Το αριστούργημα του Νικολάι Γκόγκολ, «Το Ημερολόγιο ενός Τρελού», αποτελεί μια βαθιά και πολύπλοκη μελέτη της ανθρώπινης ψυχής, αλλά και της κοινωνικής περιθωριοποίησης των ψυχικά ασθενών. Γραμμένο το 1835, το έργο εντάσσεται στη ρωσική λογοτεχνική παράδοση, όπου η “τρέλα” συχνά χρησιμοποιείται ως συμβολισμός για τον ανθρώπινο αποπροσανατολισμό και την κοινωνική απομόνωση. Μέσα από τον κεντρικό χαρακτήρα, τον Αξέντι Ιβάνοφ Προπίτσιν, ο Γκόγκολ ξετυλίγει ένα αίνιγμα γύρω από τη φύση της τρέλας και τα όρια μεταξύ λογικής και παραλογισμού.
Ο Προπίτσιν είναι ένας μικρός δημόσιος υπάλληλος, παγιδευμένος σε μια βαρετή και επαναλαμβανόμενη καθημερινότητα, χωρίς αναγνώριση ή σημασία. Στην αρχή του έργου, ο αναγνώστης τον αντιλαμβάνεται ως έναν σχετικά “φυσιολογικό” άνθρωπο που βιώνει τις απογοητεύσεις και τις μικρές ήττες της ζωής. Ωστόσο, σταδιακά, αρχίζει να παρουσιάζει σημάδια αποσύνδεσης από την πραγματικότητα, ερμηνεύοντας την καθημερινή του ζωή μέσα από φαντασιακές και παραληρηματικές ιδέες.
Ο Προπίτσιν αρχίζει να πιστεύει ότι οι σκύλοι μιλάνε, ότι είναι ο βασιλιάς της Ισπανίας, και ότι έχει ανακαλύψει βαθιά κρυμμένα μυστικά της κοινωνίας. Αυτή η παραληρηματική εξέλιξη αποκαλύπτει τις τραυματικές του εμπειρίες, όπως η απογοήτευση στον έρωτα και η αίσθηση της κοινωνικής ανεπάρκειας. Εδώ, ο Γκόγκολ συνδέει τη “τρέλα” του ήρωα με την κοινωνική πραγματικότητα και τη συναισθηματική καταπίεση που βιώνει.
Μέσα από την κατάρρευση της λογικής του Προπίτσιν, ο Γκόγκολ θέτει ένα θεμελιώδες ερώτημα: τι είναι τρέλα; Είναι απλώς μια ιατρική κατάσταση ή μια αντίδραση σε έναν κόσμο που αδυνατεί να προσφέρει λύσεις στις υπαρξιακές μας αγωνίες; Η “τρέλα” του Προπίτσιν, αν και αρχικά φαντάζει ως μία αποκοπή από την πραγματικότητα, φαίνεται να είναι ταυτόχρονα και ένας τρόπος να αντιμετωπίσει τη βαθιά του απογοήτευση και μοναξιά. Οδηγείται σε αυτήν τη φαντασιακή πραγματικότητα, όχι επειδή είναι αδύναμος ή παράλογος, αλλά επειδή ο κόσμος γύρω του τον έχει απορρίψει.
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Η κοινωνία στην οποία ζει ο Προπίτσιν είναι αδιάφορη και σκληρή. Ως δημόσιος υπάλληλος, είναι μέρος μιας μηχανής που δεν αναγνωρίζει την ατομική του αξία. Ο έρωτάς του για τη Σοφία, την κόρη του προϊσταμένου του, είναι απόλυτα μονόπλευρος και ουτοπικός. Η αίσθηση ότι δεν έχει θέση στον κόσμο αυτόν, οδηγεί τον Προπίτσιν να χτίσει έναν εναλλακτικό κόσμο μέσα στο μυαλό του, όπου μπορεί να είναι σημαντικός, ακόμα και βασιλιάς.
Ο Προπίτσιν λειτουργεί ως καθρέφτης των ανθρώπινων αδυναμιών. Η διαδρομή του από την “λογική” στην “τρέλα” δεν είναι ακαριαία. Σταδιακά διαβρώνεται η λογική του, μέχρι που ο ίδιος αδυνατεί να διακρίνει το πραγματικό από το φανταστικό. Αυτό θέτει το ερώτημα κατά πόσο η ψυχική νόσος μπορεί να γίνει αντιληπτή μόνο μέσα από κοινωνικά συμφωνημένα όρια λογικής. Είναι άραγε η τρέλα του Προπίτσιν απλώς μια υπερβολική εκδήλωση του πόνου που όλοι ενίοτε νιώθουμε;
Ο Γκόγκολ χρησιμοποιεί την παρακμή του ήρωα για να φωτίσει την απόσταση ανάμεσα στον εσωτερικό κόσμο του ατόμου και την εξωτερική του πραγματικότητα. Αυτή η απόσταση είναι που τελικά οδηγεί τον ήρωα στην πλήρη ψυχική κατάρρευση. Ο Προπίτσιν είναι τραγική φιγούρα, ένας άνθρωπος που δεν αντέχει πια να ζει στο περιθώριο και καταφεύγει στον φαντασιακό του κόσμο, όπου όλα έχουν νόημα και αρμονία, σε αντίθεση με την αδιάφορη κοινωνία που τον περιβάλλει.
Η μοναξιά του Προπίτσιν αποτελεί κεντρικό στοιχείο της ψυχολογικής του κατάστασης. Δεν έχει φίλους, η σχέση του με τον κόσμο είναι περιορισμένη και επαγγελματικά ασήμαντη, ενώ η αγάπη του για τη Σοφία παραμένει ανεκπλήρωτη. Αυτή η συναισθηματική απομόνωση είναι που τελικά ανοίγει την “πόρτα” στην ψυχική νόσο, καθιστώντας τον ευάλωτο σε παραληρητικές ιδέες και φαντασιώσεις. Η αναζήτηση της μητρικής φιγούρας, η οποία τον στοιχειώνει, δείχνει την αδυναμία του να βρει άλλες μορφές υποστήριξης και να προχωρήσει προς την ωριμότητα και την ανεξαρτησία.
Η Κοινωνική Στάση Απέναντι στην Τρέλα
Το έργο του Γκόγκολ θίγει επίσης το ζήτημα του στίγματος της ψυχικής ασθένειας και τον τρόπο με τον οποίο η κοινωνία αντιμετωπίζει τους ψυχικά ασθενείς. Ο Προπίτσιν δεν είναι μόνος του τρελός. Είναι και κοινωνικά απομονωμένος και περιθωριοποιημένος. Η τρέλα του εντείνει την απόρριψή του, τόσο από την κοινωνία όσο και από τους οικείους του. Ο Γκόγκολ μάς αναγκάζει να σκεφτούμε την ανθρώπινη διάσταση πίσω από την “τρέλα” και να αναλογιστούμε τον τρόπο με τον οποίο στεκόμαστε απέναντι σε όσους πάσχουν από ψυχικές διαταραχές.
