Ποιά είναι τα κοινωνικά στρώματα που στηρίζουν το ξύπνημα του ναζισμού και ποια η ψυχοσύνθεσή τους; Αυτό είναι το ερώτημα που επιθυμεί να θέσει η σκηνοθέτις Μαρώ Τριανταφύλλου που μετά από δύο χρόνια από την εξαιρετικά επιτυχημένη παρουσίαση του έργου της Μαργκερίτ Γιουρσενάρ «Κλυταιμνήστρα ή το έγκλημα», επανέρχεται με τη σταθερή ομάδα των αξιόλογων συνεργατών της στο Studio Μαυρομιχάλη, και το εμβληματικό έργο του Χέρμαν Μπροχ «Η εξομολόγηση της υπηρέτριας Τσερλίν». Στο ρόλο της Τσερλίν η Ειρήνη Μελά και της φιλοξενούμενης η Αιμιλία Ράπτη.
Λίγα λόγια για τον συγγραφέα και το έργο
Ο αυστριακός συγγραφέας Χέρμαν Μπροχ (Βιέννη, 1886- Κονέκτικατ ΗΠΑ 1951) έχει ένα μάλλον μικρό σε έκταση αλλά ιδιαίτερα σπουδαίο έργο, στο οποίο αναλύεται η γερμανική κοινωνία του Μεσοπολέμου. Η διεισδυτική ψυχολογική ανάλυση ιδίως της μικροαστικής τάξης που γίνεται όλο και πιο ευεπίφορη στις ναζιστικές ιδέες και η κοφτερή κοινωνική παρατήρηση ενόχλησαν το ναζιστικό καθεστώς και οδήγησαν στην σύλληψη και φυλάκισή του. Αναγκάστηκε να εγκαταλείψει την Αυστρία και να μεταναστεύσει στις ΗΠΑ, όπου έμεινε ως το θάνατό του.
Το 1950, ένα χρόνο πριν πεθάνει, εκδόθηκε το μυθιστόρημά του «Οι αθώοι», που αποτελεί ένα είδος συρραφής διηγημάτων και άλλων παλιότερων κειμένων του Μπροχ με ιστορίες και ήρωες από την προχιτλερική Γερμανία. Ο τίτλος ενέχει μια υπόρητη ειρωνεία: κανένα από τα πρόσωπα αυτά δεν έχει –φαινομενικά- ευθύνη για το ναζιστικό καθεστώς και τις θηριωδίες του. Στην πραγματικότητα όμως οι «Αθώοι» είναι απολύτως υπεύθυνοι. «Η εξομολόγηση της υπηρέτριας Τσερλίν» είναι το πέμπτο κεφάλαιο του μυθιστορήματος.
Η Τσερλίν είναι ένα πρόσωπο πολύπλοκο, μοχθηρό, ανταγωνιστικό. Θέλει να χειραγωγεί, να ελέγχει, να εξουσιάζει. Χωρίς καμιά ταξική συνείδηση, με ένα μίσος απέναντι στην κυρία της και ό, τι αυτή έχει –κοινωνική θέση, ένα αξιοσέβαστο σύζυγο, ένα όμορφο εραστή, ένα παιδί- η Τσερλίν δολοπλοκεί, καθοδηγεί την κυρία του σπιτιού σε λάθη, εκβιάζει, αλλά και εμπλέκεται συναισθηματικά σε ένα αντιφατικό ερωτικό πάθος. Έξυπνη, δυναμική και χειριστική, διεστραμμένα σοφή, έχοντας πλήρη συνείδηση της διάκρισης ανάμεσα στον πόθο και την αγάπη, χωρίς ηθικούς φραγμούς, εγκλωβισμένη στον μικρόκοσμο του σπιτιού όπου υπηρετεί, δημιουργώντας πάθη μέσα από τα πάθη των άλλων, είναι χαρακτηριστικός τύπος ανθρώπου που βλέπει τον κόσμο στεγνά (και στενά) εγωιστικά, δεν ενδιαφέρεται για το σύνολο, για να ικανοποιήσει τις φιλοδοξίες της αλλά και να βρει μια τιμωρητική θέση στον κόσμο, θα δεχόταν εύκολα τον ιεραρχημένο κόσμο της φυλετικής καθαρότητας του ναζισμού.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ένα έργο επίκαιρο όσο ποτέ σε μια εποχή που το τέρας σηκώνει κεφάλι ξανά και το θέμα της ευθύνης είναι περισσότερο φλέγον από ποτέ.
