Βρεθήκαμε με την Κατερίνα Γρέγου στην έκθεση «13,700,000km^3» με θέμα τη Μεσόγειο στο Art Space Pythagorion της Σάμου, που διοργανώνει το Schwartz Foundation. Η εμβύθισή μας στο μεγάλο μπλε της Μεσογείου δεν υπήρξε εύκολη υπόθεση. Επάνω και μέσα σε αυτόν τον προαιώνιο υδάτινο καμβά τα τελευταία χρόνια διαδραματίζονται νέα και δύσκολα αφηγήματα, στα οποία στηρίχθηκαν οι καλλιτέχνες της έκθεσης που επιμελείται η Κατερίνα Γρέγου για να παράξουν δυνατές εικόνες όπου η καταστροφή μπορεί να συνομιλήσει μόνο με την ελπίδα για να μπορέσει να γίνει διαχειρίσιμη.
– Μιλήστε μας για την ιστορία του Art Space Pythagorion στη Σάμο από το Schwarz Foundation και την πορεία σας εκεί ως επιμελήτρια από το 2016 έως σήμερα.
Με πρωτοβουλία του Ιδρύματος Schwarz και ιδιαίτερα της προέδρου του Χιόνα Ξανθοπούλου – Schwarz, το Art Space Pythagorion άνοιξε ως εκθεσιακός χώρος το 2012 στο πρώην ξενοδοχείο Pythagoras στο Πυθαγόρειο. Το ξενοδοχείο χτίστηκε τη δεκαετία του ’70, λειτούργησε μέχρι το 1998 και εγκαταλείφθηκε μέχρι το 2011, όταν ο χώρος ανακαινίστηκε για τους σκοπούς του Ιδρύματος από τους αρχιτέκτονες Πένυ Πετράκου και Στέλιο Λουλούρα, που έχουν έδρα τη Σάμο. Ο χώρος εγκαινιάστηκε το καλοκαίρι του 2012 με την ατομική έκθεση του ιστορικού πια εικαστικού και κινηματογραφιστή Harun Farocki (1944-2014). Από τότε το ίδρυμα όργανωσε μία σειρά από ατομικές εκθέσεις γνωστών σύγχρονων καλλιτεχνών όπως oι Slavs and Tartars (2013), Nevin Aladağ (2014) και Aleksandra Domanović (2015). Το 2016, όταν ανέλαβα την επιμέλεια του εικαστικού προγράμματος αποφάσισα να δώσω έμφαση στις ομαδικές εκθέσεις – οι οποίες πιστεύω ότι προσφέρουν πολλαπλά ερεθίσματα από πλευράς αφηγήσεων, ερμηνειών, και συνδέσεων μεταξύ εργών.
Το πρόγραμμα μου διαμορφώθηκε γύρω από μια σειρά από εκθέσεις με κοινωνικοπολιτικό προσανατολισμό που εξετάζουν ορισμένα από τα πιο καίρια ζητήματα της εποχής μας, θέματα που έτσι κι’ αλλιώς αποτελούν κεντρικό άξονα της επιμελητικής μου πρακτικής εξ’ αρχής . Ξεκίνησα με την έκθεση A World Not Ours (2016) με θέμα τις πολιτικές της αναπαράστασης και την προβληματική απεικόνισης της μορφής των προσφύγων, με την προσφυγική κρίση του 2015 ως αφετηρία (η έκθεση μεταφέρθηκε στο Kunsthalle Mulhouse το 2017 και ήταν μέρος του επίσημου θεσμικού προγράμματος της Art Basel). Ακολούθησε το 2017 το Summer of Love με αφορμή την 50η επέτειο του ‘καλοκαιριού της αγάπης’, που είχε επίκεντρο το Σαν Φρανσίσκο, πρωταγωνιστές τα ‘παιδιά των λουλουδιών’ και σημάδεψε μια ολόκληρη εποχή όσον αφορά την μαζική κουλτούρα αλλά και την πολιτική. Το 2018 παρουσιάσαμε την έκθεση Ανατομία της Πολιτικής Μελαγχολίας, που ταξίδεψε στο Ωδείο Αθηνών το 2019, σε διευρυμένη μορφή.