Ιστορίες μετανάστευσης στη Μεσόγειο στην 5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης

Το κρίσιμο ζήτημα της μετανάστευσης και τον -συχνά τραγικό- αντίκτυπό του στις ζωές λαών σε ολόκληρο τον πλανήτη, με έμφαση την περιοχή της Μεσογείου, προσεγγίζουν σημαντικοί ξένοι καλλιτέχνες μέσα από τα έργα τους, που παρουσιάζονται στην 5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης.

Ο Παλαιστίνιος Taysir Batniji, η Τουρκάλα Meriç Algün Ringborg, η Ιρακινή Hayv Kahraman και ο Βελγος Nick Hannes συγκαταλέγονται στους καλλιτέχνες που προσεγγίζουν καθένας με διαφορετικό τρόπο και εικαστικά μέσα (πίνακες ζωγραφικής, σχέδια,  φωτογραφίες), πτυχές της μετανάστευσης και της προσφυγιάς  στην κεντρική έκθεση της Μπιενάλε, που λειτουργεί έως τις 30 Σεπτεμβρίου, στο Περίπτερο 6 της Helexpo – ΔΕΘ.

Την επιμέλεια της κεντρικής έκθεσης με τίτλο «Από την απαισιοδοξία της νόησης στην αισιοδοξία της πράξης», έχει η Κατερίνα Γρέγου, ιστορικός Τέχνης-ανεξάρτητη επιμελήτρια.

Ο Taysir Batniji, από τους κορυφαίους εννοιολογικούς καλλιτέχνες της Παλαιστίνης, έφυγε από τη Γάζα σε ηλικία 25 ετών, και έκτοτε ταξιδεύει περιστασιακά από το Παρίσι, όπου ζει, στη γενέτειρά του. Η κατάσταση της μετακίνησης ανάμεσα σε δύο πόλεις και  δύο πολιτισμούς άσκησε μεγάλη επιρροή στο έργο και στην καλλιτεχνική του ταυτότητα – πρόκειται για έναν δημιουργό με και χωρίς χώρα. Το έργο του, που βασίζεται σε μεγάλο βαθμό στο Παλαιστινιακό ζήτημα, αποτυπώνει τις σκέψεις του για το θέμα της μετακίνησης, της εξαφάνισης, του αποχωρισμού και της απώλειας. Ο Batniji επιλέγει συχνά να δουλεύει με ασταθή ή εφήμερα υλικά. Το έργο του Ουκ επ’ άρτω μόνω ζήσεται άνθρωπος παρουσιάζει τη γαλλική μετάφραση του άρθρου 13 της Οικουμενικής Διακήρυξης για τα ανθρώπινα δικαιώματα του ΟΗΕ («Καθένας έχει το δικαίωμα να εγκαταλείπει οποιαδήποτε χώρα, ακόμα και τη δική του, και να επιστρέφει σε αυτή»), σμιλεμένη  σε μπάρες σαπουνιού. Ο τίτλος αναφέρεται στην αποστέρηση του δικαιώματος κυκλοφορίας, ενώ το υλικό που επέλεξε ο καλλιτέχνης παραπέμπει στην έλλειψη τροφίμων, αναλώσιμων και ανέσεων που αντιμετωπίζουν οι Παλαιστίνιοι.  

Στη σειρά έργων A Hook or a Tail / Γάντζος ή Ουρά (2013) η Meriç Algün Ringborg θίγει το θέμα της διέλευσης των συνόρων και τις ρευστές και συχνά επισφαλείς ταυτότητες που αποκτούν οι άνθρωποι στην εποχή μας καθώς διασχίζουν τα σύνορα, είτε από επιλογή είτε από ανάγκη.  Αφορμή στάθηκε η εμπειρία της Algün Ringborg ως μετανάστριας από την Κωνσταντινούπολη στη Στοκχόλμη σε σχέση με τη δαιδαλώδη γραφειοκρατία που επιτρέπει τη νόμιμη εγκατάσταση εντός της Ε.Ε. Υπάρχει φυσικά και ο εναλλακτικός, παράνομος τρόπος μετανάστευσης. Το A Hook or a Tail  εξετάζει  τον ποταμό Έβρο, Μερίτς ή Μαρίτσα, όπως ονομάζεται στην Ελλάδα, την Τουρκία και τη Βουλγαρία αντίστοιχα, που  οριοθετεί τα σύνορα ανάμεσα στις τρεις χώρες και αποτελεί ένα από τα κύρια σημεία παράνομης εισόδου μεταναστών στην Ε.Ε. Στο Χωρίς τίτλο (Έβρος, Μαρίτσα, Μερίτς) υπαινίσσεται τις διαφορετικές τοποθεσίες πέριξ του ποταμού και  τα διαφορετικά πολιτικά συστήματα στα οποία αυτές ανήκουν. Στο έργο της Μπλε ποτάμι, κόκκινο σύνορο δύο γραμμές εμφανίζουν την εναέρια άποψη του ρου του ποταμού και του πολιτικού συνόρου.  Τέλος, στο Becoming European, μια σειρά σχεδίων με σφραγίδες σε χαρτί, εμφανίζονται οι ημερομηνίες και το καθεστώς διαμονής της καλλιτέχνιδας στην Ε.Ε., αλλά και, διά της παραλείψεως, οι περίοδοι της «εξαφάνισής της» κάθε φορά που έβγαινε εκτός συνόρων Ε.Ε. μόνιμη διαμονή, το πράσινο το καθεστώς αναμονής για την απονομή υπηκοότητας.