Σημείωμα της σκηνοθέτριας
Γιατί ξαναξύπνησε το τέρας; Ποια κοινωνικά στρώματα το στηρίζουν; Ποια είναι η ψυχοσύνθεσή τους; Ποιες δικαιολογίες χρησιμοποιούν για την αποδοχή ακραίων πολιτικών απόψεων και συμπεριφορών που οδηγούν σε εγκληματικές συμπεριφορές; Ή μήπως δεν χρησιμοποιούν καν δικαιολογίες, δεν τις έχουν ανάγκη;
Είδα την Τσερλίν πρώτη φορά στη Γαλλία με τη Ζαν Μορώ. Το κείμενο έπεσε πάνω μου και με κατέκλυσε. Τσερλίν, ένα όνομα με ήχο κουδουνιστό, ευχάριστο, παιχνιδιάρικο, που στην γλώσσα του, τα γερμανικά, ξεκινά με το τελευταίο γράμμα του αλφαβήτου, το «Z». H Τσερλίν είναι ένα τέλος. Με τον τρόπο της η γυναίκα αυτή είναι γοητευτική μέσα στις αντιφάσεις της. Είναι, όμως, πάνω απ’ όλα τρομακτική. Ένα πλάσμα ικανό για όλα, χωρίς ηθικούς φραγμούς. Υπηρέτρια χωρίς ταξική συνείδηση, δεν την ενδιαφέρει η αλλαγή του κόσμου αλλά ο υπόγειος έλεγχος των προσώπων. Η μόνη λύση που μπορεί να σκεφτεί είναι η ατομική. Συντηρεί την τάξη δολοπλοκώντας. Την συναντάμε σήμερα συχνά. Είναι ο άνθρωπος που αυτοπροσδιορίζεται μέσα από το «ξέρεις ποιος είμαι εγώ; Εγώ δούλευα πορτιέρης στον τάδε» και προσθέτει με περηφάνια ένα μεγάλο όνομα του επιχειρηματικού κόσμου.
Ο άνθρωπος που κρύβει το μίσος του για τον άλλον, τον διαφορετικό πίσω από θεωρίες καθαρότητας. Που το «εμείς» του είναι μια κοινότητα φόβου και μίσους. Το χειρότερο, ο άνθρωπος που μπορεί να καταλάβει –η Τσερλίν είναι έξυπνη- αλλά δεν θέλει. Οι παρατηρήσεις του για τον κόσμο είναι εύστοχες αλλά διαστρεβλώνονται από την ανικανότητα να δει μια συνολική εικόνα και να δεχτεί τη δυνατότητα μιας άλλης πραγματικότητας. Που διαστρεβλώνεται από το μίσος για τον άνθρωπο. Η Τσερλίν είναι εντυπωσιακή στον κυνισμό της. Δεν θα γίνει ποτέ ευτυχισμένη, δεν θα επιτρέψει σε κανένα να ευτυχήσει. Υπάρχει αφηγούμενη. Όχι την ζωή της αλλά εκείνο το κομμάτι της ζωής της που είχε την ψευδαίσθηση πως είναι σημαντική.
Στην παράστασή μας προβήκαμε σε μια μικρή αυθαιρεσία: αντικαταστήσαμε τον ακροατή της Τσερλίν με μια κυρία, μια κυρία που τραγουδά και αδιαφορεί για την Τσερλίν. Την αγνοεί, την περιφρονεί. Η Τσερλίν δεν το ξέρει. Συνδιαλέγεται με την απουσία της γυναίκας αυτής, ελπίζοντας ότι την έχει υποχρεώσει να ακούσει και να βεβαιώσει την δική της παρουσία στον κόσμο.
–Μαρώ Τριανταφύλλου
Συντελεστές
Μετάφραση: Γιώργος Κόκκινος
Διασκευή-Σκηνοθεσία: Μαρώ Τριανταφύλλου
Φωτισμοί: Σάββας Στρούμπος
Μουσική: Λεωνίδας Μαριδάκης
Επιμέλεια σκηνικών: Στέλλα Μπαλαγιάννη
Επιμέλεια κίνησης: Εύη Τσακλάνου
Κοστούμια: Μαρώ Τριανταφύλλου
Φωτογραφίες: Παναγιώτης Μάλλιαρης
Αφίσα-γραφιστικά: Κώστας Μπαλαγιάννης
Παίζουν:Ειρήνη Μελά, Αιμιλία Ράπτη
*Οι «Αθώοι» κυκλοφορούν από τις εκδόσεις «Κριτική» σε μετάφραση Νίκου Λίβου. Το κεφάλαιο «Η εξομολόγηση της Υπηρέτριας Τσερλίν» είναι μεταφρασμένο από τον Γιώργο Κόκκινο. Ευχαριστούμε θερμά τον μεταφραστή και τις εκδόσεις «Κριτική» που πρόθυμα και αφιλοκερδώς μας επέτρεψαν να χρησιμοποιήσουμε την μετάφραση.
***
Φωτογραφίες: Παναγιώτης Μάλλιαρης