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Η έκθεση εξέταζε την κρίση που περνάει η πολιτική σήμερα, την διαρκώς αυξανόμενη έλλειψη εμπιστοσύνης των πολιτών στους πολιτικούς, και το πώς η απογοήτευση με τη σημερινή πολιτική κατάσταση στην Ευρώπη έχει δημιουργήσει ένα αίσθημα αδιεξόδου. Όλες αυτές οι εκθέσεις αντικατοπτρίζουν τον κυρίαρχο προσανατολισμό του Ιδρύματος που εστιάζει στα προβλήμτα και τις προκλήσεις που αντιμετωπίζει η Ευρώπη σήμερα, κυρίως στο νοτιοανατολικό της κομμάτι στο όποιο ανήκει και η Ελλάδα. Δεδομένου ότι η Ευρώπη βιώνει σημαντικές αλλαγές που απαιτούν νέους τρόπους σκέψης, οι δραστηριότητες του Ιδρύματος στοχεύουν να συμβάλουν σε αυτή τη διαδικασία επαναξιολόγησης και επαναπροσέγγισης της ηπείρου και της σχέσης της με τον περίγυρό της αλλά και το ευρύτερο παγκόσμιο πλαίσιο.
Το εικαστικό κομμάτι του Ιδρύματος, λοιπόν, στηρίζει εγχειρήματα που σχετίζονται με αυτόν τον γεωπολιτικό χώρο και περιλαμβάνουν εκθέσεις, καλλιτεχνικές παραγωγές, προγράμματα φιλοξενίας εικαστικών και επιμελητών στη Σάμο, συζητήσεις, εκδόσεις αλλά και – ίσως το σημαντικότερο – ένα εκπαιδευτικό πρόγραμμα για παιδιά και δασκάλους στο νησί (που επιμελείται η εικαστικός Κατερίνα Ζαχαροπούλου για 4η συνεχή χρονιά). Είμαι ιδιαίτερα χαρούμενη για την συνεργασία με το Ίδρυμα γιατί είναι από τους λίγους ιδιωτικούς φορείς με κοινωνικο-πολιτικό προσανατολισμό, με συνειδητή απόσταση από την τέχνη ως lifestyle η χρηματιστήριο. Και αυτό γίνεται όλο και πιο σπάνιο, ιδιαίτερα στον ιδιωτικό τομέα.
– Η φετινή έκθεση του Art Space Pythagorion ξεκινά και τελειώνει μέσα στο βαθύ μπλε της Μεσογείου. Πως λειτουργεί ως καμβάς αυτός ο τεράστιος όγκος νερού; Πόσο δημιουργικό και πολύπλευρο είναι το νοηματικό horror vacui που δημιουργεί, ακόμα και από την αριθμολογική επιλογή του τίτλου;
Κατ’ αρχάς είναι σημαντικό να τονίσω ότι φετινή έκθεση είναι εμπνευσμένη από τη συμβολική θέση του εκθεσιακού χώρου (στα σύνορα Ευρώπης και Ασίας, Ελλάδας και Τουρκίας) και ιδίως από τη θέα προς τη Μεσόγειο θάλασσα που βλέπει κανείς από το κυρίαρχο του παράθυρο, που συνιστά κεντρικό στοιχείο της αρχιτεκτονικής του κτηρίου όσο και του εκθεσιακού χώρου. Το απέραντο βαθύ τυρκουάζ που ατενίζουν οι επισκέπτες από τα παράθυρα, θυμίζει τουριστικό φυλλάδιο. Στην παραλία οι λουόμενοι λιάζονται αμέριμνοι. Εικόνα μιας στερεοτυπικής Ελλάδας: ήλιος, θάλασσα και ξένοιαστες διακοπές. Επιφανειακά, η σκηνή φαντάζει ειδυλλιακή και γαλήνια. Ωστόσο, οι πολλαπλές, αόρατες δυναμικές που υποβόσκουν —γεωπολιτικές, περιβαλλοντικές, πολιτιστικές, θρησκευτικές και οικονομικές— αλλάζουν το σενάριο.
