Κωνσταντίνα Κατρακάζου – Λουΐζα Καραπιδάκη: Ο άνθρωπος κινδυνεύει να ακυρωθεί σαν γνώση και να αναχθεί σε πληροφορία

Η Ελληνοαμερικανική Ένωση εγκαινιάζει την έκθεση Απουσία. Πρόκειται για μια εικαστική έκθεση, που θα ανοίξει τις πύλες της την Τετάρτη 25 Απριλίου και θα διαρκέσει έως και τις 25 Μαΐου 2012, στη γκαλερί της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης. Η έκθεση Απουσία, που αποτελεί αντικείμενο διεπιστημονικής έρευνας, φιλοξενεί έργα της Κωνσταντίνας Κατρακάζου, σε επιμέλεια Λουΐζας Καραπιδάκη.

Λίγες ώρες πριν τα εγκαίνια της έκθεσης, οι δυο τους απάντησαν σε ορισμένες ερωτήσεις του Culturenow.gr, δίνοντας παράλληλα τροφή για σκέψη και επίσκεψη, στην έκθεση «Απουσία».

Συνέντευξη Νώντας Δουζίνας

CultureNow: Περιγράψτε μας την έκθεση…

Κωνσταντίνα Κατρακάζου: Το έργο χωρίζεται σε τρεις ενότητες. Η μία συμπληρώνει την άλλη σ’ αυτό που θέλει να πει το έργο. Αντίστοιχα, αναπτύσσονται σε τρεις αυτόνομους χώρους.

Στον έναν χώρο υπάρχει μία εγκατάσταση με κείμενα, με τον γραφικό χαρακτήρα των ανθρώπων που τα έγραψαν,  καθώς και ηχογραφημένη αντίστοιχα η φωνή τους. Ο χώρος αυτός είναι σκοτεινός. Ο θεατής θα χρειασθεί έναν φακό για να περιηγηθεί στην αίθουσα, να μπορέσει να διαβάσει τα κείμενα, να ακούσει τις ηχογραφημένες φωνές  και τέλος να τα κατανοήσει ώστε να αποκαλύψει το νόημά τους και τότε μόνον θα γίνουν παρουσία. Η διάδραση αυτή επιτυγχάνεται με τη δημιουργία διεπαφής με χρήση μικροελεγκτή, που σχεδιάστηκε και υλοποιήθηκε ειδικά για τις ανάγκες του έργου από τον Ίωνα Κατρακάζο.

Σε άλλον χώρο προσεγγίζεται το θέμα της έκθεσης με μία βίντεο – εγκατάσταση, την οποία υλοποίησε τεχνικά ο Ίων Κατρακάζος. Δύο άνθρωποι (πορτρέτα σε δύο διαφορετικά video,προβάλλονται σε δύο οθόνες, η μία απέναντι από την άλλη) προσπαθούν να αναπτύξουν μία μορφή επικοινωνίας. Ο μεν ένας με αρθρωμένο λόγο, ο δε άλλος με άναρθρο λόγο, που ενίοτε προτάσσει την ίδια του την ανάσα σαν σύννεφο για να κρυφτεί.

Τέλος σ’ ένα τρίτο χώρο παρουσιάζονται ζωγραφικά έργα μικτής τεχνικής, μεγάλων και μικρών διαστάσεων καθώς και ένα ασπρόμαυρο video. Εδώ ως εικόνα κυριαρχεί η σκιά. Δίχως τον φορέα  της.

Λουΐζα Καραπιδάκη: Στις δύο αίθουσες της Ελληνοαμερικανικής Ένωσης παρουσιάζεται το έργο «Απουσία». Η εικαστικός  πραγματεύεται το θέμα χρησιμοποιώντας ποικίλα εκφραστικά μέσα (ήχους, εικόνες, ομιλίες, κίνηση) με τη βοήθεια της σύγχρονης τεχνολογίας αλλά και με έργα ζωγραφικής μεικτής τεχνικής.

Η έκθεση χωρίζεται σε ενότητες. Στην πρώτη ενότητα παρουσιάζονται ζωγραφικά έργα, όπου το κυρίαρχο μοτίβο είναι οι ανθρώπινες σκιές και παράλληλα αποτυπώνεται η θεματική με  ένα εικαστικό βίντεο.

Η προσέγγιση του θέματος συνεχίζεται στη δεύτερη ενότητα με μία εγκατάσταση βίντεο. Δύο άνθρωποι προσπαθούν να συνομιλήσουν, αλλά η απουσία επικοινωνίας είναι εμφανής και ο θεατής, γίνεται μάρτυρας μιας αποκαλυπτικής εμπειρίας.

