H όραση ριπισμός κ᾽ η νόηση χαράδρα

Χρώματα & Λέξεις

Όχι, δεν πρόκειται για πάρεργο, για ένα είδος εκτόνωσης, για μια λόξα νεανική που αργά ή γρήγορα περνάει. Πρόκειται για προσήλωση, για προσανατολισμό. Πρόκειται για αλληλοπεριχώρηση. Δύο (φαινομενικά) διαφορετικές τέχνες σμίγουν στην ίδια ψυχονοητική ιδιοσυστασία, σε μια παλλόμενη από ευαισθησία και δημιουργικότητα μεμβράνη. Τα αποτελέσματα είναι θαυμαστά. Όταν σμίγουν τα πράγματα σε νου και καρδιά, θυμίζουν εκείνο το ̔ ̔άγνωστο αριστούργημα ̓ ̓ του Jens August Schade και, κυρίως, τον τίτλο του: Des êtres se rencontrent et une doucemusique s’élève dans leurs coeurs [Πλάσματα συναντιούνται, κι απ ̓ την καρδιά τους μια μουσική γλυκιά ανεβαίνει]. Έτσι συμβαίνει και μ ̓ αυτούς, τους τεχνίτες, τους τυχερούς, τους τολμηρούς ( ̔ ̔Τέχνη, Τύχη, Τόλμη ̓ ̓, πρεσβεύει ο Ελύτης) που δύο τέχνες διακονούν: γλυκιά η μουσική τους.

Εικαστικοί που γράφουν

Όσμωση ζωγραφικής και γραφής, ένα βαλς των χρωμάτων με τα μελάνια, εξ ου και paint/inks, μια εορτή των πινέλων και των πενών, ένα τραγούδι με τη χορωδία σχημάτων και λέξεων. Πολύτιμα τα κείμενα που συνέταξαν φημισμένοι ζωγράφοι για το όραμά τους, συνήθως εν είδει μανιφέστων ή διακηρύξεων—όπως ο Γιάννης Κουνέλλης (Λιμναία Οδύσσεια, μτφρ. Ανταίος Χρυσοστομίδης, εκδ. Άγρα), και ο Mark Rothko (Κείμενα για την Τέχνη, μτφρ. Βασίλης Τομανάς, εκδ. νησίδες) — και πολύτιμα επίσης ορισμένα ιδιόρρυθμα βιβλία εικαστικών για κάποιον ομότεχνό τους, εγκωμιάζοντάς τον μάλιστα, όπως πράττει ο Henri Michaux στο Ονειροπολώντας με αφορμή αινιγματικές ζωγραφιές (μτφρ, Μπίλη Βέμη, εκδ. Άγρα), όπου ο Micheaux (ο οποίος ήταν και δεινός ποιητής) αναλύει στοχαστικά το έργο του René Magritte, αυτού του δεδηλωμένα εγελιανού δημιουργού.

