Στην ατομική της έκθεση στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης (ΕΜΣΤ), η Hannah Toticki υιοθετεί μια κριτική και συχνά χιουμοριστική προσέγγιση για να εξετάσει όψεις της «κοινωνίας της εξουθένωσης», την αόρατη εργασία των γυναικών, τη σχέση μας με την τεχνολογία, την εργασιακή ζωή ως μια δυνητικά κοσμική θρησκεία, και, γενικότερα, την κατάσταση της εργασίας στον ύστερο καπιταλισμό και σε μια κοινωνία που κυνηγά την παραγωγικότητα, την επιτάχυνση και την ανάπτυξη. Αγορές ανοιχτές όλο το 24ωρο, νέες τεχνολογίες πληροφορίας, μια παγκόσμια υποδομή για συνεχή εργασία και η δυνατότητα κατανάλωσης όλες τις ώρες της ημέρας θολώνουν όλο και περισσότερο τη διάκριση ανάμεσα στη μέρα και τη νύχτα, τη δραστηριότητα και την ανάπαυση, την εργασία και την ψυχαγωγία, ενώ συντομεύουν τον χρόνο που διαθέτουμε πλέον για να αντιδράσουμε στα ερεθίσματα. Η έκθεση «Τα πάντα, παντού, διαρκώς» φωτίζει τον παραλογισμό της σύγχρονης ζωής και διερευνά τις επιπτώσεις που έχει το αίτημα της αδιάκοπης ανάπτυξης στους φυσικούς πόρους, στο οικοσύστημα, αλλά και στο ίδιο μας το σώμα.
Η έκθεση αποτελείται από κεφάλαια που αντιστοιχούν σε διάφορες πτυχές της πρακτικής της Toticki.
Χωρίζεται στα εξής τέσσερα κεφάλαια: Παραγωγή, Ύπνος, Έλεγχος και Προσοχή. Η δομή αυτή επιδιώκει να θέσει τα επιμέρους έργα εντός πλαισίου, να διευκολύνει την ανάγνωσή τους, αλλά και να αναδείξει τις σχέσεις μεταξύ των θεμάτων με τα οποία καταπιάνεται η Toticki στο έργο της. Η ατομική έκθεση της Toticki στο ΕΜΣΤ είναι η πρώτη παρουσίαση του έργου της στην Ελλάδα και η πρώτη της μεγάλη έκθεση σε μουσείο στην Ευρώπη.
ΠΑΡΑΓΩΓΗ
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Στις σύγχρονες καπιταλιστικές κοινωνίες η εργασία έχει κεντρικό ρόλο, όχι μόνο επειδή έτσι βιοποριζόμαστε αλλά και επειδή έχει γίνει αναπόσπαστο τμήμα της ταυτότητας και της αυτοεκτίμησής μας. Χάρη στην τεχνολογική πρόοδο των τελευταίων ετών, ο διαχωρισμός ανάμεσα στην εργασιακή ζωή και τον ελεύθερο χρόνο τείνει να εξαφανιστεί. Η εργασία δεν περιορίζεται σε έναν συγκεκριμένο χώρο και χρόνο, αλλά αντίθετα σε όλο και περισσότερες περιπτώσεις μπορεί να πραγματοποιηθεί παντού και οποιαδήποτε στιγμή, ενώ δεξιότητες, συνήθειες και συμπεριφορές που άλλοτε θα αφορούσαν αποκλειστικά τον εργασιακό χώρο είναι σήμερα κομμάτι του «εικοσιτετράωρου και καθημερινού» χαρακτήρα της δικτυωμένης ψηφιακής ζωής. Ποιες είναι οι συνέπειες της ανάγκης για διαρκή παραγωγικότητα στο άτομο, σε διάφορες όψεις της κοινωνικής ζωής όσο και σε διαφορετικές κοινωνίες; Το κεφάλαιο «Παραγωγή» εξετάζει τα ζητήματα αυτά και θέτει το ερώτημα μήπως πλέον πρέπει να θεωρούμε την εργασία ένα είδος θρησκευτικής εμπειρίας.
