Διαβάζοντας κάποιος τον αινιγματικό τίτλο του βιβλίου έρχεται αντιμέτωπος με το εξής ερώτημα: τι άραγε θέλει να μας αφηγηθεί η συγγραφέας και από τι απαρτίζεται αυτός ο περίφημος κατάλογος και επί ποιων απολεσθέντων γίνεται αναφορά; Ομολογουμένως, πρόκειται για ένα πολύ ιδιαίτερο αλλά και συναρπαστικό ανάγνωσμα, το οποίο κινείται ανάμεσα στην μυθιστοριογραφία, το δοκίμιο, τη βιογραφία και την μαρτυρία ή και όλα αυτά μαζί. Θα ήταν αδόκιμο να κατηγοριοποιηθεί επακριβώς το βιβλίο αυτό, είναι πολύπλευρο και πολυδιάστατο.
Η πολλά υποσχόμενη συγγραφέας κινείται με όρους ανασκαφέα ιστοριών και καταθέτει μία ειδικού τύπου βιογραφία που δεν αφορά μόνο σε πρόσωπα, αλλά και σε μνημεία, σε αντικείμενα, σε έγγραφα, σε κάθε λογής απώλειες που βίωσε η ανθρωπότητα και της κόστισαν μέσα στον χρόνο. Η Σαλάνσκυ έχει επιτελέσει ένα δεξιοτεχνικό αφηγηματικό έργο και η μετάφραση του σπουδαίου Γιάννη Καλιφατίδη που φέρει την υπογραφή της μετάφρασης στα ελληνικά δεν μπορεί να αφήσει κανέναν αδιάφορο και ασυγκίνητο.
Ένα κομματιασμένο ψηφιδωτό πολύτιμων “πετραδιών” που χάθηκαν για πάντα
“Η τομή που επιφέρει ο θάνατος είναι η αφετηρία της κληρονομιάς και της μνήμης, και ο θρήνος για τους νεκρούς αποτελεί την πηγή κάθε κουλτούρας, μέσω της οποίας ο άνθρωπος προσπαθεί να καλύψει το χαίνον κενό, την ξαφνική σιωπή, με τραγούδια, προσευχές και ιστορίες, μέσα από τις οποίες ανακαλεί στη ζωή τους απόντες” αναφέρει στον πρόλογο η ίδια η συγγραφέας προετοιμάζοντας τον αναγνώστη για το τι επακολουθεί στις πολλές ιστορίες που έχει συγκαταλέξει στον πλούσιο κατάλογό της. Αυτός ο κατάλογος μοιάζει με ένα αρχείο άρτια οργανωμένο και από το οποίο αντλεί υλικό για να μας παρουσιάσει κάποιους από τους πολύτιμους λίθους. Πριν από κάθε ιστορία υπάρχει το βιογραφικό της απώλειας, η σύντομη ιστορία ενός θανάτου και του πως έλαβε χώρα, μία είδους εξήγηση για το τι συνέβη.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Μία από τις ιστορίες για παράδειγμα αναφέρεται στον χαμένο πίνακα του σπουδαίου ρομαντικού ζωγράφου Κασπάρ Νταβίντ Φρίντριχ, έναν πίνακα που “άφησε την τελευταία του πνοή” σε μία πυρκαγιά που κατέστρεψε εκτός αυτού και άλλα πολύ σημαντικά έργα. Η Σαλάνσκυ με έναν ξεχωριστό και πολύ ευφυή τρόπο αναλαμβάνει τον ρόλο της ανταποκρίτριας των γεγονότων ενώ ταυτόχρονα έχει και την ιδιότητα της “αρχαιολόγου” χαμένων θησαυρών, τα οποία και μας παρουσιάζει με ενθουσιασμό και ποιητικότητα μέσα από τη δεξιοτεχνική αφήγησή της. Αυτό που είναι αξιέπαινο και το έχει κατορθώσει σε μεγάλο βαθμό παρά τη δυσκολία του εγχειρήματος είναι πως καταγράφει τα συμβάντα σαν να έζησε η ίδια την απώλεια αυτή, σαν η ίδια να ήταν παρούσα, σαν να ήταν η ίδια μάρτυρας όταν ο κόσμος σήμερα αδυνατεί να αντιληφθεί πως όλα αυτά τα σπουδαία – και άλλα που δεν γνωρίζουμε – αποτελούν πια παρελθόν και είναι πια ένας μύθος, ένα “θανατικό” που δεν έχει γυρισμό.
