Η ομάδα Μήδεια ξεφυλλίζει το δικό της «Ημερολόγιο» – ένα αφιέρωμα στο Γιάννη Ρίτσο

ΓΙΩΡΓΟΣ ΛΙΑΚΟΣ
Νεαρός Ταξιδευτής του Χωροχρόνου

-Τι θα παρουσιάσετε στο «Ημερολόγιο»;

Θα παρουσιάσουμε τον Γιάννη Ρίτσο σε όλες τις εκφάνσεις του. Τον θεατρικό Γιάννη Ρίτσο, παρουσιάζοντας τέσσερις θεατρικούς μονολόγους του. Την «Ισμήνη», που δίνει την θέση της στην «Φαίδρα». Με την σειρά της παίρνει την σκυτάλη η Κυρία με τα μαύρα στην «Σονάτα του Σεληνόφωτος» και τέλος, φτάνουμε στον «Αποχαιρετισμό». Θα παρουσιάσουμε τον μελωδικό Γιάννη Ρίτσο μέσα από το σπουδαίο έργο του Μίκη Θεοδωράκη, του Θάνου Μικρούτσικου και του Μάριου Τόκα. Θα παρουσιάσουμε τον Γιάννη Ρίτσο μέσα από την γυμνή του, καθαρή ποίηση. Τέλος θα παρουσιάσουμε τον Γιάννη Ρίτσο ως άνθρωπο, έτσι όπως εμείς τον γνωρίσαμε όλο αυτό το διάστημα της μελέτης, με σεβασμό και ανοιχτωσιά.

-Για τον Θεοδωράκη ο Ρίτσος είχε πει πως «έφερε την ποίηση στο τραπέζι του λαού, πλάι στο ποτήρι και το ψωμί του». Κατά την γνώμη σας ποια πρέπει να είναι η στόχευση ενός μουσικού όταν καταπιάνεται με ένα ποιητικό έργο;

Η απάντηση έχει δοθεί ήδη στην ερώτηση από τον ίδιο τον Ρίτσο.

Απλά θα αναφέρω μόνο την λέξη Σεβασμός. Είτε είσαι μουσικός ,είτε ηθοποιός, είτε τραγουδιστής και βρίσκεσαι πάνω στην σκηνή, αυτόματα βαραίνεις με το χρέος να επικοινωνήσεις τον δημιουργό στους θεατές. Είσαι ο ενδιάμεσος. Υπογραμμίζω την λέξη Σεβασμός γιατί ο Μίκης Θεοδωράκης όπως αναφέρει ο Γιάννης Ρίτσος τον πέτυχε με όλο του το είναι. Αλλά δεν υπάρχει πια Μίκης Θεοδωράκης. Είμαστε σε μια άλλη εποχή και ως καλλιτέχνες θα πρέπει να μην αφήσουμε να σβήσει το έργο και ο τρόπος δουλειά τέτοιων σπουδαίων ανθρώπων και καλλιτεχνών. Να παίρνουμε παράδειγμα και να υπηρετούμε την τέχνη με αυθεντικότητα, απλότητα, αλήθεια και Σεβασμό.

-Ποιος είναι ένας στίχος του Ρίτσου που σας έχει εντυπωθεί;

Ας μου επιτραπεί παρακαλώ να κάνω μια μικρή κατάχρηση και αντί για έναν στίχο, να παραθέσω ένα πεντάστιχο του Ρίτσου από το τραγούδι «Χρόνος» σε μουσική του Θάνου Μικρούτσικου:

«Καθένας μας έχει στους ώμους του
Την κούραση δώδεκα ωρών από πέτρα
Την Δίψα δώδεκα ωρών από ήλιο
Τον πόνο τόσων χρόνων
Την απόφαση μιας ολόκληρης ζωής»

Διαβάζοντας αυτά τα λόγια, τραγουδώντας τα , νιώθω πως συναντιέμαι με άλλους ανθρώπους. Άλλης γενιάς, άλλης εποχής, άλλης κοινωνίας, άλλων συνθηκών. Τόσο διαφορετικών αλλά και τόσο ίδιων. Νιώθω πως αυτοί οι στίχοι είναι το πεδίο συνάντησης μας, εκεί που διασταυρώνονται τα βλέμματα μας, εκεί που κλείνουμε το μάτι ο ένας στον άλλον τρυφερά και συνωμοτικά και συνεχίζουμε με τον ίδιο σκοπό πια. Εκεί κάνει κουμάντο το «μαζί» πια. Είναι το κοινό ταξίδι μας μέσα στη ζωή. Είμαστε ένα, αλλά όχι εδώ. Μέσα στον χρόνο. Ο ένας δίνει τη σκυτάλη στον άλλον. Νομίζω πως εκεί επαληθεύεται και ο ρόλος μου ως ταξιδευτής. Θα ήμουν ευτυχής αν αυτό το ταξίδι συνεχιστεί στο άπειρο.