Σε αυτό το «Απέραντο Γαλάζιο» διακυβεύονται μύρια όσα καίρια ζητήματα, ανταγωνισμοί και συμφέροντα. Εδώ η θάλασσα, σαν ένα αόρατο υγρό παραπέτασμα, λειτουργεί ως ένα είδος συνόρου μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, παραδείσου και δυστοπίας. Η Μεσόγειος βρίσκεται στο επίκεντρο περιβαλλοντικών, κοινωνικών, οικονομικών και γεωπολιτικών ανακατατάξεων καθώς και άλλων καίριων ζητημάτων της εποχής που υπερβαίνουν τα στενά γεωγραφικά της όρια. Από θέματα μετανάστευσης και συνόρων, εθνικής κυριαρχίας, ανταγωνιστικών οικονομικών συμφερόντων, εξορύξεων, μέχρι την ραγδαία άνοδο του τουρισμού, και θέματα περιβάλλοντος —υπεραλίευση, απειλούμενα οικοσυστήματα, κλιματική αλλαγή, ρύπανση, απορρίμματα, υψηλά επίπεδα εξάτμισης— πολλά είναι τα θέματα που την ταλανίζουν.
Όσο θεωρείται τόπος κοινών εξελίξεων και συμφερόντων και «λίκνο του πολιτισμού», άλλο τόσο είναι πεδίο συγκρούσεων και βίας που έχει κατά τόπους και χρόνους βιώσει την κατάλυση της κοινωνικής συνοχής, την παραβίαση του διεθνούς δικαίου, την άνοδο του λαϊκισμού, του εθνικισμού και του αυταρχισμού, ακόμη και του σποραδικού εξτρεμισμού. Είναι μια εύθραυστη γεωγραφία, και οι προκλήσεις και οι κίνδυνοι που αντιμετωπίζει η Μεσόγειος είναι πολλοί. Όπως ο αριθμός που αποτελεί και τον τίτλο της έκθεσης (ο θαλάσσιος όγκος της Μεσογείου σε τετραγωνικά χιλιόμετρα) είναι δύσκολο να κατανοηθεί σαν νούμερο, έτσι δεν μπορούμε πολλές φορές να κατανοήσουμε η να συλλάβουμε το μέγεθος των προβλημάτων που αντιμετωπίζει η Μεσόγειος, με πιο επείγον την οικολογική κρίση που την απειλεί. Η έκθεση συνεπώς προσπαθεί να φωτίσει και να οπτικοποιήσει κάποια από αυτά τα θέματα, που πολλές φορές παραμένουν αφηρημένες έννοιες και αριθμοί στατιστικών.
– Πώς αντέδρασαν οι σύγχρονοι καλλιτέχνες στην πρόσκληση να καταπιαστούν με ένα τόσο ευρύ, πολυεπίπεδο και φορτισμένο αλλά και καλλιτεχνικά προσφιλές θέμα όπως η Μεσόγειος; Ποιους και τι ακριβώς θα δούμε; Ποια είναι τα βασικά θέματα με τα οποία καταπιάνεται η έκθεση;
Είναι αδύνατον να καλύψει κανείς όλα τα θέματα που απασχολούν την περιοχή της Μεσογείου, οπότε οι καλλιτέχνες της έκθεσης εστιάζουν ο καθένας σε ένα από τα ζητήματα που επείγουν σήμερα: από μια νέα οπτική της μετανάστευσης, της προσφυγικής κρίσης και τις μετακινήσεις πληθυσμών στο Αιγαίο και τη Μεσόγειο (Centre for Political Beauty, Stefan Kruse, Depression Era), τις επιπτώσεις του τουρισμού (Depression Era, Newton Harrison, Πάνος Κοκκινιάς), τα υπό εξαφάνιση θαλάσσια είδη (Mark Dion), τη ρύπανση από τα πλαστικά και την βαριά βιομηχανία (Maarten Vanden Eynde, Newton Harrison, Minna Rainio, Mark Roberts) έως την καταστροφή πολιτιστικών παραδόσεων λόγω της παγκοσμιοποιήσης και των πολιτικών της ΕΕ όπως τις επιδοτήσεις για την καταστροφή των καϊκιών στην χώρα μας, ένα τραγικό συμβάν και μείζον πολιτισμικό ζήτημα σήμερα (Sphinxes: Μάνος Φλέσσας & Ιωάννα Τσάκαλου).
