Κωστής Παπαγιώργης: Ο Πιο Γλυκός Μισάνθρωπος, της Ελένης Αλεξανδράκη

Στο ντοκιμαντέρ «Κωστής Παπαγιώργης, ο Πιο Γλυκός Μισάνθρωπος» η δημιουργός Ελένη Αλεξανδράκη σκύβει πάνω από τη ζωή ενός από τους μεγαλύτερους Έλληνες διανοητές και συνθέτει το πορτρέτο του φίλου της μέσα από το έργο του και τις μαρτυρίες των ανθρώπων που τον γνώρισαν, τον κατανόησαν, τον θαύμασαν και τον αγάπησαν. Το τρυφερό, συγκινητικό και αναλυτικό αυτό εγχείρημα είναι μια διαφωτιστική εμπειρία για τα βιώματα και τα θέματα που διαπότισαν το έργο, τη ζωή, τη σκέψη και την ψυχή του Κωστή Παπαγιώργη.

Η ταινία βραβεύτηκε το Μάρτιο του 2018 στη διάρκεια του Φεστιβάλ Ντοκιμαντέρ Θεσσαλονίκης από την ΠΕΚΚ (Πανελλήνια Ένωση Κριτικών Κινηματογράφου), με το εξής σκεπτικό: «Πρόκειται για το μεγάλης κινηματογραφικής ακρίβειας πορτρέτο ενός μοναχικού ανθρώπου και σύγχρονου φιλοσόφου, το οποίο κινείται μακριά από την αγιογραφία. Το φιλμ πετυχαίνει μια εξαιρετική αντιστοίχιση του θέματος με το όλον του σινεμά, εισάγοντας ταυτόχρονα στιβαρούς μυθοπλαστικούς άξονες. Η σκηνοθετική αρτιότητα της Ελένης Αλεξανδράκη συνθέτει όλα τα παραπάνω σε μια ιδιαίτερα απολαυστική ταινία».

Σκηνοθετικό Σημείωμα της Ελένης Αλεξανδράκη:

Η αγάπη μου για τον Κωστή (που εν ζωή απέφευγε σαν τον διάβολο την όποια προβολή), μου δημιούργησε την ανάγκη να προσπαθήσω να βγάλω στο φως μια σφαιρική εικόνα της τόσο πολυσύνθετης προσωπικότητάς του, η οποία στην ουσία συμπεριλαμβάνει όλη την ελληνική πραγματικότητα, την ίδια την ελληνική ψυχή, σε συνδυασμό με μία εκλεπτυσμένη και εσωτερικευμένη σκέψη που οδηγεί στην αυτογνωσία. Ο Κωστής βλέπει βαθιά και καθαρά μέσα στην “Ανθρώπινη Συνθήκη”.

Εμείς, οι φίλοι και οι αναγνώστες του, συνδεόμαστε και “συμβιώνουμε” μαζί του στις εμπειρίες και τα βιώματά του, που μοιράζει γενναιόδωρα μέσα στα βιβλία του. Αναγνωρίζουμε σ’ αυτόν τον εαυτό μας, γιατί τα θέματα του, είτε σχετίζονται με την ακραία μέθη (που τον οδηγεί σ’ έναν πρώτο “θάνατο” και μια “αναγέννησή”), είτε σχετίζονται με τη ζήλια, τη μισανθρωπία, την αγάπη του για το λαϊκό τραγούδι, τα σκυλάδικα, το ποδόσφαιρο, τον Πλάτωνα, το μυθιστόρημα του 19^ου αιώνα, την Ελληνική Επανάσταση, τον Χάιντεγκερ, τον Νίτσε, τον Φρόιντ, τον Ντεριντά, τον Μαλαρμέ, τον Παπαδιαμάντη, τον Βακαλόπουλο, κτλ., μιλούν για μας, για την καθημερινότητά μας, για τη σημερινή ζωή μας, για τον αιώνα μας.

Το πορτρέτο αυτό είναι μια περιήγηση στη ζωή του δοκιμιογράφου από την παιδική του ηλικία μέχρι τον θάνατό του μέσα από τα ίδια τα γραπτά του.

Τη φωνή του μεταφέρουν στην οθόνη ο Ακύλας Καραζήσης και ο Αργύρης Πανταζάρας. Η Μαρία Πανουργιά εικονογραφεί ένα-δύο αποσπάσματα του περιεχομένου των βιβλίων του. Άνθρωποι που τον γνώρισαν επιβεβαιώνουν, με τον τρόπο τους, την αλήθεια των κειμένων του.

Το ντοκιμαντέρ αυτό δουλεύτηκε σαν παρτιτούρα μιας μουσικής που δημιουργεί ο λόγος του Κωστή μαζί με τις συνειρμικές εικόνες που αυτός ο λόγος μου ενέπνευσε.