***

ΓΙΩΤΑ ΤΣΙΟΤΣΚΑ
ΙΣΜΗΝΗ

-Τι θα παρουσιάσετε στο «Ημερολόγιο»;

Στα πλαίσια του «Ημερολόγιου» και του αφιερώματος στο Γιάννη Ρίτσο, παρουσιάζουμε κάθε Δευτέρα στο θέατρο ΔΡΟΜΟΣ την Ισμήνη, τον δωδέκατο κατά σειρά ποιητικό μονόλογο της Τέταρτης Διάστασης, ο οποίος γράφτηκε σε δύο διαστήματα: στην Αθήνα, Σεπτέμβρης – Δεκέμβρης 1966 και στη Σάμο, Δεκέμβρης 1971. Η Ισμήνη εντάσσεται στον κύκλο των «αρχαιόθεμων» ή «μυθολογικών» συνθέσεων της συλλογής, αντλώντας το θέμα της από το Θηβαϊκό κύκλο και τον οίκο των Λαβδακιδών. Στην θεατρική ανάπλαση του μύθου, η Ισμήνη, η μικρότερη κόρη του Οιδίποδα και αδελφή της Αντιγόνης, παρουσιάζεται ως ένα πρόσωπο «έξω απ’ το χρόνο», μια γυναίκα που διαπερνά τους αιώνες, ζώντας απομονωμένη στο ερειπωμένο αρχοντικό της μεγάλης ξεκληρισμένης οικογένειας. Με αφορμή την επίσκεψη ενός νεαρού αξιωματικού και μέσα σε μια έντονα φορτισμένη ερωτικά ατμόσφαιρα, ξεκινά να αναπολεί τα γεγονότα και τα πρόσωπα του αρχαίου μύθου, δίνοντας στα γεγονότα τη δική της «αντισυμβατική» ερμηνεία. Ο μονόλογός της ακροβατεί από την αρχή ως το τέλος μεταξύ του πένθιμου παρελθόντος από τη μία και της επίμονης κατάφασης στη ζωή από την άλλη. Παίρνοντας σταδιακά τη μορφή εξομολόγησης, καταλήγει να γίνει μια διακήρυξη του δικαιώματος εναρμόνισης του ανθρώπου με τις επιθυμίες του και τη ζωώδη του φύση, απογυμνωμένη από τα απάνθρωπα ηρωικά χαρακτηριστικά.

-Πώς θα περιγράφατε τη σκιαγράφηση των γυναικείων χαρακτήρων (Ισμήνη – Αντιγόνη) από τον Ρίτσο;

Σε όλη την πορεία της, από την τραγική αρχαιότητα μέχρι και τη σύγχρονη μυθοπλασία, η Ισμήνη υπήρξε μια δευτερεύουσα μορφή ηρωίδας, ένα παραμερισμένο πρόσωπο, σε αντιδιαστολή με την Αντιγόνη, που παρουσιάστηκε με το κατά πολύ μεγαλύτερο ύψος των δικών της ηθικών διαστάσεων. Στον δραματικό μονόλογο του Ρίτσου, για πρώτη φορά η Ισμήνη βγαίνει με θάρρος στο προσκήνιο της Ιστορίας και διεκδικεί τη δική της αυτόνομη ύπαρξη και λόγο. Από αντιηρωίδα γίνεται πρωταγωνίστρια, αποδομώντας παράλληλα την εικόνα των πρωταγωνιστικών ρόλων του αρχαίου μύθου. Μέσα από τα μάτια της βλέπουμε μια εικόνα της Αντιγόνης πολύ διαφορετική από αυτή που μας μετέφερε ο Σοφοκλής. Σκυθρωπή, απόμακρη, αλαζονική, αντιπαθητική, αλύγιστη, εμμονική με τα «πρέπει» και «δεν πρέπει», απομακρυσμένη από τις χαρές της ζωής, της γυναικείας φύσης και της ανθρώπινης επιθυμίας. Μέσα από την περιγραφή της αδερφής της, η Ισμήνη καταδικάζει τις καθηκοντολογίες και τα δεσμά των ηθικών απαγορεύσεων, ενώ καταρρίπτει την ιδέα του «Ήρωα» και της αυτοθυσίας, έτσι όπως διαμορφώθηκε από την αρχαιότητα ως τη σύγχρονη εποχή. Η ίδια αναδεικνύεται σε ένα σύμβολο δίψας για ζωή, έρωτα και απόλαυσης της πεπερασμένης ύπαρξης μας.

