Η πτώση και άλλες ιστορίες – Friedrich Dϋrrenmatt: Κριτική βιβλίου

Η ανθρώπινη ιστορία χρειάζεται πολύ μελάνι για να γραφτεί και ίσως αυτό να μην είναι αρκετό. Χωρίς αμφιβολία, αυτή η ιστορία που ονομάζεται άνθρωπος, αυτό το μέγα ανεξάντλητο κεφάλαιο και τα συν αυτώ έχει τόσες εκδοχές, τόσες όψεις και τόσα τρωτά σημεία που κάθε συγγραφέας κομίζει την δική του οπτική γωνία με οδηγό τα βιώματά του και τα αναγνώσματά του. Στην περίπτωση του Dϋrrenmatt, η αλληγορία δίνει και παίρνει μέσα από μία εναλλαγή ρόλων, προσώπων και νοημάτων που παραπέμπουν ξεκάθαρα και άμεσα σε θέματα ανοιχτά προς ερμηνεία όπως είναι η ανθρώπινη μωρότητα, ο αυταρχισμός, ο καιροσκοπισμός, η κλίση προς την συνωμοσία, την μικροπρέπεια, την άκρατη ματαιοδοξία αλλά και την αδυναμία της ανθρώπινης φύσης να ερμηνεύσει τις ίδιες τις πράξεις που πολλές φορές είναι σχεδόν παράφρονες ή αλλόφρονες. Ο συγγραφέας ξετυλίγει το κουβάρι ανθρώπων που αν και έζησαν σε διαφορετικές ιστορικές περιόδους και διαφορετικούς τόπους μοιάζουν τόσο πολύ μεταξύ τους, σαν δύο σταγόνες νερό αφού είναι μολυσμένοι από το νερό της απληστίας, της μικροπρέπειας και της μικροψυχίας, του μικροπολιτικού συμφέροντος και του παραλογισμού, της ασυδοσίας και της απιστίας.

Στην Πτώση του 1971 που θεωρείται το κορυφαίο έργο του συγγραφέα, ερχόμαστε αντιμέτωποι με ένα μωσαϊκό ανθρώπων που μοιάζουν με πιόνια για αυτό και ο συγγραφέας δεν χρησιμοποιεί ονόματα αλλά γράμματα της αλφαβήτου. Ο Dϋrrenmatt αναφέρεται εμμέσως πλην σαφώς σε μία αρρωστημένη πολιτική νομενκλατούρα, ένα κονκλάβιο διεφθαρμένων υπουργών που ατιμάζουν κάθε έννοια αξιοκρατίας, αποφασίζουν με βάση την προσωπική τους καταξίωση και βέβαια έχουν ως κύριο γνώμονα τον εξοβελισμό κάθε κινδύνου που θα καταστήσει την ανέλιξή τους επισφαλή. Με λίγα λόγια είναι έτοιμοι να δολοφονήσουν, να εγκληματήσουν, να εξοντώσουν, ο ρόλος τους στην συνέλευση αυτή δεν είναι άλλος από την εξολόθρευση του εχθρού τους, του διπλανού τους, του απέναντί τους. Η περιγραφή της πραγματικότητας είναι εξαιρετικά επώδυνη, ο ανθρώπινος νους δεν χωράει τόση σήψη και τόση δολιοφθορά. Και ας μην λησμονούμε πως στην διάρκεια των πολιτικών ζυμώσεων στον 20ο αιώνα,  η διαμόρφωση τέτοιων λογικών δεν ήταν η εξαίρεση αλλά ο κανόνας. Μυστικές υπηρεσίες, απαγωγές, υπονομεύσεις, προδοσίες, όλα αυτά διαδραματίζονταν σε καθημερινή βάση σε κράτη όπως η Ανατολή Γερμανία, η Σοβιετική Ένωση του Στάλιν, η Γιουγκοσλαβία του Τίτο με τους ανθρώπους θεατές και θύματα μαζί.

Έχουμε την εντύπωση πως πρόκειται για ανδρείκελα όμοια με αυτά που ζωγράφισε ο Giorgio de Chirico, δηλαδή πρόσωπα στα όρια του σουρεαλιστικού και του μεταφυσικού, έτοιμα να κατασπαράξουν και να εξακοντίσουν με σκοπό να κυριαρχήσουν με κάθε τρόπο και κάθε κόστος. Μάχονται μεταξύ τους σαν σε σκακιέρα, για αυτό και ο όρος πιόνι, δεν εκφράζουν τίποτε άλλο από την προσωπική τους δίψα για εξουσία και βρίσκονται στο μεταίχμιο της πτώσης τους ενώ θεωρούν πως ανέρχονται. Στην πραγματικότητα, η πτώση αυτή έχει ήδη επέλθει αφού στους διαλόγους που αναπτύσσουν διαπιστώνει ο αναγνώστης πως δεν υπολογίζεται τίποτα, όλα είναι έρμαια των αρρωστημένων τους διαθέσεων, των αχόρταγων ορέξεων τους για καταπάτηση αξιών και απαξίωση αρχών αν αυτά εξυπηρετούν τον έναν και μοναδικό στόχο, την δική τους επικράτηση. Με αυτόν τον τρόπο η επανάσταση ποτέ δεν θα υπάρξει, γιατί δεν ενδιαφέρει κανέναν η ιδεολογία και η θεωρία αν δεν συμβαδίζει ή δεν υπηρετεί τον βρώμικο κόσμο τους, την ύπουλη αποστολή τους. Έτσι “μπορεί ο λαός, σε γενικές γραμμές, να έμενε ανενόχλητος, μια και, αδιάφορος μέσα στη μιζέρια και στην αδυναμία του, δεν είχε να χάσει τίποτα, αφού δεν είχε τίποτα, οι ευνοούμενοι όμως του συστήματος ζούσαν με τον φόβο να τα χάσουν όλα, διότι τα είχαν όλα”. Αυτός ήταν άλλωστε και ο λόγος που όλα κατέρρευσαν εν μία νυκτί, όλη αυτή η παραφιλολογία δεν ήταν παρά μία φούσκα για να κρατούν τον λαό δέσμιο σε ένα όνειρο απατηλό που όμως εκείνους τους καθιέρωνε ιεραποστόλους και ήρωες στα μάτια τους.