Θα μπορούσε κάποιος να πει πως όλα όσα αφηγείται ανήκουν στην σφαίρα του φανταστικού και είναι απλά μια κακή φάρσα, ένα κακό αστείο και πως όλο αυτό είναι ένα παραμύθι ή μία άκομψη ανάμνηση από μια παραπλανητική είδηση. Και όμως δυστυχώς, η συγγραφέας παραθέτει την πικρή αλήθεια και είναι πολύ εύστοχη στον τρόπο με τον οποίο αποφασίζει να ενημερώσει το αναγνωστικό κοινό για τα γεγονότα και μάλιστα εμποτίζει και το κλίμα της αφήγησης με μια δραματικότητα που κάθε φορά αλλάζει ανάλογα και με το περιεχόμενο της ιστορίας που μας αφηγείται. Διαβάζουμε για παράδειγμα ως προς την απώλεια των βιβλίων του Μάνη, από προήλθε και ο όρος μανιχαϊσμός. “Τα ίδια τα βιβλία είναι τόποι κατάνυξης, σοφίας, προσευχής. Θαυμαστοί χειρόγραφοι κώδικες, ογκώδεις τόμοι δεμένοι με μονοκόμματο δέρμα, οι οφθαλμοί των γραμμάτων διακοσμημένοι με λεπτές ένθετες φέτες από ταρταρούγα και φίλντισι, εύχρηστα δωδεκασέλιδα, το κάλυμμα στολισμένο με φύλλα χρυσού και λαμπερά πετράδια, και βιβλία τόσο μικρά όσο ένα φυλαχτό που χωρά στη χούφτα ενός χεριού”.
Αυτά τα σπουδαία λοιπόν χειρόγραφα όπως και αυτά της σπουδαίας ποιήτριας Σαπφούς για παράδειγμα αποτέλεσαν μέρος ενός απολεσθέντος θησαυρού, μιας χαμένης κληρονομιάς που σίγουρα θα έριχνε φως στα επιτεύγματα σπουδαίων προσωπικοτήτων όπως η Σαπφώ. Άρα, το έργο της Σαλάνσκυ δεν έχει μόνο λογοτεχνική αξία αλλά και ιστορική αξία γιατί συγκεντρώνει σε ένα βιβλίο ένα πανόραμα απωλειών από διάφορες χρονικές περιόδους που σημάδεψαν με αρνητικό τρόπο την ανθρώπινη πνευματική δραστηριότητα. Και δεν είναι μόνο οι ανθρώπινες δημιουργίες που χάθηκαν, είναι για παράδειγμα και η περίφημη τίγρη της Κασπίας που χάθηκε μια για πάντα. Και μάλιστα σε εποχές σαν τη σημερινή, που η φύση βασανίζεται και βιάζεται συνεχόμενα, αυτή η εξαφάνιση είναι ακόμα πιο ουσιώδης. “Οι τελευταίες τίγρεις της Κασπίας παρατηρήθηκαν το 1964 στους πρόποδες της οροσειράς Ταλίς και στη λεκάνη απορροής του ποταμού Λανκαράν, στα παράλια της Κασπίας θάλασσας”.
Με έναν μακρύ κατάλογο απωλειών, η Σαλάνσκυ μοιάζει σαν να θέλει να προλάβει επερχόμενες απώλειες και γράφει ένα βιβλίο που έχει διαστάσεις μνημόσυνου από τη μία αλλά και ευχής τέτοιου είδους γεγονότα να είναι και τα τελευταία που βιώνει η ανθρωπότητα, να είναι ο τελευταίος θρήνος μας. Γιατί αν θυμηθούμε την απώλεια των θαυμάτων του κόσμου, το κάψιμο της βιβλιοθήκης της Αλεξάνδρειας και το κάψιμο των βιβλίων κατά τη διάρκεια του μεσοπολέμου, τότε το εγχείρημά της έχει μεγάλη αξία και θυμίζει με κάποιο τρόπο το χρονικό ενός προαναγγελθέντος θανάτου. Ας διδαχτούμε από τις απώλειές μας και ας τις νιώσουμε ως απόλυτα δικές μας, δηλαδή σαν να χάσαμε κομμάτι από την σάρκα μας, σαν να απωλέσαμε την ίδια μας την ψυχή. Τελικά, αυτό μας μένει είναι μόνο οι αναμνήσεις και η ελπίδα αυτές να είναι οι τελευταίες απώλειες.
Αποσπάσματα από το βιβλίο
“Η εμπειρία διδάσκει ότι τα απορρίμματα περασμένων εποχών αποδεικνύονται τα πλέον διαφωτιστικά ευρήματα για τους αρχαιολόγους. Καθώς σχηματίζουν ένα γεωλογικό στρώμα από τεχνολογικά σκουπίδια, πλαστικά και πυρηνικά απόβλητα, θα αντέξουν στο χρόνο χωρίς την ανθρώπινη παρέμβαση, παρέχοντας αναλλοίωτες πληροφορίες για τις συνήθειές μας και επιβαρύνοντας για αιώνες ολόκληρους τη ζωή στον πλανήτη”.
“Μέσα από τη γραφή και την ανάγνωση, ο άνθρωπος μπορεί να επιλέξει τους προγόνους του και να αντιπαραθέσει στη συμβατική βιολογική κληρονομιά του ένα άλλο, πνευματικό γενεαλογικό δέντρο”.
Διαβάστε επίσης:
Κατάλογος απολεσθέντων: Το βιβλίο της Γιούντιτ Σαλάνσκυ από τις εκδόσεις Αντίποδες