Τέλος, η έκθεση τονίζει την ύπαρξη δικτύων στο Αιγαίο αρχιπέλαγος και τη Μεσόγειο, καθώς και την τοπογραφία και γεωγραφία της νησιωτικότητας ως παραδείγματα για την δημιουργία κοινοτήτων (Κυριακή Γονή). Ίσως όμως το πιο σημαντικό θέμα είναι της προστασίας του περιβάλλοντος (με την ευρύτερη έννοια), η πρόκληση της περιβαλλοντικής υποβάθμισης και το ζήτημα της ευθραυστότητας της βιοποικιλότητας του Μεσογειακού θαλασσίου οικοσυστήματος που ως γνωρίζουμε, είναι μοναδικό. Όπως όλες οι θάλασσες του πλανήτη, έτσι και η Μεσόγειος και κατ’ επέκταση το Ιόνιο και το Αιγαίο απειλούνται από την υπερ-εκμετάλλευση, την κακοποίηση, και την αλλοίωση. Και αυτό είναι το κυρίαρχο μήνυμα της έκθεσης: δεν υπάρχει πια χρόνος για χάσιμο. Η προστασία του περιβάλλοντος είναι το υπ’ αριθμόν 1 παγκόσμιο ζήτημα και μας αφορά όλους ανεξαρτήτως φυλής, φύλου, τάξης, θρησκείας. Δεν μπορούμε να περιμένουμε μόνο από τις πολιτικές λύσεις η τις νομοθεσίες που καθυστερούν η δεν έρχονται ποτέ. Είναι και στο χέρι μας ως καταναλωτές, να αλλάξουμε τις καταστροφικές για το περιβάλλον μας συνήθειες. Αλλιώς απειλείται άμεσα η κατάσταση των μοναδικών Ελληνικών θαλασσών που αγαπάμε (και που, δυστυχώς, θεωρούμε δεδομένες), και όχι μόνον αυτές.
– Πώς οι καλλιτέχνες αντιλαμβάνονται, μέσα από τις αρχέγονες θαλάσσιες διαδρομές και τις ιστορίες που ξετυλίχθηκαν στη Μεσόγειο μέχρι το σήμερα, τη ρευστή εικόνα του υγρού στοιχείου, που εργαλειοποιείται για να ενώνει ή να χωρίζει κατά βούληση;
Η Μεσόγειος είναι πάνω απ’ όλα ένας χώρος κοινός, και αυτό το αντιλαμβάνονται πολύ καλά οι καλλιτέχνες που πολύ συχνά βλέπουν πιο διορατικά το λεγόμενο «bigger picture», την πιο σφαιρική εικόνα. Παρ’ ότι η Μεσόγειος βρέχει 21 κράτη και λαούς με διαφορετικούς πολιτισμούς, θρησκείες και πρακτικές, είναι σημαντικό να καταλάβουμε ότι περισσότερο θα έπρεπε να μας ενώνει, παρά μας χωρίζει, και αυτό επισημαίνουν και πολλοί από τους καλλιτέχνες στην έκθεση. Πρέπει να δημιουργηθεί μια άισθηση κοινής ιδιοκτησίας και ευθύνης προς αυτή την τόσο πλούσια φυσική, ιστορική και πολιτιστική κληρονομιά που μας περιβάλλει. Έτσι κι’ αλλιώς, ότι συμβαίνει σε ένα σημείο της Μεσογείου θα επηρεάσει πιθανότατα κάποιο άλλο, όπως φάνηκε με την προσφυγική κρίση του 2015 που πυροδοτήθηκε κυρίως από τον πόλεμο στη Συρία. Για να μην μιλήσουμε για τους κίνδυνους ενός ακόμα σημαντικού περιστατικού βιομηχανικής ρύπανσης η τις επιπτώσεις των γεώτρησεων με την ανακάλυψη φυσικόυ αερίου στην ΝΑ Μεσόγειο.
