Σίγουρα μία επίσκεψη στο μουσείο του Βίνσεντ Βαν Γκογκ θα σε αφήσει έκπληκτο, καθώς διαθέτει μερικούς από τους πιο εμβληματικούς πίνακές του, όπως «Οι Πατατοφάγοι», «Ανθισμένη Αμυγδαλιά», και τα μοναδικά «Ηλιοτρόπια». Ωστόσο, καθώς περιηγείσαι στους διαδρόμους του μουσείου, σίγουρα δεν μπορεί να προσπεράσεις ένα από τα πιο μακάβρια έργα του, «Κρανίο με αναμμένο τσιγάρο», που απεικονίζει με μοναδική μαεστρία μία νεκροκεφαλή να καπνίζει. Το σχετικά μικρό έργο –έχει διαστάσεις 32 επί 24,5 εκατοστά– με τα ζοφερά και σκούρα χρώματα, κρύβει μία ιδιαίτερη ιστορία και αποτελεί ένα σχόλιο στο αναπόφευκτο του θανάτου.
Ο συντηρητισμός των Ακαδημιών γεννά έναν ανατρεπτικό πίνακα
Ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ μέσα από τον πίνακα «Κρανίο με αναμμένο τσιγάρο», που φιλοτεχνήθηκε τον χειμώνα του 1885-1886, σατιρίζει τα μαθήματα ζωγραφικής που πραγματοποιήσουν οι συντηρητικές Ακαδημίες Καλών Τεχνών. Οι σκελετοί τότε χρησιμοποιούνταν ως βάση για τη μελέτη και την κατανόηση της ανθρώπινης ανατομίας, ώστε οι καλλιτέχνες να δώσουν μεγαλύτερη ζωντάνια και αληθοφάνεια στους πίνακες τους. Ο Βαν Γκογκ που ήταν στην Αμβέρσα εκείνη την περίοδο, παρακολούθησε μαθήματα στη Βασιλική Ακαδημία Καλών Τεχνών με σκοπό να του δοθεί η ευκαιρία να ζωγραφίσει ζωντανά μοντέλα. Ωστόσο, οι μαθητές έπρεπε πρώτα να ζωγραφήσουν αντίγραφα από διάσημους πίνακες, και -αν ήταν καλοί- ίσως να τους δινόταν η ευκαιρία να ασχοληθούν με ζωντανά μοντέλα. Ο ζωγράφος όμως βρήκε τα μαθήματα: «Άκρως βαρετά».
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ο Βίνσεντ πίστευε ότι η μελέτη της τέχνης πρέπει να είναι μια πρακτική εμπειρία, ενώ παράλληλα θεωρούσε πως ο κάθε καλλιτέχνης πρέπει να είναι ελεύθερος να εκφραστεί μέσα από την τέχνη με τον δικό του μοναδικό τρόπο. Δυστυχώς, το δομημένο ακαδημαϊκό περιβάλλον της ακαδημίας δεν ανταποκρίθηκε στις προσωπικές του απόψεις, και ως εκ τούτου είχε συχνά ανοιχτές συγκρούσεις με τους εκπαιδευτές του. Ωστόσο, αυτά τα «βαρετά και άχρηστα» μαθήματα μας χάρισαν τον πίνακα «Κρανίο με αναμμένο τσιγάρο».
Το έργο αποτελεί ένα χιουμοριστικό σχόλιο πάνω στην προσπάθεια των ακαδημιών να διδάξουν τη «ζωντάνια» μέσα από τους σκελετούς νεκρών ανθρώπων. Η έλλειψη ζωής του σκελετού αντιπροσωπεύει το αντίθετο από αυτό που ο Βίνσεντ Βαν Γκογκ θέλει να εκφράσει με μια εικόνα. Με το αναμμένο τσιγάρο μαγκωμένο στα δόντια του, ο σκελετός, αν και δεν είναι τίποτα άλλο πέρα από νεκρά οστά, έχει αποκτήσει ένα παράδοξα αστείο στοιχείο ζωής.
Πέρα από τον σατυρικό του χαρακτήρα, το έργο μπορεί να θεωρηθεί και ένας είδος vanitas ή memento mori, σε μια εποχή που η κατάσταση της υγείας του Βαν Γκογκ ήταν κακή λόγω παθήσεων στο στομάχι, αλλά και προβλημάτων στα σάπια δόντια του. (Το memento mori είναι μια καλλιτεχνική ή συμβολική υπενθύμιση του αναπόφευκτου του θανάτου). Έτσι, ο πίνακας αντικατοπτρίζει την έντονη ανησυχία του Βαν Γογκ σχετικά με την κατάσταση της υγείας του.
Όπως είχε δηλώσει σε ένα γράμμα του σχετικά με την υγεία του: «Οι γιατροί μου λένε να διατηρήσω τη δύναμη μου… και μέχρι να το καταφέρω θα πρέπει να μην το παρακάνω με τη δουλειά μου. Αλλά τώρα έχω κάνει τα πράγματα χειρότερα με το κάπνισμα, το οποίο και ξεκίνησα για να ξεγελάω το άδειο μου στομάχι.»
Αν και ο πίνακας έχει ερμηνευτεί και ως ένα αντικαπνιστικό έργο, ο ζωγράφος ήταν δεινός καπνιστής. Κάπνιζε μανιωδώς μέχρι και τον θάνατο του το 1890. Ο Βαν Γκογκ χρησιμοποιεί σκελετούς και σε άλλα ένα έργο του από την περίοδο της Αμβέρσας, ένα σκίτσο του με τίτλο «Κρεμασμένος σκελετός και γάτα». Την περίοδο 1887-1888, ο Βαν Γκογκ ζωγράφισε δύο πίνακες με κρανία, τα μόνα άλλα έργα του που έχουν κρανία ως μοτίβο.
Ο πίνακας «Κρανίο με αναμμένο τσιγάρο» είναι μέρος της μόνιμης συλλογής του Μουσείου Βαν Γκογκ στο Άμστερνταμ.