Με την εργασία πιστεύουμε ότι δίνουμε νόημα στη ζωή και η συμμετοχή στην κοινωνία της εργασίας θεωρείται ατομική ηθική πρακτική αλλά και συλλογική ηθική υποχρέωση. Στολές εργασίας όπως ανακλαστικά γιλέκα ή νοσοκομειακές στολές παραπέμπουν σε συγκεκριμένα επαγγέλματα, αλλά και οι φαινομενικά προσωπικές ενδυματολογικές επιλογές μπορεί να αποτελούν ενδείξεις του επαγγέλματός μας. Ο τρόπος με τον οποίο ντύνεται το άτομο είναι ένα σημαίνον που το φέρει πάνω στο σώμα του, ορατό σε όλους. Εκφράζει τη θέση και το κύρος του στην αγορά εργασίας και την κοινωνία. Η ποδιά Backwards Domestic Labour [Οικιακή εργασία με την όπισθεν], 2016, και τα τρία νέα έργα που η Hannah Toticki δημιούργησε ειδικά για την έκθεση στο ΕΜΣΤ, με τίτλους Emotional Labour [Συναισθηματική εργασία], Reproductive Labour [Αναπαραγωγική εργασία] και Domestic Labour [Οικιακή εργασία], όλα το 2022, αναφέρονται στο ρόλο της κοινωνικής αναπαραγωγής – δηλαδή της απλήρωτης εργασίας στο σπίτι που γίνεται συνήθως από γυναίκες και στα σύγχρονα εργασιακά ήθη συνδέεται με την παροχή φροντίδας και το νοικοκυριό. Οι μετασχηματισμοί στην κοινωνική αναπαραγωγή που πραγματοποιήθηκαν στον νεοφιλελεύθερο καπιταλισμό, από τη δεκαετία του 1970 και μετά, έχουν κάνει τις γυναίκες να επωμίζονται συχνά ένα διπλό βάρος, αφού εκτελούν τώρα έμμισθη εργασία ως μέλη του επίσημου εργατικού δυναμικού, ενώ παράλληλα συνεχίζουν να κάνουν απλήρωτη οικιακή εργασία.
ΥΠΝΟΣ
Η απαίτηση ή η πίεση να βρισκόμαστε διαρκώς βυθισμένοι στην οπτική πληροφορία και η προσδοκία να είμαστε δραστήριοι και παραγωγικοί όλο το εικοσιτετράωρο έχει κάνει τον ύπνο μια από τις ελάχιστες ευκαιρίες ανάπαυλας από την αδιάκοπη εγρήγορση που απαιτεί η σύγχρονη ζωή.
Περνάμε κοιμισμένοι περίπου το ένα τρίτο της ζωής μας. Ο ύπνος είναι απαραίτητος για κάθε σωματική λειτουργία, παίζει ζωτικό ρόλο στη διατήρηση της υγείας μας και επηρεάζει τη σωματική και πνευματική μας ευεξία. Παρ’ όλα αυτά, στο σύγχρονο κόσμο ο ύπνος είναι σε καθεστώς κρίσης• άτομα με επιρροή και γενικότερα η ποπ κουλτούρα παρουσιάζουν τον ύπνο σαν μια αδυναμία τάχα του ανθρώπινου σώματος και σαν «χαμένο χρόνο». Ο ύπνος είναι ο κύριος ανταγωνιστής του Netflix, σύμφωνα με τον ίδιο τον διευθυντή της εταιρίας, ενώ οι «playlist ύπνου» στο Spotify έχουν εκατομμύρια εγγεγραμμένους σε όλο τον κόσμο. Είναι όλο και πιο δύσκολο να κατεβάσουμε το διακόπτη όταν η μέρα φτάνει στο τέλος της και εντέλει πρέπει να επιδείξουμε πειθαρχία και αυτοσυγκράτηση για να σβήσουμε τις οθόνες και να αφήσουμε χώρο για την κατάσταση του νου που είναι απαραίτητη για να κοιμηθούμε γαλήνια.
Το 2020, με την αρχή της πανδημίας, ο συνολικός χρόνος ύπνου αυξήθηκε σημαντικά. Την ίδια στιγμή οι νευρολόγοι άρχισαν να παρατηρούν μια απότομη αύξηση στις διαταραχές ύπνου, ενώ η χρήση υπνωτικών και μη συνταγογραφούμενων σκευασμάτων παγκοσμίως έφτασε στο υψηλότερο σημείο της. Ποιοι κοιμούνται όμως; Στα αστικά περιβάλλοντα, όλο και περισσότεροι άνθρωποι κοιμούνται στους δρόμους, σε εισόδους κτιρίων και σε πάρκα. Ο ύπνος, αν και είναι κοινός για όλους, είναι ταυτόχρονα ταξικός, έμφυλος και φυλετικός.