– Πώς η Μεσόγειος προκαλεί την οπτικοποίηση των συμβολισμών της ως ένα σύγχρονο σταυροδρόμι της Αρετής και της Κακίας; Μπορεί να ωθήσει την τέχνη να ενεργοποιήσει την ιδιότητά της ως ανεξάρτητη πολιτική διανοητική διαδικασία που ασκεί δριμύτατη κριτική μέσα στην κοινωνία;
Προτιμάω να μην μιλάω με όρους τόσο εκ διαμέτρου αντίθετους. Μεταξύ της αρετής και της κακίας, υπάρχει και η ανθρώπινη αδυναμία. Παρά την σύνθετη και σημαντική ιστορία της ως λίκνο του Δυτικού πολιτισμού η Μεσόγειος μπορεί επίσης να ιδωθεί σαν ένας μικρόκοσμος της ανθρώπινης δημιουργίας, του οραματος και της μεγαλοσύνης αλλα επίσης και της ανθρώπινης απληστίας, απερισκεψίας, και αδιαφορίας. Η τέχνη – εκτός και αν είναι χειραγωγημένη – ανέκαθεν ήταν ανεξάρτητη διανοητική διαδικασία – ενίοτε και πολιτική, κυρίως από τις απαρχές του Μοντερνισμού τα τέλη του 19ου αιώνα αλλά και πιο πριν.
Υπάρχουν και παραδείγματα τέχνης ακόμα και πιο πριν που έχουν ασκήσει δριμύτατη κριτική μέσα στην κοινωνία, είτε έμμεσα είτε άμεσα. Αρκεί κανείς να σκεφτεί τις «Καταστροφές του Πολέμου» του Γκόγια (1810-1820), την «Σχεδία της Μέδουσας» του Ζερικώ (1818-19), την «Σφαγή της Χίου» του Ντελακρουά (1824), και μετέπειτα τον Γερμανικό εξπρεσσιονισμό το κίνημα Dada, κ.α. Σήμερα, όμως υπάρχουν περισσότεροι καλλιτέχνες από ποτέ που καταπιάνονται με το κοινωνικοπολιτικό γίγνεσθαι και φυσικά έχουν και περισσότερα εκφραστικά μέσα στα χέρια τους, αλλά και πληροφόρηση, για να μπορέσουν να ασκήσουν αυτή την κριτική. Για μένα, μια τέτοιου είδους τέχνη – που είναι και το είδος που μ΄ενδιαφέρει περισσότερο – μπορεί να επαναφέρει την συνείδηση που πολλές φορές λείπει από την καταναλωτική και πολλές φορές ληθαργική κοινωνία μας.