Ως πρόσφυγας που εγκατέλειψε το Ιράκ, όταν ήταν ακόμα παιδί, η Hayv Kahraman θέτει με το έργο της ερωτήματα για την ταυτότητά της, την αίσθηση αποξένωσης από τις ρίζες της και τον πόθο της επανασύνδεσης με αυτές. Η σειρά Πόσο Ιρακινός είσαι; (2014-2015) περιλαμβάνει λάδια σε λινό με αλληγορικά στοιχεία, αλλά και κείμενα που βασίζονται σε προσωπικές αναμνήσεις της καλλιτέχνιδας από την παιδική της ηλικία στη Βαγδάτη, μαζί με γλωσσοδέτες, αφορισμούς, ιρακινές λέξεις και ιστορίες από την εμπειρία της ως πρόσφυγα στη Σουηδία. Το αραβικό κείμενο εμφανίζεται σε δύο χρώματα: μαύρο για την αφήγηση της ιστορίας και κόκκινο για τον υπομνηματισμό,  πρακτική που προέρχεται από το εικονογραφημένο χειρόγραφο του 12ου αιώνα Maqamat al Hariri, το οποίο αφηγείται ιστορίες Ιρακινών της Διασποράς. Όπως και στις εικονογραφήσεις του Maqamat, έτσι και στα περισσότερα από τα έργα της Kahraman απουσιάζει το φόντο, καθώς η καλλιτέχνης δεν θέλει να ορίσει κάποιο πλαίσιο. Θέλει οι φιγούρες της να βρίσκονται σε μια διαρκώς ρευστή,  κυμαινόμενη κατάσταση  παραπέμποντας στην εμπειρία της ως μέλους της ιρακινής Διασποράς. Η γλώσσα παίζει επίσης σημαντικό ρόλο στη ζωγραφική της. Στο έργο Το όνομά της είναι Gun (2015), ο τίτλος βρίθει γλωσσικών αναφορών. Η λέξη «gun»,  σημαίνει «όπλο» στα αγγλικά, στα σουηδικά «γυναίκα», στα κουρδικά  «όρχεις». Η καλλιτέχνης αφήνει έτσι το κοινό να διερωτάται για το πώς πρέπει να αναγνώσει το έργο. Όσον αφορά τα κείμενα που συνοδεύουν τις εικόνες, η Kahraman χρειάστηκε να μάθει ξανά να γράφει, να διαβάζει και να μιλάει την «ακρωτηριασμένη μητρική της γλώσσα», όπως λέει.

Η Μεσόγειος, σταυροδρόμι πολιτισμών και πατρίδα πλήθους γλωσσών, παραδόσεων και θρησκειών, ανέκαθεν αποτελούσε περιοχή ελπίδας, αλλά και συγκρούσεων. Σήμερα απελπισμένοι μετανάστες επιχειρούν κατά χιλιάδες να διασχίσουν τη Μεσόγειο ενώ παράλληλα ο μαζικός τουρισμός εποικίζει τις ηλιόλουστες ακτές της, αποτελώντας ένα από τα κύρια αίτια της περιβαλλοντικής υποβάθμισής της. Τα τελευταία πέντε χρόνια, ο φωτογράφος Nick Hannes έχει επισκεφτεί είκοσι μεσογειακές χώρες. Προϊόν αυτών των ταξιδιών είναι η φωτογραφική σειρά με τίτλο Mediterranean. The Continuity of Man (2010-2014). Με ντοκιμαντερίστικο στιλ και χιούμορ, ο Hannes αποτυπώνει κρίσιμα ζητήματα που απασχολούν τη Μεσόγειο, όπως η μετανάστευση, η αστικοποίηση, η παραοικονομία, οι πολιτικές, κοινωνικές και θρησκευτικές διαιρέσεις, ο τουρισμός. Ο Hannes συλλαμβάνει με τον φακό του τη δυστυχία που συνυπάρχει δίπλα στην ευδαιμονία. Το ανιαρό Μονακό και η εμπόλεμη Γάζα βρίσκονται στα παράλια της ίδιας θάλασσας, όμως η κατάσταση που επικρατεί στους δύο αυτούς τόπους δεν θα μπορούσε να είναι πιο διαφορετική. Βλέπουμε εικόνες  ποικιλόμορφες (και ενίοτε σουρεαλιστικές): τον Αφρικανό γυρολόγο να πουλάει σουβενίρ σε μια κομψή ηλικιωμένη κυρία που κάθεται ολόγυμνη στην ξαπλώστρα της παραλίας, το γαμήλιο πάρτι που έχει στηθεί σε ένα βενζινάδικο, τον μεταφορέα καταστήματος αμερικανικής αλυσίδας φαγητού που έχει παγιδευτεί σε διαδήλωση, ζώα που βοσκούν στις στέγες πολυκατοικιών.

Η 5η Μπιενάλε Σύγχρονης Τέχνης Θεσσαλονίκης είναι η τελευταία διοργάνωση του τριμερούς σπονδυλωτού προγράμματος που ξεκίνησε το 2011 και υλοποιείται μέσω του Επιχειρησιακού Προγράμματος Μακεδονία-Θράκη 2007-2013 του ΕΣΠΑ που συγχρηματοδοτείται από την Ευρωπαϊκή Ένωση (Ευρωπαϊκό Ταμείο Περιφερειακής Ανάπτυξης) και την Ελλάδα. Η οργάνωση είναι του Κρατικού Μουσείου Σύγχρονης Τέχνης και πραγματοποιείται με τη συμμετοχή και συνεργασία της «Κίνησης των 5 Μουσείων Θεσσαλονίκης» και άλλων πολιτιστικών και εκπαιδευτικών φορέων, ινστιτούτων και ιδρυμάτων της πόλης, και την υποστήριξη του Δήμου Θεσσαλονίκης.

Φωτό: BATNIJI_Tajsir_Man does not live on Bread alon