Στην τρίτη ενότητα του έργου η εικαστικός αλλάζει δραστικά τα εκφραστικά  μέσα και θέλοντας να τονίσει μια ακόμη πλευρά της παρουσίας-απουσίας, αφαιρεί κάθε μορφή, κάθε κίνηση, κάθε πρόσωπο, κάθε εικόνα και χρησιμοποιεί τη δύναμη της γλώσσας, του λόγου και της αφήγησης. Κείμενα γραμμένα, κρυμμένα στο σκοτάδι, περιμένουν την αποκάλυψή τους και ο θεατής μετατρέπεται σε μέρος του έργου γιατί η συμμετοχή του είναι αναπόσπαστο στοιχείο. Ο ίδιος ο θεατής ορίζει την απουσία/ παρουσία από το έργο.

C. N.: Απουσία από τι;

Κ. Κ.: Απουσία της ανθρώπινης παρουσίας σαν λόγος-γνώση. Ο άνθρωπος κινδυνεύει να ακυρωθεί σαν γνώση και να αναχθεί σε πληροφορία.

Λ. Κ.: Απουσία από την παρουσία… Το έργο θίγει τις μορφές της απουσίας  από την πλευρά της έλλειψης επικοινωνίας, της αδιαφορίας, της ασυνεννοησίας, της ψυχικής απουσίας αφηγείται ουσιαστικά αυτή τη γνώριμη κατάσταση: «όταν το σώμα μας είναι εδώ  αλλά το πνεύμα μας είναι απόν».

C. N.: Κυρίαρχο στοιχείο απουσίας στην έκθεσή σας, είναι ο θάνατος, η ριζική μορφή απώλειας.

Κ. Κ: Ούτε το ένα ούτε το άλλο. Δεν θα μπορούσα να δηλώσω την απώλεια που προκαλεί ο θάνατος με σκιές διότι  οι νεκροί δεν έχουν σκιά, έστω σε πραγματικό επίπεδο, αλλά δεν μ’ ενδιαφέρει προς το παρόν η πλευρά αυτή. Την έννοια “Απουσία” την πιάνω από την μεριά της “Απουσίας στην παρουσία”.

Οι σκιές χωρίς το υποκείμενο που τις δημιουργεί, ο άναρθρος λόγος, το προπέτασμα της αναπνοής, τα κείμενα που περιμένουν στο σκοτάδι για να γίνουν παρουσία, όλα αυτά, σε συμβολικό επίπεδο και όχι μόνο, δημιουργούν κάτι εντελώς ανοίκειο, που θεωρώ εξάλλου ότι συμβαίνει στον κόσμο μας, τις ημέρες αυτές που ζούμε.

Λ. Κ.: Στις σχολαστικές συζητήσεις που πραγματοποιήθηκαν από την διεπιστημονική ομάδα (Φαίη Ζήκα, φιλόσοφο, Λουϊζα Καραπιδάκη, ιστορικό τέχνης, Θανάση Χατζόπουλο, ψυχίατρο / ψυχαναλυτή) που υποστήριξε θεωρητικά το εικαστικό έργο σε όλη τη διάρκεια της δημιουργίας, αναφέρθηκαν και αναλύθηκαν πολλές μορφές απουσίας, όπως οι μικρές και οι μεγάλες απώλειες μέχρι και ο θάνατος. Όμως, το έργο επικεντρώνεται, τελικά, σε διάφορες πτυχές της απουσίας: στους ψυχικά απόντες αλλά σωματικά παρόντες ανθρώπινες υπάρξεις.

C. N.: Ως απουσία ορίζεται μόνο η σωματική απουσία ή και η έλλειψη επικοινωνίας; Τι είναι πιο σημαντικό;

Κ. Κ.: Η ιεράρχηση της σημαντικότητας αυτών των δύο καταστάσεων θα εξαρτηθεί από την ιδιοσυγκρασία του κάθε ανθρώπου. Εδώ όμως χρειάζεται να κάνω μία διευκρίνιση. Κυρίαρχο στοιχείο του έργου δεν είναι η έλλειψη επικοινωνίας ούτε η σωματική απουσία. Αυτές οι δύο καταστάσεις είναι απόρροια της κατάστασης που κυρίως με απασχολεί στο έργο μου. Το έργο πραγματεύεται την ακύρωση της ανθρώπινης ύπαρξης στην περίπτωση που καταργείται σαν λόγος – γνώση, όπως ανέφερα ήδη. Ο λόγος είναι παρουσία, ο μη λόγος είναι απουσία. Στην περίπτωση του μη λόγου το υποκείμενο γίνεται, σε συμβολικό επίπεδο, μία αφηρημένη έννοια, μία σκιά, μία απουσία.

Λ. Κ.: Το έργο μιλάει, κατά κάποιο τρόπο και για τις δύο μορφές απουσίας. Ουσιαστικά, όμως, εστιάζει κυρίως στην απουσία της ψυχικής επικοινωνίας. Δεν είναι θέμα ορισμού, ένα εικαστικό έργο δεν μπορεί να «ορίσει» αλλά να προσδιορίσει, να επισημάνει το σημαντικότερο που, στη δική μας προσέγγιση είναι η έλλειψη επικοινωνίας, διαλόγου, κατανόησης, κοινώς η αφασία.