-Ποιος είναι ένας στίχος του Ρίτσου που σας έχει εντυπωθεί;

Αναρωτιέμαι κάποτε μήπως και γεννηθήκαμε μόνο και μόνο για να παραδεχτούμε απλώς πως θα πεθάνουμε. Ωστόσο, στα διαλείμματα αυτής της άδικης ερώτησης κινείται η ζωή μας.

***

ΜΑΡΙΑΝΘΗ ΣΟΝΤΑΚΗ
ΦΑΙΔΡΑ 

-Τι θα παρουσιάσετε στο «Ημερολόγιο»;

Η 4η διάσταση είναι ένα έργο- ποταμός του Γιάννη Ρίτσου που περιλαμβάνει 17 ποιητικούς μονολόγους. Είναι το έργο παρακαταθήκη του, απολύτως προσωπικό και λυρικό και πολύ μακριά από την εικόνα του επικού ποιητή που ενέπνευσε τους αγώνες του ελληνικού λαού στις πιο δύσκολες και μαύρες ώρες του τον περασμένο αιώνα. Κατά καιρούς έχουν παρασταθεί αρκετά από αυτά τα έργα, αλλά είναι η πρώτη φορά που επιχειρείται μία συντεταγμένη παρουσίαση τους. Πρόθεση του ‘Ημερολογίου” είναι να συστήσει αυτήν την πλευρά του ποιητή στο πλατύ κοινό, ξεκινώντας με τέσσερεις από αυτούς τους μονολόγους, την “Ισμήνη” τον “Αποχαιρετισμό” τη “Σονάτα” και τη “Φαίδρα”. Και υποσχόμαστε συνέχεια.

-Πώς παρουσιάζεται ο έρωτας μέσα στο ποίημα;

Αυτός ο ποιητικός μονόλογος, ο τελευταίος από τους 17 της τέταρτης διάστασης γράφτηκε από το 1974 έως το 1975. Ο ποιητής έχοντας κλείσει ένα μεγάλο κύκλο αγώνων και σε μία πιο ήρεμη πλέον ιστορική περίοδο για τη χώρα, μία που βρισκόμαστε ήδη στη μεταπολίτευση, αισθάνεται ότι δικαιούται να γίνει πιο προσωπικός στην τέχνη του.
Η Φαίδρα του μιλά για τον αδιέξοδο έρωτα μιας γυναίκας προς το νεαρό γιο του άντρα της. Ένα βασανιστικό και ανεξέλεγκτο πάθος που την αναγκάζει να απεκδυθεί το προσωπείο της τίμιας συζύγου, της στοργικής μητέρας, της βασίλισσας και να έρθει αντιμέτωπη με ανομολόγητα πάθη, με όλα τα κατεστημένα και τα κοινωνικώς ορθά που εν τέλει κρατούν ένα άτομο ενταγμένο στην κοινωνική ζωή. Ένα πάθος σπαρακτικό που την οδηγεί καταρχάς σε μία ανελέητη εκδίκηση προς το αντικείμενο του πόθου της και τέλος στο θάνατο της που είναι μονόδρομος.

-Ποιος είναι ένας στίχος του Ρίτσου που σας έχει εντυπωθεί;

Ένας άνθρωπος φώναζε κάτω από τις πέτρες -ίσως και μέσα μας – φώναζε, φώναζε’ κανένας δεν άκουγε. Βιάζονταν να πάνε -πού -να κάνουν – τι; Δεν είχαν μία ώρα δική τους να γδυθούν, να πλαγιάσουν, να ονειρευτούν μες στο ίδιο τους το σώμα, να κοιταχτούν σε έναν καθρέφτη, να κοιτάξουν έναν άλλον. Κοιτάζονταν μόνο στα μάτια των άλλων. Τι να δούν εκεί μέσα; Ίσως εκείνο που ήθελαν, καθόλου εκείνο που ήσαν.

