακτηρίζεται, από τη μία μεριά, από τεχνολογικά βοηθήματα πλοήγησης του δυτικού πολιτισμού μας όπως το gps για γρήγορη και ανεμπόδιστη πρόσβαση παντού, και από την άλλη, από την απαγόρευση πρόσβασης σε μη προνομιούχες ομάδες ανθρώπων, μέσα από νέους φράχτες που υψώνονται σε χάρτες, πώς η περιπατητική τέχνη διαχειρίζεται την άνιση διανομή της ελευθερίας μετακίνησης;
Η Περιπατητική Τέχνη, ως πρακτική κινείται πέρα από τα όρια: όπως για παράδειγμα η Εικαστική Πορεία κινήθηκε πέρα από τα όρια της Ακαδημίας προς την Πρέσπα, αντίστοιχα και οι άλλοι καλλιτέχνες/ισσες της Περιπατητικής Τέχνης κινούνται πέρα από τα σύνορα, προς την πρωτογενή ανάγκη επιβίωσης. Είναι χαρακτηριστικό ότι τίποτα δεν είναι πιο ισχυρό από την ανάγκη ενός ανθρώπου να κινηθεί περπατώντας.
Σε μια εποχή ασταμάτητης τεχνολογικής ανάπτυξης το περπάτημα μπορεί με την ειλικρίνεια της ανάγκης να διαπεράσει σύνορα, φράκτες, προκαταλήψεις. Ο άνθρωπος που διαδηλώνει στο δρόμο, ο πρόσφυγας που βαδίζει προς την ελπίδα, ο καλλιτέχνης που ενεργοποιεί το σώμα σε μια διαδικασία περιπατητικής παρατήρησης όλοι/ες αυτοί κινούνται προς την πραγματικότητα που θέλουν να προσδιορίσουν, σχεδόν χωρίς να μπορεί τίποτα να τους σταματήσει. Το περπάτημα αποτελεί, ίσως, την πιο ελευθεριακή διαδικασία υπέρβασης προς εκείνο που μας έχει απαγορευθεί.
– Υπάρχει συνταγή για ένα πετυχημένο περπάτημα; Τί είδους προετοιμασία χρειάζεται; Είναι απαραίτητο να υπάρχει πάντα ένας προορισμός, μια Ιθάκη;
Συνταγή δεν υπάρχει. Την περιπατητική διαδικασία την καθορίζει η πρόθεση του/ης καλλιτέχνη: Υπάρχουν περιπατητικές διαδικασίες που απαιτούν καλή φυσική κατάσταση, άλλες στις οποίες χρειάζεται ένας σχεδιασμός του τρόπου περπατήματος, άλλες στις οποίες ο/η καλλιτέχνης απλώς περπατά, άλλες στις οποίες η διαδικασία προσαρμόζεται στη φυσική κατάσταση και στις δυνατότητες όσων συμμετέχουν. Ακόμη όπως κι αν κάποιος για κάποιο λόγο αδυνατεί να περπατήσει, μπορεί να υλοποιήσει διαδικασίες μετάβασης του σώματός του και εκεί είναι δυνατή η ενεργοποίηση του περπατήματος, ακόμη και ως νοητής διαδικασίας.
Η μόνη κοινή παράμετρος όλων αυτών των προσεγγίσεων είναι η διάρκεια: το περπάτημα χρειάζεται χρόνο για να εκπληρωθεί· κάποιος θα μπορούσε να πει όχι λιγότερο από δύο τουλάχιστον ώρες για να δοθεί χρόνος στο σώμα να ενσωματώσει το ρυθμό στη φυσιολογία της κίνησης. Ο χρόνος εσωτερικεύει την περιπατητική διαδικασία μετατρέποντάς την σε μια διαδικασία όχι μόνο εξωτερικής αλλά και εσωτερικής περιπλάνησης. Επομένως η μόνη ουσιαστική Ιθάκη στο περπάτημα είναι αυτή που «κουβανείται» εντός του/ης περιπατητή/τριας.
