Η πράξη του φόνου, του Τζόσουα Οπενχάιμερ

«Η πράξη του φόνου» του Τζόσουα Οπενχάιμερ είναι ένα από τα πλέον πολυσυζητημένα ευρωπαϊκά ντοκιμαντέρ της τελευταίας δεκαετίας. «H πράξη του φόνου» προκάλεσε θόρυβο στους κύκλους της διεθνούς κοινότητας ντοκιμαντέρ, έχοντας ως πρωταγωνιστές  πρώην εκτελεστές που έδρασαν στην Ινδονησία στα μέσα της δεκαετίας του ’60, όταν η κυβέρνηση της χώρας ανατράπηκε με πραξικόπημα. Στο ντοκιμαντέρ αναπαριστούν με τη μορφή ταινίας και θεατρικού έργου τους φόνους που διέπραξαν.

Σύνοψη

Μεντάν, Ινδονησία. Όταν η κυβέρνηση της Ινδονησίας ανατράπηκε από το στρατό το 1965, ο Ανουάρ και οι φίλοι του «προάχθηκαν» από μικροκακοποιούς που πουλούσαν εισιτήρια του σινεμά στη μαύρη αγορά σε αρχηγούς ταγμάτων θανάτου. Βοήθησαν το στρατό να σκοτώσει περισσότερους από 1 εκ. κομμουνιστές, Κινέζους και διανοούμενους μέσα σε λιγότερο από ένα χρόνο. Εκτελεστής του πιο διαβόητου τάγματος θανάτου στην πόλη του, ο Ανουάρ δολοφόνησε εκατοντάδες ανθρώπους με τα ίδια του τα χέρια.

Σήμερα, ο Ανουάρ λατρεύεται ως ο ιδρυτής ενός δεξιού παραστρατιωτικού οργανισμού που προέκυψε μέσα από τα τάγματα θανάτου. Ο οργανισμός είναι τόσο ισχυρός που στις ηγετικές θέσεις βρίσκονται υπουργοί της κυβέρνησης, οι οποίοι κομπάζουν για τα πάντα: από τη διαφθορά και την εκλογική νοθεία έως τις πράξεις της γενοκτονίας.

«Η πράξη του φόνου» είναι μια ταινία για τους δολοφόνους που νίκησαν και το είδος της κοινωνίας που έχτισαν. Σε αντίθεση με τους Ναζί ή τους υπεύθυνος της γενοκτονίας στη Ρουάντα, ο Ανουάρ και οι φίλοι του δεν εξαναγκάστηκαν από την ιστορία να παραδεχτούν τη συμμετοχή τους στα εγκλήματα που διέπραξαν κατά της ανθρωπότητας. Αντίθετα, έγραψαν τη δική τους ένδοξη ιστορία κι έγιναν πρότυπο για εκατομμύρια νεαρούς παραστρατιωτικούς. «Η πράξη του φόνου» είναι ένα ταξίδι στις αναμνήσεις και τις φαντασιώσεις των αυτουργών, που μας προσφέρει γνώση για τη νοοτροπία των μαζικών δολοφόνων.

«Η πράξη του φόνου» είναι το εφιαλτικό όραμα μιας τρομαχτικά συνηθισμένης κουλτούρας της ατιμωρησίας, στην οποία οι δολοφόνοι μπορούν να αστειεύονται στις τηλεοπτικές εκπομπές με τα εγκλήματα που διέπραξαν και να πανηγυρίζουν την ηθική καταστροφή.

Σημείωμα σκηνοθέτη

Κινηματογραφώντας τους επιζώντες

Όταν άρχισα να αναπτύσσω το σενάριο για την «Πράξη του φόνου» το 2005, είχα ήδη ξεκινήσει να κινηματογραφώ τους επιζώντες της σφαγής 1965-66 επί 3 χρόνια. Έζησα σε ένα χωριό στις φυτείες έξω από το Μεντάν, όπου ήρθα πολύ κοντά με αρκετές οικογένειες. Εκείνη την εποχή, μαζί με την Κριστίν Σιν συνεργαστήκαμε με ένα νεόφυτο συνδικάτο εργαζομένων για να γυρίσουμε την ταινία  «Globalization tapes» και παράλληλα, ξεκινήσαμε την παραγωγή μίας νέας ταινίας σχετικά με μια οικογένεια επιζώντων που έρχεται αντιμέτωπη (με φοβερή αξιοπρέπεια και υπομονή) με τους δολοφόνους του γιου της. Οι προσπάθειές μας να καταγράψουμε τις εμπειρίες των επιζώντων – που ποτέ πριν δεν είχαν εκφραστεί δημόσια – έγιναν κρυφά από τους βασανιστές τους, την ίδια στιγμή που οι δολοφόνοι των συγγενών τους – άντρες, όπως ο Ανουάρ Κόνγκο – περηφανεύονταν για τις πράξεις τους.