Οι Sleepwalkers [Υπνοβάτες], 2016-2021 της Hannah Toticki είναι μια συλλογή από ρούχα διαμορφωμένα σαν στολές ύπνου, και χρησιμοποιούν στοιχεία και υλικά που συνδέονται με τον ύπνο, όπως ωτοασπίδες, μάσκες για τα μάτια, υπνόσακους κ.λπ. Κάποια από τα έργα θυμίζουν εμφανώς στρατιωτικές στολές ενώ άλλα μοιάζουν σχεδόν με φαντάσματα. Οι στολές ανήκουν σε έναν πολιτισμό που κοιμάται λίγο και είναι πάντα έτοιμος να αυξήσει τις επιδόσεις του. Ο θεωρητικός Jonathan Crary, στο βιβλίο του 24/7 αναφέρεται στον ύπνο σαν την τελευταία μορφή αντίστασης, ένα μέσο για να συγκρατηθούν τα καταστροφικά για τον κόσμο πρότυπα του καπιταλισμού και σαν τη μόνη φυσική κατάσταση που ο καπιταλισμός δεν μπορεί να εξαλείψει.
ΕΛΕΓΧΟΣ
Προκειμένου να παρακολουθήσουμε τους ρυθμούς της σύγχρονης ζωής και να είμαστε παραγωγικοί όλο το εικοσιτετράωρο, όπως υπαγορεύουν τα εργασιακά μας ήθη, είμαστε υποχρεωμένοι να ασκούμε διαρκή έλεγχο στο σώμα μας, στα συναισθήματά μας, στις ανάγκες μας, στα οικοσυστήματά μας, σε ολόκληρο τον κόσμο που ζούμε. Η απαίτηση για συνεχή ανάπτυξη και επιτάχυνση έχει καταστροφικές και ανεπανόρθωτες επιπτώσεις στο περιβάλλον και τους φυσικούς πόρους. Παρ’ όλα αυτά, μόλις τα τελευταία χρόνια έχουν αρχίσει να γίνονται αντικείμενο συζήτησης οι ριζικές αλλαγές που απαιτούνται για να μην επιδεινωθεί περισσότερο η κατάσταση. Ακόμη κι έτσι όσα μέτρα έχουν ληφθεί εφαρμόζονται σε ελάχιστο μόνο βαθμό.
Οι άνθρωποι θεωρούμε ότι είμαστε ιεραρχικά ανώτεροι από τα άλλα είδη και προσπαθούμε με καταστροφικές συνέπειες να επιβάλουμε τη βούλησή μας στη μη ανθρώπινη ζωή. Τα γλυπτά της Hannah Toticki Orgyia antiquoides, Setina irrorella, Aphodius immundus creutzer, Lixus paraplecticus και Copris lunaris, 2019, είναι εμπνευσμένα από έντομα που έχουν εξαφανιστεί ή κινδυνεύουν με εξαφάνιση. Eίναι μνημεία που στρέφουν την προσοχή μας στα ζώα εκείνα που συχνά αγνοούμε κι ας συγκατοικούμε μαζί τους στον πλανήτη. Κάποια από τα γλυπτά μοιάζουν με υβρίδια ανθρώπου και εντόμου, τονίζοντας τις σχέσεις αλληλεξάρτησης που μας συνδέει μαζί τους. Κάποια άλλα θυμίζουν προϊόντα ή ρούχα, υπονοώντας την εμπορευματοποίηση της φύσης.
Οι δυτικές κουλτούρες έχουν καλλιεργήσει την ιδέα πως οτιδήποτε δυσάρεστο ή απρόσμενο μας συμβαίνει αποτελεί ανωμαλία, μια παρεμβολή στη σταθερή ροή της ζωής. Τα κεραμικά κράνη της Toticki, με τίτλους όπως Protection Against Irrevocable Mistakes
[Προστασία από ανεπανόρθωτα λάθη], 2021 και Protection Against Unfulfilled Desires [Προστασία από τις ανεκπλήρωτες επιθυμίες], 2022 μας υπενθυμίζουν πως ελέγχουμε πολύ λιγότερο τη ζωή μας απ’ όσο θέλουμε να πιστεύουμε και πως δεν έχουμε τη δυνατότητα ή τη σκευή να αντιμετωπίσουμε τα δύσκολα αλλά αναπόδραστα κομμάτια της ζωής, όπως τον θάνατο, την απώλεια ή το τραύμα. Τα εύθραυστα κεραμικά κράνη δίνουν την ψευδαίσθηση της ασφάλειας, αλλά δεν προσφέρουν καμία πρακτική βοήθεια ή προστασία στο σώμα, όπως ακριβώς δεν υπάρχουν εγγυήσεις και στη ζωή. Τα έργα στο κεφάλαιο αυτό αναφέρονται στην εμμονή των ανθρώπων να ελέγξουν το μη ελέγξιμο – είτε πρόκειται για τη φύση είτε για το σώμα μας, και δείχνουν ότι τελικά η συμπεριφορά αυτή είναι επιβλαβής για όλους.