Οι επόμενες ιστορίες, ο Αμπού Χανίφα και ο Ανάν Μπεν Δαβίδ, Σμίθυ και ο Θάνατος της Πυθίας είναι εξίσου διδακτικές και διαφωτιστικές για το γεγονός της κατάπτωσης του κόσμου και της αδυναμίας να συνυπάρξει και να βρει κοινές συνισταμένες επικοινωνίας ενώ βαλτώνει ανάμεσα στην φθορά και την αφθαρσία. Στον Θάνατο της Πυθίας που είναι εμπνευσμένο από τον αρχαίο ελληνικό κόσμο και πιο συγκεκριμένα τον Οιδίποδα τύραννο, ο συγγραφέας θα ξανακατασκευάσει την ιστορία με στοιχεία μυθοπλασίας φέρνοντας όμως στην επιφάνεια την αλήθεια της Πυθίας και του Τειρεσία που ανίκανοι να αλλάξουν τον ρου των πραγμάτων θα κατέβουν στον Άδη με την πεποίθηση πως αν όλα οδηγούνται μαθηματικά και κάθετα στην αταξία από την ίδια την ανθρώπινη μοίρα τίποτε δεν μπορεί να αποτρέψει το λάθος και τον όλεθρο, παρά την πάλη για συγκράτηση της κατάρρευσης αυτής. Θρησκευτικά πάθη στην προφητική, αν μπορεί να πει κανείς, ιστορία με τίτλο ο Αμπού Χανίφα και ο Ανάν Μπεν Δαβίδ, εκεί όπου ο συγγραφέας με μορφή παραμυθιού, όπως οι Χίλιες και μια νύχτες, θα καταγράψει χίλια και δύο πάθη υπό το πέπλο των ενδοθρησκευτικών διενέξεων. Ο Dϋrrenmatt θα μιλήσει χωρίς περιστροφές και με μηνύματα για τον πόλεμο που μαίνεται ανάμεσα σε Ανατολή και Δύση, σε Ισλάμ και Ισραήλ, έναν πόλεμο που ποτέ δεν σταμάτησε. Θα δούμε ξεκάθαρα τους δύο ήρωες να παρασύρονται από δόγματα και νουθεσίες χάνοντας κάθε δυνατότητα επαφής ενώ ο κοινός τόπος και των δύο είναι η ίδια γη, την οποία καταστρέφουν. Στο τέλος της ιστορίας ο συγγραφέας θα γράψει χαρακτηριστικά που είναι άλλωστε και το τελικό ηθικό δίδαγμα: “Ο Αμπού Χανίφα αναγνωρίζει ενώπιον του υπέργηρου, μικρόσωμου Εβραίου, που γονατίζει μπροστά του, και ο Ανάν μπεν Δαβίδ αναγνωρίζει απέναντι στον Άραβα, που κάθεται μαζεμένος πάνω στο πέτρινο δάπεδο, πως η ιδιοκτησία και των δύο, η φυλακή του Αμπού Χανίφα και το κελί του Ανάν μπεν Δαβίδ, είναι ταυτόχρονα η ελευθερία του ενός και η ελευθερία του άλλου”.

“Η αλήθεια πάντοτε απέχει τόσο όσο εμείς της επιτρέπουμε”.

“Ο φόβος δεν διαιρεί μόνο αλλά και ενώνει”.

“Εμείς οι δύο ελπίζαμε πως με τους χρησμούς μας θα φέρναμε μία ελάχιστη αίσθηση της τάξης, την αμυδρή εντύπωση της νομιμότητας μέσα στη θολή, οργιώδη και συχνά αιματηρή πλημμυρίδα των γεγονότων, που έπεσε πάνω μας και παρέσυρε κι εμάς, ακριβώς επειδή – αν και σε μικρό βαθμό – προσπαθήσαμε να την αναχαιτίσουμε”.

Το βιβλίο του Friedrich Durrenmatt, Η Πτώση και άλλες ιστορίες, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Ροές.