Αυτό είναι ένα απόσπασμα από την Ισμήνη του Ρίτσου την οποία έχω παραστήσει πριν από μερικά χρόνια σε σκηνοθεσία Βασίλη Νικολαΐδη και έχω αγαπήσει πολύ. Προσπαθώντας να διαλέξω ένα απόσπασμα και από τη Φαίδρα συνειδητοποίησα ότι αυτό το έργο περιέχει τις πιο απόλυτες ερωτικές περιγραφές που έχω συναντήσει στην παγκόσμια λογοτεχνία. Τόσο απόλυτες που θεωρώ ότι ίσως αδικηθούν αν τις παραθέσω αποκομμένες. Ελπίζω να μην με ανακόπτει ο αστικός συντηρητισμός, που όλοι σε ένα βαθμό διαθέτουμε, αλλά το γεγονός ότι αναγνωρίζω πως ενταγμένες σε αυτό το ποιητικό αριστούργημα καθαγιάζουν και το πιο ανομολόγητο πάθος.

***

ΜΑΡΙΑΝΝΑ ΛΑΓΟΥΡΟΥ
ΣΟΝΑΤΑ ΤΟΥ ΣΕΛΗΝΟΦΩΤΟΣ

-Τι θα παρουσιάσετε στο «Ημερολόγιο»;

Ο Γιάννης Ρίτσος είναι ένα πολύτιμο πνευματικό κεφάλαιο για τη χώρα, που  με το έργο και την πολιτική του διαδρομή αποτέλεσε πηγή έμπνευσης και θάρρους σε σκοτεινές εποχές που σημάδεψαν τη νεότερη ιστορία μας. 

Η αφορμή για το Ημερολόγιο – Αφιέρωμα, είναι η μεγάλη αγάπη και εκτίμηση που τρέφει, ο σκηνοθέτης μας, συνολικά για το έργο του Γιάννη Ρίτσου. 

Επί σκηνής, η Ισμήνη, η Φαίδρα, η Σονάτα του Σεληνόφωτος και ο Αποχαιρετισμός. 

Τέσσερις θεατρικοί μονόλογοι, από την Τέταρτη Διάσταση του ποιητή που παρουσιάζονται σε διαφορετική μέρα, φυσικά. Τρεις από αυτούς τους μονολόγους, πλαισιώνονται, από ποιήματα και μελοποιημένους στίχους του ποιητή.

Η επαφή μας με τον λόγο των ποιητών, λειτουργεί παρηγορητικά και ειδικά σε δύσκολες περιόδους, είναι ένα καταφύγιο από όπου αντλούμε πλούτο και δύναμη. Και αυτό, εκτός από σπουδαίο είναι και πολύ χρήσιμο στην εποχή μας, για όποιο άτομο έχει ευαίσθητες κεραίες. Νομίζω ότι μας κάνει καλύτερους ανθρώπους.

-Ποιος είναι ένας στίχος του Ρίτσου που σας έχει εντυπωθεί;

Από την Σονάτα του Σεληνόφωτος.

κι ούτε έχει σημασία που άσπρισαν τα μαλλιά μου,

 (δέν είναι τούτο ή λύπη μου – ή λύπη μου είναι πού δέν ασπρίζει και ή καρδιά μου). 

Άφησε με να έρθω μαζί σου.

-Το κείμενο του Ρίτσου είναι γεμάτο συμβολισμούς. Θα θέλατε να μας σχολιάσετε κάποιους από αυτούς;

 Το φεγγάρι κυριαρχεί στην Σονάτα του Σεληνόφωτος. Άλλοτε με θετικό και άλλοτε με αρνητικό πρόσημο.

 Στην Σονάτα, δημιουργεί ερωτική διάθεση, επιτείνει την μοναξιά και την ανάγκη για εξομολόγηση. Την μεγάλη ανάγκη της Γυναίκας, να εξιστορήσει τα γεγονότα της ζωής της, στον Νέο.

 Το φεγγάρι, αλλοιώνει και παραποιεί την πραγματικότητα της Γυναίκας.

Η  Γυναίκα δεν έχει όνομα. Είναι απλώς η Γυναίκα με τα Μαύρα. Θα μπορούσε να είναι οποιαδήποτε γυναίκα που κουβαλάει στις αποσκευές της ζωής της, ανάλογες εμπειρίες, με την δική της. Ή ακόμα καλύτερα οποιοσδήποτε άνθρωπος, ανεξάρτητα από φύλο, χρώμα, θρησκεία, σεξουαλικό προσδιορισμό.

Η πολυθρόνα, είναι ο χρόνος, τα όνειρα και η φθορά του. 

Το ξεκίνημα της ζωής και η κατάληξη της, ανάλογα με τις επιλογές και τις εμπειρίες του καθενός.