– Είναι αναγκαία η καταγραφή του περιπατητικού γεγονότος και σε τι μορφή?
Η διαδικασία της καταγραφής έχει πολλές διαστάσεις στο σύγχρονο περπάτημα: μπορεί να είναι ζωγραφική, κείμενο, φωτογραφία, βίντεο, προφορική μαρτυρία, ηχητικό ντοκουμέντο ή και συνδυασμός όλως ή κάποιων από αυτά. Τελικά όμως όποια κι αν είναι από τα παραπάνω «αντικειμενικά» μέσα καταγραφής του περιπατητικού γεγονότος, το ουσιαστικότερο μέρος είναι η μνημονική, η άυλη καταγραφή της θύμησης της εμπειρίας από όσους/ες έχουν συμμετάσχει. Η καταγραφή μπορεί να είναι αναγκαία για τους περισσότερούς από όσους ασκούν περιπατητικές διαδικασίες, αλλά όλοι/ες γνωρίζουν ότι τίποτα δεν μπορεί να υποκαταστήσει τη θύμηση και την ανάκληση της εμπειρίας από τη μνήμη. Αυτή η επίγνωση οδηγεί σε κάποιους στην άρνηση να καταγραφεί η διαδικασία που υλοποιούν και επιτρέπουν μόνο την μνημονική της ανάκληση.
– Υπάρχει ως πρακτική μέσα στη Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας η περιπατητική τέχνη; Και πώς μπορεί η τέχνη αυτή να βοηθήσει καλλιτέχνες που χρησιμοποιούν διαφορετικά μέσα έκφρασης;
Η Εικαστική Πορεία προς τις Πρέσπες του 1ου Εργαστηρίου Ζωγραφικής της Σχολής Καλών Τεχνών έχει ενσωματώσει πλήρως τη διαδικασία του περπατήματος στην εκπαιδευτική διαδικασία. Θα πρέπει να σημειωθεί ότι η συμμετοχή στην Εικαστική Πορεία δεν συνδυάζεται ακαδημαϊκά προαπαιτούμενα αλλά συμμετέχουν μόνον όσοι φοιτητές/τριες το επιθυμούν. Με αυτόν τον τρόπο οι εκπαιδευόμενοι καλλιτέχνες συναισθάνονται την ανάγκη της άμεσης καλλιτεχνικής πρακτικής. Το απότοκο αυτής της περιπατητική εμπειρίας μεταφέρεται στο καλλιτεχνικό έργο αλλά και στη γενικότερη πρακτική όσων συμμετέχουν σε αυτό.
Η Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστημίου Δυτικής Μακεδονίας έχει ενεργοποιήσει δράσεις που σχετίζονται με το τοπίο και όλα εκείνα που το τοπίο μπορεί να εκφράσει. Η Φλώρινα, όπου βρίσκεται η έδρα της Σχολής, είναι μια πόλη βυθισμένη στην ύπαιθρο της Δυτικής Μακεδονίας με αποτέλεσμα αυτό το οποίο συμβαίνει εκεί να αποτελεί το πρώτο πολιτιστικό πείραμα στην Ελλάδα που συμβαίνει στην ύπαιθρο.
Η Ελληνική Τέχνη είναι αστική και η Σχολή της Φλώρινας αποτελεί το πρώτο πολιτιστικό πείραμα στον τόπο μας που διεξάγεται στη φύση. Όλοι οι διδάσκοντες καθηγητές καλλιτέχνες της Σχολής (Αγγελική Αυγητίδου, Ζωή Γοδόση, Γιάννης Καστρίτσης, Φίλιππος Καλαμάρας, Χάρης Κοντοσφύρης, Βασίλης Μπούζας, Έκτορας Παπαδάκης) έχουν ενσωματώσει και χρησιμοποιούν, με διαφορετικές προσεγγίσεις ό καθένας/μια) στην εκπαιδευτική τους προσέγγιση τη σχέση με τη φύση, το δημόσιο χώρο, την κοινωνία, την ιδιαιτερότητα της Φλώρινας τη σημασία των υλικών της φύσης, ενεργοποιώντας συνολικά μια πρότυπη ακαδημαϊκή εκπαιδευτική διαδικασία.