Λογοτέχνες που θητεύουν στις Οπτικές Τέχνες

Μεγάλο ενδιαφέρον έχει η ενασχόληση, πολλές φορές εξόχως πετυχημένη, συγγραφέων και ποιητών με τις οπτικές τέχνες. Λαμπρός μάστορας των επικολλήσεων/κολλάζ ο Οδυσσέας Ελύτης (Το Δωμάτιο με τις Εικόνες, εκδ. Ίκαρος) με απόγονο τον ποιητή Δημήτρη Καλοκύρη, ο οποίος εδώ και δεκαετίες θητεύει στην τέχνη του κολλάζ και της φωτογραφίας (Μια Μηχανή για Κινούμενα Τοπία, εκδ. Κοινωνία των Δεκάτων). Ο ποιητής Νίκος Καρούζος έκανε κι αυτός ̔ ̔ζωγραφιές ̓ ̓ (έτσι χαρακτήριζε τα έργα του, συνήθως υδατογραφίες αλλά και κάμποσες ελαιογραφίες), ο οποίος μάλιστα έγραψε και πολλά κείμενα για τις δημιουργίες εικαστικών που αγαπούσε (Περί Ζωγράφων, εκδ. Γκαλερί Titanium, και Χειροποίητη Γαλήνη, εκδ. Γαβριηλίδης). Συγκλονιστική η απόφανσή του ̔ ̔η όραση ριπισμός κ ̓ η νόηση χαράδρα ̓ ̓ όπου συμπυκνώνεται η φιλοσοφία του για την αλληλοπεριχώρηση ζωγραφικής και ποίησης. Ο επιτελάρχης του ελληνικού υπερρεαλισμού, ο Ανδρέας Εμπειρίκος υπήρξε και ένας από τους σκαπανείς της καλλιτεχνικής φωτογραφίας στη χώρα μας (Φωτοφράκτης, εκδ. Άγρα, και Η Άνδρος του Αντρέα Εμπερίκου, εκδ. Άγρα). Ο Henry Miller ζωγράφιζε μανιωδώς, με την άδολη ορμητικότητα με την οποία έγραφε και τα βιβλία του, και έγραψε για φίλους του ζωγράφους ( ̔Ὁ Άγγελος είναι το Υδατόσημό μου ̓ ̓, στον τόμο Μαύρη Άνοιξη, μτφρ. Γ. Ι. Μπαμπασάκης, εκδ. Μεταίχμιο). Ο Jack Kerouac ζωγράφιζε ιπτάμενα άνθη και έγχρωμες περιελίξεις του νου του, ενώ ο αδελφοποιτός του, ο Allen Ginsberg σχεδίαζε με μαύρα μελάνια τα εσωτερικά του τοπία, αλλά και όσα έβλεπε στα ταξίδια του, όπως π.χ. τα βράχια της Ύδρας και τον Παρθενώνα, ενώ διακόνησε με συστηματικότητα και επιμέλεια την τέχνη της φωτογραφίας. Ο Γερμανός συγγραφέας Günter Grass καταπιάστηκε με τη γλυπτική και δημιούργησε εντυπωσιακά έργα με ιχθύς, πετεινά, δάχτυλα, κεφαλές.

Διπλοί Πράκτορες του Καλού

Υπάρχουν και οι περιπτώσεις δημιουργών που δοξάστηκαν ισότιμα και στις οπτικές τέχνες και στη λογοτεχνία. Ο Νίκος Εγγονόπουλος, εκτός από μείζων ποιητής, υπήρξε και ισχυρός ζωγράφος, εκκινώντας από μιαν ώθηση που έλαβε από τα απρόσωπα/πρόσωπα του Giorgio De Chirico, αλλά επινοώντας τελικά το δικό του ύφος, έναν εμπρηστικά γαλήνιο (ας μας επιτραπεί το οξύμωρον) συνδυασμό υπερρεαλιστής φαντασίας και καταβύθισης στην ελλαδική παράδοση. Ο Νίκος Γαβριήλ Πεντζίκης θα έλεγες ότι έγραφε με το πινέλο και ζωγράφιζε με τον στυλογράφο, καθώς ποίηση και ζωγραφική συνυπάρχουν στον δημιουργικό του οίστρο. Και εδώ, ο ̔ ̔υπερρεαλισμός της ατέρμονος ζωής ̓ ̓ συνυπάρχει με πολλαπλές ανασκαφές στην παράδοσή μας, ιδίως σε αυτήν της ορθοδοξίας. Ο λογοτέχνης Αλέξανδρος Ίσαρης μετακινείται ακατάπαυστα ανάμεσα στην ποίηση και στη ζωγραφική, εμμένοντας τελεσφόρα σε έναν δυναμικό μεταεξπρεσιονισμό λέξεων και χρωμάτων.