Κατά μεγάλη ειρωνεία της τύχης, αντιμετωπίσαμε μεγαλύτερο κίνδυνο κινηματογραφώντας τους επιζώντες παρά τους θύτες. Συναντούσαμε το ένα εμπόδιο μετά το άλλο. Για παράδειγμα, όταν γυρίζαμε μία σκηνή, στην οποία πρώην πολιτικοί κρατούμενοι προβάρουν ένα ιαβαϊκό τραγούδι που αφηγείται τις εμπειρίες τους από τα στρατόπεδα συγκέντρωσης, ήρθε η αστυνομία για να μας συλλάβει. Άλλες φορές, η διοίκηση της φυτείας διέκοπτε τα γυρίσματα για να μας «τιμήσει» προσκαλώντας μας δήθεν σε κάποια συνάντηση στο αρχηγείο της. Ή ερχόταν ο δήμαρχος της περιοχής με στρατιωτική συνοδεία για να μας πει ότι δεν είχαμε άδεια για κινηματογράφηση. Ή θα εμφανιζόταν μία ΜΚΟ για την αποκατάσταση των θυμάτων της γενοκτονίας για να μας πει: «εδώ είναι τα χωράφια μας – οι χωρικοί μας πλήρωσαν για να τους προστατεύουμε». (Όταν αργότερα επισκεφτήκαμε το γραφείο της ΜΚΟ, ανακαλύψαμε ότι επικεφαλής της οργάνωσης ήταν ο αρχηγός των δολοφόνων της περιοχής – και φίλος του Ανουάρ Κόνγκο, ενώ το προσωπικό της ΜΚΟ έμοιαζε με αξιωματούχους των στρατιωτικών υπηρεσιών πληροφοριών).

Όχι μόνο αισθανθήκαμε εμείς οι ίδιοι ανασφάλεια κινηματογραφώντας τους επιζώντες, αλλά ανησυχήσαμε πολύ και για τη δική τους ασφάλεια. Αλλά οι επιζώντες δεν μπορούσαν να απαντήσουν το ερώτημα πώς διαπράχθηκαν οι φόνοι.

Περήφανοι δολοφόνοι

Οι δολοφόνοι ήταν περισσότερο από πρόθυμοι να απαντήσουν στο ερώτημά μας και όταν τους κινηματογραφήσαμε να περιγράφουν με κομπασμό τα εγκλήματα που διέπραξαν, δεν συναντήσαμε καμία απολύτως αντίσταση. Όλες οι πόρτες ήταν ανοιχτές. Η τοπική αστυνομία προθυμοποιούνταν να μας συνοδεύσει στους τόπους της γενοκτονίας, χαιρετώντας ή κάνοντας αστεία πειράγματα με τους δολοφόνους, ανάλογα με τη σχέση που είχαν αναπτύξει ή τη θέση τους στην ιεραρχία. Αξιωματούχοι του στρατού ανέθεταν σε στρατιώτες να κρατούν σε απόσταση τους περαστικούς, για να μην ενοχλούν την ηχογράφηση.

Αυτή η περίεργη κατάσταση αποτέλεσε τη δεύτερη αφετηρία για την «Πράξη του φόνου». Και το ερώτημα που στριφογύριζε συνεχώς στο μυαλό μου ήταν το εξής: τι σημαίνει να ζεις και να κυβερνιέσαι από ένα καθεστώς που η δύναμή του βασίζεται στη διεξαγωγή μαζικών δολοφονιών και στα υπεροπτικά δημόσια αφηγήματα, ενώ οι επιζώντες εξαναγκάζονται δια εκφοβισμού στη σιωπή;

Ο αγώνας συνεχίζεται

Η κινηματογραφική μέθοδος που χρησιμοποιήσαμε στην «Πράξη του φόνου» αναπτύχθηκε για να δώσει απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα. Μοιάζει περισσότερο με ερευνητική τεχνική, εξευγενισμένη, για να μας βοηθήσει να καταλάβουμε όχι μόνο αυτό που βλέπουμε, αλλά επίσης, τον τρόπο που βλέπουμε και τον τρόπο που φανταζόμαστε. Η ταινία που προέκυψε μπορεί να περιγραφεί ως ένα ντοκιμαντέρ για τη φαντασία. Είναι κριτικής σημασίας να κατανοήσουμε τις ευφάνταστες τεχνικές, με τις οποίες τα ανθρώπινα όντα βασανίζουν το ένα το άλλο και το πώς προχωράμε να χτίσουμε (και να ζήσουμε μέσα σε) κοινωνίες που θεμελιώνονται πάνω στη συστημική και μακροχρόνια βία.

