Η μονοδιάστατη σκέψη προωθείται συστηματικά από τους υπεύθυνους για τη χάραξη πολιτικών και τους προμηθευτές μαζικής πληροφορίας που δρουν υπό τις εντολές των πρώτων. Το σύμπαν του λόγου τους βρίθει από αυτοεπικυρούμενες υποθέσεις οι οποίες, αδιάκοπα και μονοπωλιακά επαναλαμβανόμενες, γίνονται υπνωτιστικοί ορισμοί ή αξιώματα. –Χέρμπερτ Μαρκούζε
Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος του Χέρμπερτ Μαρκούζε είναι ένα από πιο εμβληματικά και πολυδιαβασμένα βιβλία του δεύτερου μισού του 20ού αιώνα. Με την πρώτη κιόλας έκδοσή του το 1964, αναγνωρίστηκε ως μια εξέχουσα κριτική τοποθέτηση στο κατεστημένο σύστημα, ενώ η αναδυόμενη Νέα Αριστερά το υιοθέτησε ως καταγγελία των σύγχρονων καπιταλιστικών και κομμουνιστικών κοινωνιών. Το έργο άσκησε τεράστια επίδραση στα φοιτητικά και νεανικά κινήματα της δεκαετίας του 1960, σε Αμερική και Ευρώπη, ενώ ο συγγραφέας του, ο οποίος ζούσε στις ΗΠΑ μετά την επικράτηση των ναζί στη Γερμανία, αναδείχθηκε σε ιδεολογικό γκουρού τους.
Στον Μονοδιάστατο άνθρωπο ο Μαρκούζε συντάσσει μια ολική κριτική και ριζική αντίθεση στην καπιταλιστική «κοινωνία της αφθονίας». Περιγράφει τους μηχανισμούς μέσω των οποίων ο καπιταλισμός της κατανάλωσης ενσωματώνει τα άτομα στον δικό του κόσμο σκέψης και συμπεριφοράς, τους οποίους και αντιμετωπίζει ως απειλή για την ανθρώπινη ελευθερία και ατομικότητα σε μια ολοκληρωτικά διοικούμενη κοινωνία. Αντιτίθεται με δριμύτητα στην αυτή την κοινωνία της κατανάλωσης και της αφθονίας, η οποία τείνει να εξαλείψει την κριτική σκέψη και τη διαφωνία, δημιουργώντας έτσι ένα μονολιθικό σύστημα, μια μονοδιάστατη κοινωνία που χειραγωγεί τις ανάγκες των υποκειμένων, διαμορφώνει τις συνειδήσεις, τις προσδοκίες και τις αξίες τους.
«Το αποτέλεσμα είναι η αποδυνάμωση ή ακόμη και η εξαφάνιση κάθε αυθεντικά ριζοσπαστικής κριτικής, η ενσωμάτωση κάθε αντίλογου στο κατεστημένο σύστημα», γράφει ο ίδιος ο συγγραφέας σε ενημερωτικό φυλλάδιο για το συγκεκριμένο έργο του. Με άλλα λόγια, ο «μονοδιάστατος άνθρωπος» είναι αυτός που μέσα στη βιομηχανική και τεχνολογική κοινωνία έχει χάσει την ατομικότητά του, την ελευθερία του, την ικανότητά του να σκέφτεται κριτικά, να αντιστέκεται στους μηχανισμούς, στις κυρίαρχες δομές και συμπεριφορές.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Ο Μαρκούζε ήταν ένας από τους πρώτους εκπροσώπους της κριτικής θεωρίας που ανέλυσαν την καταναλωτική κοινωνία εξετάζοντας πώς ο καταναλωτισμός, η διαφήμιση, η μαζική κουλτούρα και η ιδεολογία ενσωματώνουν τα άτομα στο καπιταλιστικό σύστημα και με αυτό τον τρόπο το σταθεροποιούν. Χρησιμοποιεί την έννοια της «Μεγάλης Άρνησης», που δανείζεται από τον Μπρετόν και τους σουρεαλιστές, για να διατυπώσει την ανάγκη για ατομική εξέγερση και αντίσταση στο κυρίαρχο σύστημα και για οραματισμό ενός άλλου, ριζικά διαφορετικού κόσμου. Η μοναδική ελπίδα για έναν τρόπο ύπαρξης πιο ελεύθερο και πιο ευτυχισμένο έγκειται, για τον Μαρκούζε, στην ενεργή αντίσταση των ανθρώπων στη σπατάλη, την καταστροφή και την εκμετάλλευση, τον κομφορμισμό και την αλλοτρίωση, που αποτελούν τον πυρήνα της προηγμένης βιομηχανικής κοινωνίας.
Ο Μονοδιάστατος άνθρωπος έπαιξε σημαντικό ρόλο στην πολιτική παιδεία μιας γενιάς ριζοσπαστών και μέχρι σήμερα εμπνέει όλους όσοι ασχολούνται με την ανάπτυξη της κριτικής φιλοσοφίας και κοινωνικής θεωρίας. «Η κληρονομιά της δεκαετίας του 1960, της οποίας ο Μαρκούζε υπήρξε ζωτικό κομμάτι, είναι ακόμη ζωντανή, και η Μεγάλη Άρνηση εξακολουθεί να ασκείται από αντιτιθέμενες ομάδες και άτομα που αρνούνται να συμμορφωθούν στην υπάρχουσα καταπίεση και κυριαρχία», επισημαίνει ο Dauglas Kellner στην εισαγωγή και προσθέτει: «Ο Μαρκούζε πρέπει να διαβαστεί ευρέως και να μελετηθεί ξανά για να μπορέσει να συμβάλει στην ανανέωση της κριτικής σκέψης και της ριζοσπαστικής πολιτικής».
Μια νέα έκδοση στα ελληνικά, από τις εκδόσεις «Πεδίο» αυτή τη φορά, αναδεικνύει την επικαιρότητα του βιβλίου, καθώς οι δυνάμεις κυριαρχίας που εξετάζει αναλυτικά ο Μαρκούζε έχουν καταστεί ακόμη πιο ισχυρές στον σύγχρονο κόσμο μας.
Herbert Marcuse
Ο Herbert Marcuse (1898-1979) υπήρξε ένα από τα εξέχοντα μέλη της Σχολής της Φρανκφούρτης μαζί με τους Max Horkheimer και Theodor Adorno. Με την επικράτηση του εθνικοσοσιαλισμού στη Γερμανία, η Σχολή μετακομίζει στις ΗΠΑ και ο Marcuse αποφασίζει να παραμείνει εκεί μετά το τέλος του πολέμου, επηρεάζοντας σε σημαντικό βαθμό τόσο την αμερικανική όσο και την ευρωπαϊκή πολιτική και κοινωνική σκέψη. Το πολυσύνθετο έργο του εκτείνεται σε μια ευρύτερη περίοδο, από το 1932 έως το 1978, και χαρακτηρίζεται από την ενσωμάτωση πεδίων όπως η αισθητική, η επιστημολογία και η ψυχολογία στη σύγχρονη κριτική φιλοσοφία.