ΠΡΟΣΟΧΗ
Ο κόσμος μας επιταχύνεται διαρκώς, ενώ η ροή των πληροφοριών και οι τεχνολογίες της επικοινωνίας απαιτούν να είμαστε όλο το εικοσιτετράωρο βυθισμένοι σε οπτικό περιεχόμενο. Δυσκολευόμαστε να συγκεντρωθούμε σε μια και μόνη δραστηριότητα. Πολλές μελέτες έχουν δείξει ότι μέσα σε μόλις δεκαπέντε χρόνια το εύρος προσοχής των ανθρώπων έχει μειωθεί σημαντικά και η ικανότητα να εστιάζουμε σε συγκεκριμένα πράγματα για μεγάλο χρονικό διάστημα έχει συρρικνωθεί. Σπάνια πια μπαίνουμε σε κατάσταση «βαθιάς συγκέντρωσης». Ο ύστερος καπιταλισμός μας προτείνει τελετουργίες για να αναπληρώσουμε όσα η ίδια η σύγχρονη ζωή μας στερεί: την ανάπαυλα από την εργασία, τον ύπνο, την ένταξή μας σε ένα βιώσιμο οικοσύστημα. Την ίδια στιγμή καθιστά τις τελετουργίες αυτές εμπορεύσιμα καταναλωτικά αγαθά. Στο κεφάλαιο ΠΡΟΣΟΧΗ, η Hannah Toticki παρουσιάζει μια σειρά από αναλογικά «εργαλεία». Το καθένα μας βοηθά να αντεπεξέλθουμε σε δραστηριότητες που απαιτούν επιβράδυνση, συγκέντρωση, προσήλωση, ενώ ο τίτλος του μας δείχνει πού χρησιμεύει: π.χ Key for uninterrupted play [Κλειδί για παιχνίδι χωρίς τέλος], Key for stretching the moment [Κλειδί για να σταματά ο χρόνος] ή Key for tuning silence [Κλειδί κουρδίσματος της σιωπής], όλα του 2017. Οι τελετουργίες ήταν πάντα σημαντικό μέρος της θρησκευτικής πρακτικής, ένας τρόπος με τον οποίο οι άνθρωποι εκφράζουν και επιβεβαιώνουν το σύστημα της πίστης τους. Με παρόμοιο τρόπο, οι τελετουργίες αποκτούν ζωτική σημασία για τη συμμετοχή στη «θρησκεία» του ύστερου καπιταλισμού.
Η Hannah Toticki συμμετέχει επίσης στην έκθεση Modern Love. Η αγάπη στα χρόνια της ψυχρής οικειότητας, με μια σειρά έργων που πραγματεύονται τη σχέση τεχνολογίας και διαπροσωπικών επαφών.
Η έκθεση συνοδεύεται από κατάλογο.
Επιμέλεια: Ιόλη Τζανετάκη
PERFORMANCE
Hannah Toticki, In Sacred Work (2016/2022)
18.00 & 20.30 (ΔΙΑΡΚΕΙΑ: 10′) ΣΤΟ ΦΟΥΑΓΙΕ ΤΟΥ ΜΟΥΣΕΙΟΥ
Στo πλαίσιo των εγκαινίων θα παρουσιαστεί στις 18.00 και στις 20.00 η περφόρμανς της Ηannah Toticki In Sacred Work (Eις μίαν ιεράν εργασίαν). Πρόκειται για μια μουσική περφόρμανς-επίδειξη μόδας με ρούχα που παραπέμπουν σε στολές εργασίας και ιερατικά άμφια, σχεδιασμένα από την Hannah Toticki, και συγχρόνως ένα βίντεο-καραόκε με χακαρισμένους στίχους από γνωστές ποπ επιτυχίες που μιλούν για τη σύγχρονη εργασιακή ζωή, για την εργασία ως νέα κοσμική θρησκεία, για τη διαχείριση του άγχους, το ανθρώπινο δυναμικό, την προέλευση της αμειβόμενης εργασίας και τη σύνταξη βιογραφικών ως μια πράξη προσευχής και νηστείας.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Hannah Toticki, Career Cabaret, 2017 (detail), Courtesy of the artist
Διαβάστε επίσης:
Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης: Χειμερινός Κύκλος Ατομικών Εκθέσεων Ιανουάριος – Μάϊος 2023
Modern Love – Η αγάπη στα Χρόνια της Ψυχρής Οικειότητας: Ομαδική έκθεση στο Εθνικό Μουσείο Σύγχρονης Τέχνης