Μακριά από τη δημοσιότητα

Η δημιουργός Ελένη Αλεξανδράκη, εκτός από αναγνώστρια του έργου του Κωστή Παπαγιώργη, ήταν φίλη του για χρόνια. Ένα χρόνο μετά το θάνατο του, στράφηκε ξανά στην ανάγνωση των βιβλίων του και κάπως έτσι γεννήθηκε η ιδέα ενός αφιερώματος στον αγαπημένο της φίλο. «Επειδή μου έλειπε πια η παρέα του είχα βουτηχτεί ξανά στην ανάγνωση των βιβλίων του και, χωρίς να το συνειδητοποιώ, είχα αρχίσει να φαντάζομαι μια ταινία» εξηγεί η δημιουργός. Το γεγονός ότι ο Παπαγιώργης απέφευγε τη δημοσιότητα ήταν μια πρόκληση, αφού δεν είχε μιλήσει ποτέ στην τηλεόραση ή στο ραδιόφωνο. «Ως εκ τούτου δεν άφησε εικόνες του, όπου να παρουσιάζει ο ίδιος τον εαυτό του. Έπρεπε να ζωγραφίσω το πορτρέτο του από μνήμης χωρίς εκείνος να ποζάρει» σχολιάζει η Αλεξανδράκη.

Ο υπότιτλος της ταινίας από μόνος του, άλλωστε, υπογραμμίζει την αμφισημία του Κωστή Παπαγιώργη. Η φράση «ο πιο γλυκός μισάνθρωπος» προέρχεται από μία ιδιόχειρη αφιέρωση που είχε κάνει ο φίλος του Χρήστος Βακαλόπουλος στον Παπαγιώργη. «Ο Χρήστος του είχε γράψει στο εσώφυλλο του βιβλίου του “Δεύτερη προβολή”: “Στον πιο γλυκό μισάνθρωπο της Καλλιδρομίου”. Αυτή η φράση βρίσκω ότι εμπεριέχει την ίδια την αμφισημία του Κωστή και όλο το ανεξάντλητο χιούμορ που μοιραζόντουσαν οι δύο φίλοι. Η φράση συμπυκνώνει νομίζω τον χαρακτήρα του και την προσέγγισή του στα πράγματα», λέει η δημιουργός.

Σε μια δεύτερη ανάγνωση

Η δεύτερη ανάγνωση των βιβλίων και οι συζητήσεις με τη σύντροφο του Ράνια και με φίλους του, έδωσαν απαντήσεις σε κάποια αινίγματα σε σχέση με τη σκέψη του και τον χαρακτήρα του. «Έχοντας πάντως τώρα τελειώσει την ταινία, αισθάνομαι ότι ασυνείδητα η προεργασία της είχε ξεκινήσει όσο ζούσε εκείνος, μέσα στα είκοσι χρόνια της φιλίας μας και νομίζω ότι χωρίς αυτά τα είκοσι χρόνια η ταινία δεν θα μπορούσε να αποδώσει την εικόνα του τόσο πιστά». Η ίδια του η ζωή μάλιστα είναι εξίσου συναρπαστική με το έργο του, και φυσικά αντανακλάται στα βιβλία του. «Ήταν ένας άνθρωπος που χρειάστηκε να φτάσει στα άκρα, ένα βήμα πριν από τον θάνατο για να δοκιμάσει τον εαυτό του. Ο ποιητής Νίκος Παναγιωτοπούλος λέει σε μια στιγμή στο ντοκιμαντερ ότι ο Κωστής ήταν γενναίος και εννοεί ότι ήταν γενναίος και όταν έφτανε στα άκρα, όπως έγινε στην περίοδο της μέθης, αλλά και αργότερα όταν αυτός ο γεννημένος εργένης πέρασε με τη Ράνια σε μια αληθινή οικογενειακή ζωή. Μπήκε γενναία και με απόλυτο τρόπο στη θαλπωρή, χωρίς ποτέ να χάσει την οξυδέρκεια, τη διορατικότητα και την ανατρεπτική του διάθεση» σχολιάζει η δημιουργός.