Ανέπτυξα αυτή την κινηματογραφική μέθοδο, για να κατανοήσω το γιατί η ακραία βία που θεωρούμε αδιανόητη ασκείται κατά συνήθεια. Προσπάθησα να κατανοήσω το ηθικό κενό που επιτρέπει στους αυτουργούς της γενοκτονίας να λατρεύονται στη δημόσια τηλεόραση με ζητωκραυγές και χαμόγελα. Κάποιοι θεατές ίσως επιθυμούν ένα τυπικό τέλος στην ταινία, έναν επιτυχημένο αγώνα για δικαιοσύνη που έχει ως αποτέλεσμα την αλλαγή στην ισορροπία της εξουσίας, δικαστήρια ανθρωπίνων δικαιωμάτων, επανορθώσεις και επίσημες απολογίες.

Μία ταινία από μόνη της δεν μπορεί να επιφέρει την αλλαγή, αλλά αυτή η επιθυμία μάς προσέφερε την έμπνευση, καθώς προσπαθούσαμε να ρίξουμε φως σε ένα από τα πιο σκοτεινά κεφάλαια της ιστορίας και να εκφράσουμε το πραγματικό κόστος της τύφλωσης, του ωφελιμισμού και της ανικανότητας ελέγχου της απληστίας και της δίψας για εξουσία σε μία ενοποιημένη παγκόσμια κοινωνία. «Η πράξη του φόνου» δεν είναι μία ιστορία για την Ινδονησία. Είναι μια ιστορία για όλους εμάς.

Τζόσουα Οπενχάιμερ

The act of killing/Η πράξη του φόνου
Δανία/Νορβηγία/Μεγ. Βρετανία, 2012, 160’ (director’s cut)

Συντελεστές

Σκηνοθεσία: Joshua Oppenheimer

Συν-σκηνοθεσία: Christine Cynn, Anonymous (Εξαιτίας της φύσης της ταινίας – το θέμα, τις μεθόδους παραγωγής και το πλαίσιο μέσα στο οποίο δημιουργήθηκε – ήταν απαραίτητο πολλοί Ινδονήσιοι εταίροι και συνεργάτες που δούλεψαν σε όλο το φάσμα παραγωγής, να αναγραφούν στους τίτλους ως «ανώνυμοι»).

Διεύθυνση φωτογραφίας: Carlos Mariano Arango de Montis, Lars Skree
Μοντάζ: Niels Pagh Andersen, Janus Billeskov Jansen, Mariko Montpetit, Charlotte Munch Bengtsen, Ariadna Fatjó-Vilas Mestre
Ήχος: Gunn Tove Grønsberg, Henrik Gugge Garnov
Μουσική σύνθεση: Elin Øyen Vister
Παραγωγή: Signe Byrge Sørensen
Παραγωγοί: Joram ten Brink, Anne Köhncke, Michael Uwemedimo, Joshua Oppenheimer, Christine Cynn, Anonymous
Εκτελεστές παραγωγοί: Errol Morris, Werner Herzog, André Singer, Joram ten Brink, Torstein Grude, Bjarte Mørner Tveit

52 βραβεία και 41 υποψηφιότητες, μεταξύ των οποίων:

• Υποψήφιο για Όσκαρ Καλύτερου Ντοκιμαντέρ 2014
• Βραβείο Καλύτερου Ντοκιμαντέρ, BAFTA 2014
• Βραβείο Κοινού & Βραβείο Κριτικής Επιτροπής, Φεστιβάλ Βερολίνου 2013
• Βραβείο Καλύτερου Ντοκιμαντέρ της Δανέζικης Ακαδημίας 2013

Συζήτηση στρογγυλής τράπεζας

Με αφορμή την έξοδο του ντοκιμαντέρ «Η όψη της σιωπής», θα πραγματοποιηθεί στο Τριανόν συζήτηση στρογγυλής τράπεζας την Παρασκευή 12/5 στις 21:00 με θέμα το «φαινόμενο» Οπενχάιμερ.

Εισηγητές/Εισηγήτριες: Νίκος Σαββάτης (κριτικός-θεωρητικός κιν/φου), Κώστας Κωστάκος / Old Boy (κριτικός κιν/φου-μπλόγκερ), Χρήστος Σκυλλάκος (κριτικός κιν/φου), Νίκος Κουρμουλής (κριτικός κιν/φου), Δημήτρης Πλουμπίδης (ψυχίατρος), Ντιάνα Ριμπόλι (πανεπιστημιακός του Παντείου Πανεπιστημίου).

Συντονίζει ο Θάνος Λαμπρόπουλος

* Θα προηγηθεί η προβολή της ταινίας «Act of killing» στις 18:00