Αναγεννησιακοί Δημιουργοί

Ας πούμε και δύο λόγια για κάποια ιλιγγιωδώς δημιουργικά ̔ ̔πολυεργαλεία ̓ ̓, όπως ο Andy Warhol, ο Bob Dylan, και ο Nick Cave που συγκαταλέγονται πλέον στο πάνθεον των ̔ ̔αναγεννησιακών δημιουργών ̓ ̓ του 20ού αιώνα. Λογοτεχνία, εικαστικά, μουσική, κινηματογράφος, χρώματα, σελιλόιντ, χαρτί, όλα πέρασαν από τα χέρια τους. Ο Warhol τάραξε πολλά ύδατα (και όχι μόνο λιμνάζοντα) με τους πίνακές του, τις αβανγκάρντ ταινίες του, τις παραγωγές του, τα βιβλία του, τα περιοδικά του, και το κοσμοβριθές εργαστήριό του, το Factory. Ο Dylan, πέρα από τα πασίγνωστα τραγούδια του, έχει γράψει ένα πειραματικό μυθιστόρημα (Tarantula, 1971), έχει σκηνοθετήσει ένα φιλμικό κολλάζ (Renaldo and Clara, 1978), και έχει ζωγραφίσει εκατοντάδες πίνακες, κυρίως λάδια, με θέματα αντλημένα από τη μυθολογία της Αμερικής (σιδηρόδρομοι, λόφοι, φράχτες, λειμώνες, κτλ). Ο Nicκ Cave, ίσως ο σημαντικότερος τραγουδοποιός σήμερα, έχει γράψει δύο μυθιστορήματα (Η δε όνος είδεν άγγελον, μτφρ. Κωνσταντίνος Κ., εκδ. Τυφλόμυγα, και Ο Θάνατος του Μπάνι Μανρό, μτφρ. Αντώνης Καλοκύρης, εκδ. Τόπος), ενώ δεν έχει σταματήσει να παράγει, εδώ και δεκαετίες, εικαστικά έργα, τόσο ζωγραφικές συνθέσεις όσο και κολλάζ που έχουν εκτεθεί και αποτυπωθεί σε όμορφους τόμους (Stories, εκδ. Victorian Arts Center Trust, και Stranger than Kindness, εκδ. Canongate).

Μια ιδιαίτερη Περίπτωση

Ιδιαίτερη μνεία αξίζει να κάνουμε στον Asger Jorn, έναν πολύπτυχο πρωτοπόρο Δανό ζωγράφο, κεραμίστα, θεωρητικό, ιστορικό, και συγγραφέα. Πολλοί ξέραμε τον Jorn ως ιδρυτικό μέλος τριών αβανγκάρντ ρευμάτων που άλλαξαν άρδην τους τρόπους τόσο να δημιουργούμε όσο και να δεξιωνόμαστε τα έργα τέχνης, και ως συγγραφέα θεωρητικών και ιστορικών πονημάτων. Πολλοί αγνοούσαν μάλλον τις εικαστικές του δημιουργίες, ενώ γνώριζαν (και μελετούσαν) τη δραστηριότητά του στην επινόηση νέων συμπεριφορών, στην προπαγάνδιση νέων παθών και επαναστατικών ιδεών, καθώς και την εμπεριστατωμένη πρότασή του για μια νέου τύπου φιλοσοφία, την ̔ ̔τριλεκτική ̓ ̓. Ο Jorn συνίδρυσε το κίνημα Cobra (από τα αρχικά των πόλεων Κοπεγχάγη, Βρυξέλλες, Άμστερνταμ), το Κίνημα για ένα Φαντασιακό Μπάουχαουζ, και την Καταστασιακή Διεθνή (Internationale Situationniste). Μέχρι το τέλος της ζωής του (την Πρωτομαγιά του 1973), αυτός ο ασύλληπτα δραστήριος και ανήσυχος δημιουργός δεν σταμάτησε στιγμή να ζωγραφίζει και να γράφει (Περί Μορφής, μτφρ. Γιάννης Δ. Ιωαννίδης, και Αγριότητα / Βαρβαρότητα / Πολιτισμός, μτφρ. Γιάννης Δ. Ιωαννίδης, εκδ. Αλήστου Μνήμης).