– Έχουμε περπατήσει πολύ μακριά από το Α LINE MADE BY WALKING του Richard Long μέχρι τις διαφορετικές μορφές που έχει πάρει ο εικαστικός περίπατος όπως τις παρακολουθήσαμε στο συνέδριο. Εσείς, ως Κοσμήτορας ενός πανεπιστημιακού τμήματος, που πρωτοπορείτε σε παγκόσμιο πλέον επίπεδο στον τομέα της περιπατητικής τέχνης, πώς βλέπετε το μέλλον της, ποιές είναι οι προκλήσεις, πώς μπορείτε να συμπεριλάβετε μέσα σε αυτό ανθρώπους που, ενώ μπορεί να το εφαρμόζουν στην καθημερινή τους ρουτίνα, να μην γνωρίζουν τις πολιτισμικές διαστάσεις του αντικειμένου, και ποιά είναι τα σχέδια σας για το άμεσο μέλλον;
Θα πρέπει να επισημανθεί ότι οι Διεθνείς Συναντήσεις/Συνέδριο αποτελούν μια τομή στη διοργάνωση σημαντικών εικαστικών εκδηλώσεων πέρα από τις Μπιενάλε, τις εκθέσεις των Μουσείων ή εκείνες που υλοποιούνται με την πρόθεση επιμελητών ή συλλεκτών. Οι Διεθνείς Συναντήσεις/ Συνέδριο Περιπατητικές Πρακτικές/ Περιπατητική Τέχνη/ Περιπατούντα Σώματα διοργανώνονται από ένα Δημόσιο Πανεπιστήμιο και συγκεντρώνουν διεθνείς εικαστικές δράσεις και στοχασμό. Με αυτό το πρίσμα η Σχολή Καλών Τεχνών του Πανεπιστήμιου Δυτικής Μακεδονίας προτείνει ένα ανανεωτικό μοντέλο δημιουργίας μεγάλων εικαστικών γεγονότων.
Το μέλλον της Περιπατητικής Τέχνης, όπως και της Σύγχρονης Τέχνης συνολικά, βρίσκεται στην από-αντικειμενοποίηση της τέχνης: να μην θεωρείται, ούτε η περιπατητική τέχνη, ούτε καμία άλλη τέχνη, αυτοσκοπός ενός αισθητικού αυτοπροσδιορισμού ή απότοκο αυθεντιών που υπαγορεύουν. Μέσα από την τριπλή προσέγγιση που προσδιόρισαν οι Συναντήσεις/Συνέδριο η τέχνη αποκτά την τριπλή υπόσταση που σχηματίζεται από τη διάδραση της πρακτικής, του εκφραστικού μέσου και του σώματος.
Η τέχνη πρέπει να επιμένουμε να λειτουργεί ως ένα σημείο συνάντησης, ανακαλύψεων των σχέσεων των ανθρώπων, των καλλιτεχνών και μια αφορμή για να δημιουργούνται κοινότητες. Τότε είναι που τα αντικείμενα αλλά και οι ιδέες που παράγονται θα λειτουργούν ως σταυροδρόμια των διαδρομών των ανθρώπων· εκεί όπου οι στοχαστές, νομάδες ταξιδιώτες της σκέψης, θα ξαποσταίνουν διαλογιζόμενοι με όσους συναντούν για όλα όσα έχουν ανακαλύψει στις πορείες που έχουν διανύσει. Μέσα από αυτήν την συνολική διάχυση ενεργειών θα προκύψουν τα έργα και οι ιδέες που θα μας προσδιορίσουν ως εποχή αλλά και ως άτομα.