– Όταν διαβάζω στο κείμενο της έκθεσης για το ‘υγρό αυτό παραπέτασμα που λειτουργεί ως ένα είδος συνόρου μεταξύ φαντασίας και πραγματικότητας, παραδείσου και δυστοπίας’, σκέφτομαι το ρευστό θέαμα-spectacle κατά τον Guy Debord, μία υγρή αλληγορία του πνιγμού της συνείδησης στη δύση του άκρατου καπιταλισμού. Η παρακμή του είμαι μέσα στο έχω, και του έχω μέσα στο φαίνομαι όπου όλα είναι θέαμα. Με ποιους τρόπους η σύγχρονη τέχνη διαχειρίζεται την εικόνα της ώστε να υπερβαίνει τον εντυπωσιασμό;
Αρχικά, οι καλλιτέχνες που παράγουν τέχνη και δεν αναπαριστούν απλά την πραγματικότητα πάντα «φιλτράρουν» και επέξεγαζονται την εικόνα. Αν δεν την δημιουργούν οι ίδιοι εξ’ αρχής και δανείζονται εικόνες από άλλες πηγές τις «διαβάζουν», τις ερμηνεύουν και στη συνέχεια τις περνάνε μέσα από τη δημιουργική διαδικασία που δεν είναι μόνο πράξη φαντασίας αλλά και μεταμορφώσης και της μεταβολής . Η σύγχρονη τέχνη της ουσίας αποφεύγει τις συνθηματολογίες, τις υπεραπλουστεύσεις, τις κινήσεις εύκολου εντυπωσιασμού, δεν λειτουργεί με τους νόμους της αγοράς και επικοινωνεί μέσα από την εφευρετική μεταμόρφωση, το οπτικό φιλτράρισμα, τα άλματα της φαντασίας αλλά και την εις βάθους έρευνα, ειδικά σε ότι αφορά μια τέχνη που καταπιάνεται με κοινωνικά και πολιτικά ζητήματα.
– Σε σχέση με την προηγούμενη ερώτηση, πώς η τέχνη ως φυσική πράξη δημιουργίας εικόνων, λειτουργεί μέσα σε ένα κόσμο που όλο και περισσότερο βυθίζεται στην εικονική πραγματικότητα;
Η αξία της τέχνης – όπως και η αξία των βιβλίων, για παράδειγμα – γίνεται ακόμη πιο σημαντική τη στιγμή που, όπως σωστά λέτε, όλα βυθίζονται στην εικονική πραγματικότητα. Αλλά εμείς οι άνθρωποι εξακολουθούμε να έχουμε και να χρειαζόμαστε απτικές και σωματικές εμπειρίες. Και η τέχνη είναι μέρος αυτού. Με την τέχνη, υπάρχει κάτι απτό να δούμε, σ’ εναν απτό χώρο μέσα, που απαιτεί την σωματική μας παρουσία. Και πρέπει να αφιερώσουμε χρόνο στην πράξη θέασης, ανάγνωσης και αφομοίωσης. Καθώς και ο χρόνος έχει γίνει ένα είδος πολυτέλειας, η τέχνη μας θυμίζει να ξαναδιεκδικήσουμε τον χρόνο: τον χρόνο για να κοιτάξουμε και τον χρόνο για να σκεφτούμε. Μπορεί επίσης να προσφέρει μια ανάπαυλα και ένα αντίδοτο στην εικονικότητα και τον επίπεδο χαρακτήρα του ψηφιακού χώρου.
– Ως επιμελήτρια του Κροατικού περιπτέρου στη φετινή Μπιενάλε της Βενετίας, παρουσιάσατε μια φωτογραφική ελεγεία αστικής εγκατάλειψης-απόρροια του ξαφνικού περάσματος από το σοσιαλισμό στον νέο-φιλελευθερισμό. Θα μπορούσαμε να μιλήσουμε για μία νέα εποχή όπου η τέχνη ετοιμάζεται να ξεκινήσει μία ειρηνική μα καίρια επανάσταση;
Μακάρι να μπορούσε να το κάνει αυτό η τέχνη, αλλά δεν πρέπει να έχουμε ψευδαισθήσεις. Η τέχνη δεν μπορεί να ξεκινήσει επαναστάσεις – ειρηνικές η μη – άλλωστε δεν είναι αυτός ο ρόλος της. Μπορεί, όμως, να πυροδοτήσει τις ιδέες και την γνώση που αλλάζουν τον τρόπο που αντιλαμβανόμαστε τον κόσμο, να μας ωθήσει να σκεφτούμε με ευρύτερους όρους, από διαφορετικές οπτικές γωνίες και με πιο κριτική ματιά. Η τέχνη μπορεί να διευρύνει τους ορίζοντες μας, να προκαλέσει αυτό που θεωρούμε δεδομένο, να αλλάξει τον τρόπο που σκεφτόμαστε. Και αυτό δεν είναι λίγο.
Κεντρική φωτογραφία θέματος: Πάνος Κοκκινιάς