Σταχυολογώντας το πλούσιο έργο του Παπαγιώργη

Ο πληθωρικός διανοούμενος άφησε πίσω του ένα πλούσιο έργο που σφύζει από νοήματα και προεκτάσεις. Μια μείξη αγοραίου και λόγιου ύφους, μία οξυδερκής και μοναδική αποτύπωση της ανθρώπινης συνθήκης,  «το διαλυμένο εγώ και όλες οι μεταμορφώσεις του», όπως λέει χαρακτηριστικά η Αλεξανδράκη. Η επιλογή αποσπασμάτων από το έργο του ήταν μια δύσκολη υπόθεση και η δημιουργός διάλεξε μέρη διαισθητικά, αναζητώντας τα σημεία που ένιωθε ότι ταυτίζονται και εκφράζουν την ψυχοσύνθεσή του. « Ήταν, ας πούμε, συγκλονιστικό για μένα να εντοπίσω μέσα στο βιβλίο του «Λάδια Ξίδια» το σημείο όπου αναφέρει την Κύμη, που ήταν ο τόπος που μεγάλωσε και πάντα νοσταλγούσε, ή στο βιβλίο του για τον Παπαδιαμάντη το σημείο όπου μιλάει για τη σχέση του συγγραφέα με τον πατέρα του και να δω πόσο αυτή μοιάζει με την σχέση που είχε ο ίδιος ο Κωστής με τον δικό του πατέρα . Ακόμη, διαβαζοντας τον «Ντοστογιέφσκι» του, μπόρεσα να καταλάβω ποιά είναι η συνάφεια που νιώθει ο Κωστής με τους χαρακτήρες του Ρώσου συγγραφέα ή στον «Κανέλλο Δεληγιάννη» να δω πού συνατιέται μαζί του και γιατί διαλέγει αυτόν για να μιλήσει για το ελληνικό κράτος και την επανάσταση του 1821» σχολιάζει η Αλεξανδράκη.

Η δεύτερη ανάγνωση των κειμένων, μετά τον θάνατο του ίδιου του συγγραφέα, ήταν η βάση για το σκαρίφημα του σεναρίου. Η Αλεξανδράκη κράτησε σημειώσεις από τα κείμενα και έτσι προέκυψε ο κορμός της εξιστόρησης. Με τα κείμενα αυτά στο μυαλό συνάντησε τους ομιλητές και προσπάθησε να εκμαιεύσει τη δική τους αλήθεια.

Έμπιστοι, φίλοι και γνωστοί

Η λίστα των ανθρώπων που μοιράστηκαν τον δικό τους Κωστή Παπαγιώργη με την κάμερα είναι μεγάλη. Φίλοι και συγγενείς του, η γυναίκα του, Ράνια Σταθοπούλου, άνθρωποι των γραμμάτων, καλλιτέχνες ακόμα και απλοί βιοπαλαιστές που σχετίζονταν μαζί του αποτέλεσαν τη σύνθεση που χρωμάτισε το πορτρέτο αυτής της συνταρακτικής προσωπικότητας. «Είναι απίστευτο πόση αγάπη ένιωσα να ξεχειλίζει απ’ όλους για τον Κωστή, ακόμα κι αν είχαν να πουν αιχμηρά πράγματα για έναν τόσο σύνθετο άνθρωπο.

Τους ευχαριστώ από την καρδιά μου και νιώθω τιμή που συμμετέχουν στην ταινία μου» σχολιάζει η δημιουργός. «Υπήρξαν κάποιοι, λίγοι, που αρνήθηκαν να εμφανιστούν όπως ο καλός του φίλος Τάσος Μπάνος γιατί μου εξήγησε ότι κάτι τέτοιο δεν θα ήταν σύμφωνο με τη δική του διαχείριση του πένθους. Παρ’ όλα αυτά και ο Τάσος μου μίλησε για τον Κωστή, εκτός κάμερας, όπως και κάποιοι άλλοι φίλοι». Ανάμεσα σε αυτούς που μίλησαν από καρδιάς στο ντοκιμαντέρ, η συγγραφέας Ζυράννα Ζατέλη, οι ποιητές Νίκος Παναγιωτόπουλος και Μιχάλης Γκανάς, ο εκδότης Θανάσης Καστανιώτης, ο δημοσιογράφος Νίκος Φελέκης, ο φιλόσοφος και συγγραφέας Στέλιος Ράμφος, ο καθηγητής φιλοσοφίας Χρήστος Γιανναράς, η εκδότρια Τζούλια Τσιακίρη και ο δοκιμιογράφος και ποιητής Αντώνης Ζέρβας.

Δύο φωνές και μια μελωδία

Δύο ηθοποιοί, ο Ακύλλας Καραζήσης και ο Αργύρης Πανταζάρας, διαβάζουν τα κείμενα του Παπαγιώργη και γίνονται οι δύο φωνές του, οι δύο όψεις του. «Ο Ακύλλας, που είναι από παλιά λάτρης του Παπαγιώργη, το απόλαυσε πραγματικά και αποδίδει με την ωραία φωνή του τα αποσπάσματα από τα βιβλία, όπως ακριβώς θα το ήθελα και ο Αργύρης,  που δεν τον ήξερε πριν, κατάφερε να καταλάβει και να μεταφέρει τα πρωτοπρόσωπα κείμενά του με μεγάλη επιτυχία κατά τη γνώμη μου. “Guest star” η Μαρία Πανουργιά εμφανίζεται σε σημεία, “εικονογραφώντας” κάποια από τα αποσπάσματα του κειμένου.