***

ΛΕΩΝΙΔΑΣ ΚΑΛΦΑΓΙΑΝΝΗΣ
ΑΠΟΧΑΙΡΕΤΙΣΜΟΣ

-Τι θα παρουσιάσετε στο «Ημερολόγιο»;

Το Ημερολόγιο είναι μια διαδρομή τεσσάρων ηρώων, βαθιά διχασμένων μέσα στη μοναξιά τους, που ωστόσο όλοι συναντιούνται και επικυρώνονται στο πρόσωπο του Γιάννη Ρίτσου, αυτού του μεγάλου μας ποιητή, που τόσο πολύ  ύμνησε την Ρωμιοσύνη, την Ελευθερία, την Αδελφοσύνη μέσα από όλα όσα έγραψε. Είναι το Ημερολόγιο ένα χρονολόγιο, για το που ήμασταν, που είμαστε, που θα πάμε και που ίσως θα θέλαμε να πάμε. Κάθε μια διαφορετική μέρα και μια διαφορετική διαδρομή, μια διαφορετική παράσταση που ωστόσο όλες μαζί αποτελούν μια φωνή. Μια κραυγή. Ενάντια σε οτιδήποτε μας καταπιέζει, μας σκλαβώνει και μας χειραγώγει πολύ περισσότερο  στις μέρες που ζούμε και ορίζουμε.

-Ποιος είναι ένας στίχος του Ρίτσου που σας έχει εντυπωθεί;

Είναι ορισμένοι στίχοι
-κάποτε ολόκληρα ποιήματα-
που μήτε ενώ δεν ξέρω τι σημαίνουν.
Αυτό που δεν ξέρω
ακόμα
με κρατάει.
Κι εσύ
έχεις δίκιο να ρωτάς.
Με με ρωτάς.
Δεν ξέρω σου λέω.

– Τι ρόλο διαδραματίζει η ποίηση του Ρίτσου στην ιστορική μνήμη;

Ο Γιάννης Ρίτσος είναι από τους μεγαλύτερους μας ποιητές και από τους λίγους Έλληνες της εποχές του, που η φήμη του εξαπλώθηκε στον κόσμο με τέτοια ταχύτητα, δυναμική και αποδοχή. Ύμνησε τους λαϊκούς αγώνες, παρηγόρησε την ανθρωπότητα, έψαξε το νόημα για την ύπαρξη μέσα από απτά βιώματα , θαύμασε ήρωες, εξύψωσε την ελευθερία ενάντια στην φυλάκιση ,όρθωσε το ανάστημά του για να το ενδυθούν χιλιάδες χιλιάδων ταλαιπωρημένων ψυχών. Ο Ρίτσος έγινε η φωνή πολλών, όταν οι πολλοί δεν είχαν φωνή. Όταν η κοινωνία αιμορραγούσε και αναζητούσε γαρύφαλλα ήταν ο Ρίτσος εκεί για να τα χαρίσει απλόχερα. Για τον Άνθρωπο. Για τον Θεό μέσα στον Άνθρωπο.

Αυτό κάνει και στον Αποχαιρετισμό. Μέσα από τον ήρωα της Κύπρου,  Γρηγόρη Αυξεντίου, τον ήρωα του, εξυψώνει την Ζωή μέσα από τον Θάνατο, θαυμάζει την Ελευθέρια έστω και καιόμενη έναντι της Παραδοχής και της Παραίτησης, φωνάζει για Αδελφοσύνη μέσα από τα λόγια αυτού του νεαρού Αντάρτη ,που προτίμησε ωστόσο να καεί ζωντανός και μόνος μέσα σε μια σπηλιά «στο όνομα της Αγάπης». Φτιάχνει ήρωες ο Ρίτσος . Δεν μιλάει απλά για αυτούς. Δεν μιλάει απλά σε αυτούς .Τους δημιουργεί. «Να -λέει -πως πρέπει να είναι οι ήρωες». Δεν ήταν ο Γρηγόρης Αυξεντίου ήρωας. Οι ήρωες είναι σαν τον Γρηγόρη Αυξεντίου. Αυτόν τον Άνθρωπο λοιπόν καλούμαι να υποστηρίξω. Τον άνθρωπο αυτόν με όλη την ανθρωπιά του… πίσω από την μάσκα του.

Διαβάστε επίσης:

Εμμανουήλ Μαύρος: Η ποίηση του Ρίτσου μας χτυπάει το κουδούνι της αφύπνισης
Ημερολόγιο: Αφιέρωμα στον Γιάννη Ρίτσο από την ομάδα Μήδεια στο θέατρο Δρόμος