Τη μουσική της ταινίας υπογράφει ο Νίκος Ξυδάκης, επίσης φίλος του Παπαγιώργη. Ο συνθέτης είχε αναλάβει το δύσκολο έργο να γράψει μουσική πάνω στη μουσική και τον ρυθμό του λόγου που διατρέχει την ταινία, καθώς ήταν στις προθέσεις της δημιουργού σε συνεργασία με τον Διονύση Ευθυμιόπουλο, που έκανε τη φωτογραφία, και τον Νίκο Πάστρα, που έκανε το μοντάζ, ο λόγος και οι εικόνες να έχουν μια μουσική αλληλουχία.

Το αποτύπωμα

Η δημιουργός καταλήγει για το σημάδι που άφησε ο Κωστής Παπαγιώργης στην ίδια, στους φίλους και στο ίδιο το ντοκιμαντέρ: «Ο Κωστής είναι τόσο ζωντανός και τόσο συναρπαστικός ώστε, παρ’ όλη την απουσία του, δεν μου επέτρεψε ποτέ να νιώσω θλίψη σκιαγραφώντας τον. Για μένα όλη η διαδικασία της δημιουργίας του ντοκιμαντέρ ήταν χαρά, απόλαυση, ανάταση. Ο Κωστής ζει. Και έζησε κοντά σε όλους μας, που συνεργαστήκαμε γι’ αυτή την ταινία».

Συντελεστές:

Σκηνοθεσία – Σενάριο: Ελένη Αλεξανδράκη

Παραγωγός: Ελένη Κοσσυφίδου

Παραγωγή: Blackbird Productions

Συμπαραγωγή: ΕΡΤ, ΕΚΚ  

Διευθυντής Φωτογραφίας: Διονύσης Ευθυμιόπουλος

Μοντάζ: Νίκος Πάστρας

Μουσική: Νίκος Ξυδάκης

Συνεργάτες Παραγωγής: Μάρω Βασιλειάδου, Δημήτρης Μπαξεβανίδης

Βοηθός Σκηνοθέτη: Νίκος Καλαράς

Α΄ βοηθοί κάμερας: Ιβαν Βουντίδης, Πέτρος Γκορίτσας

Β’ βοηθοί κάμερας: Αίγλη Δράκου, Μανώλης Περίκος

Ήχος: Χρήστος Παπαδόπουλος

Βοηθοί Ηχολήπτη: Άρης Παυλίδης, Ανδρέας Κίττου

Σκηνογραφική Επιμέλεια: Ράνια Φουκαράκη

Ενδυματολογική Επιμέλεια: Δέσποινα Χειμώνα

Ηλεκτρολόγος: Γιάννης Μαραγκουδάκης

SFX on shot: Μιχάλης Σαμιώτης

Μακενίστας: Γιώργος Ρήγας

Συμμετέχοντες/Ομιλητές:

Ζ. Ζατέλη, Θ. Καστανιώτης, Ν. Παναγιωτόπουλος, Σ. Ράμφος, Χ. Γιανναράς, Τζ. Τσακίρη, Φ. Τσιμπουρλά, Κ. Ζαρκάδα, Ρ. Σταθοπούλου, Β. Γκάσδαγλης, Ν. Τσιβιτζής, Γ. Γκάσδαγλης, Α. Ζέρβας, Λ. Γιούργου, Ο. Περίδης, Γ. Σιδερής, Δ. Νατσούλης, Π. Γουλάκος, Π. Μιχαηλίδης, Α. Αγγελικόπουλος, Γ. Μήλιας, Ν. Λεβέντης, Γ. Πατίλης, Ζ. Σώκος, Μ. Γκανάς, Β. Σταθόπουλος, Τ. Νατσούλης, Γ. Σταθόπουλος, Π. Νατσούλη, Μ. Μαρουδάς, Σ. Γιανναράς, Μ. Ρόμπολας, Ν. Φελέκης, Α. Αλεξανδράκη, Τ. Λιαρμακόπουλος, Τ. Παπαϊωάννου, Δ. Καράμπελας, Γ. Μακρής, Χ. Καρακέπελης, Δ. Τομαράς, Γ. Αστερής, Ε. Στεφανίδου, Θ. Κόρρας, Κ. Διαμάντης, Κ. Κουτσουρέλης, Α. Τζουμέρκας, Ο. Γουλάκος, Σ. Μανουσέλης, Γ. Γκικοπούλου