C. N.: Κλέβω μια δική σας ερώτηση. «Κι ενώ η εποχή μας καθημερινά ευνουχίζει την αμεσότητα, εμείς πόσο παρόντες μπορούμε να είμαστε στην «Απουσία»;

Κ. Κ.: Δυστυχώς πολύ. Ακούγομαι απαισιόδοξη. Όμως δεν είμαι! Βλέποντας προσεκτικά κανείς το έργο θα δει ότι αφήνω περιθώρια διαφυγής από τον ασφυκτικό κλοιό της απουσίας μας. Το υποκείμενο – εμείς – υπάρχει,  είναι όμως ακυρωμένο σαν “ουσία”. Είτε στα κείμενα, είτε στις σκιές, είτε στα δύο video υπάρχει η αίσθηση της επιθυμίας για επαναφορά της κρυμμένης μας παρουσίας.

Λ. Κ.: Εξαιρετικά «παρόντες» μπορούμε να είμαστε αλλά σε μία πλήρη «παρουσία». Απορροφημένοι από υποχρεώσεις, εξαρτημένοι από καθηλώσεις, περιπλανώμενοι αναζητώντας μια ταυτότητα, θύματα ενός ξένου και όχι προσωπικού βιορυθμού, αλλά και πιο απλά «ο καθένας στον κόσμο του»,  είμαστε σαφώς παρόντες /απόντες.

C. N.: Τι είναι πιο επίπονο; Μια σιωπηλή παρουσία ή μια θορυβώδης απουσία;

Κ. Κ.: Μα φυσικά μια σιωπηλή παρουσία. Η σιωπή εξάλλου δεν λέμε είναι χρυσός; Όμως στην περίπτωση που η σιωπή γίνεται λόγος δηλαδή παρουσία.

Λ. Κ.: Μια σιωπηλή παρουσία δεν συνηθίζεται, ούτε έχει αντίδοτο παρά μόνον την αυτοκαταστροφή. Αντίθετα με την «θορυβώδη απουσία» που δημιουργεί ένα τεράστιο συναισθηματικό κενό αλλά που μπορεί να μετατραπεί και σε ενέργεια ή έστω αφήνει και τα συναισθηματικά περιθώρια να αναπτυχθούν εσωτερικές διεργασίες που απαλύνουν τον πόνο.

C. N.: Πόσο δύσκολο είναι να αναπτυχθεί καλλιτεχνικά η έννοια της απουσίας;

Κ. Κ.: Είναι δύσκολο διότι προσπαθείς να καταστήσεις κάτι χωρίς υπόσταση, απτή εικόνα. Όμως η Τέχνη έχει τα βοηθήματά της, όπως σ’ αυτή την περίπτωση, τον συμβολισμό.

Λ. Κ.: Θα μιλήσω σαν ιστορικός τέχνης και κυρίως σαν επιμελήτρια της έκθεσης. Οι δυνατότητες της καλλιτεχνικής έκφρασης είναι τεράστιες για να προβάλουν ακόμα και αυτή καθαυτή την έννοια της απουσίας. Στην περίπτωση του συγκεκριμένου πονήματος, η επιλεγμένη πτυχή της απουσίας αναπτύχθηκε θεωρητικά, στηρίχθηκε και εμψυχώθηκε από την διεπιστημονική ομάδα. Επίσης, η απόδοση του θέματος έχει θεαματικά αποτελέσματα χάριν της βοήθεια της εξαιρετικά σύγχρονης τεχνολογίας (δημιουργία διεπαφής του εκθεσιακού αντικειμένου με χρήση μικροελεγκτή «arduino», που σχεδιάστηκε ειδικά για τις ανάγκες της έκθεσης από τον Ίωνα Κατρακάζο) γιατί δίδεται έτσι η δυνατότητα στον θεατή να συμμετέχει ενεργά στο έργο.

C. N.: Η έλλειψη επικοινωνίας θεωρείται ως ένα από τα σημαντικότερα προβλήματα της εποχής μας. Συμφωνείτε;

Κ. Κ.: Θεωρώ ότι είναι αρκετά «τα σημαντικότερα προβλήματα» ένα απ’ αυτά είναι και η έλλειψη επικοινωνίας.

Λ. Κ.: Σαφώς, άλλωστε στο εισαγωγικό μου κείμενο ανέφερα ότι ζούμε την εποχή με την «Απουσία επικοινωνίας, αξιών, ήθους,  συναισθημάτων, παιδείας, παραδόσεων, μνήμης, οραμάτων, ασφάλειας, απουσία του προφανούς έως και απουσία στην παρουσία. Έτσι απλά ή έννοια της απουσίας έχει επινοηθεί σαν μια μάστιγα των ημερών μας, με καθημερινή αναφορά σ’ αυτήν με διάφορες έννοιες σαν έλλειψη (αγαθού ή επικοινωνίας), ή ακόμη σαν επώδυνη εσωτερική διεργασία όπως στην περίπτωση της απώλειας ενός προσώπου…».

Τέλος, θεωρώ ότι ή έλλειψη επικοινωνίας φέρνει τη μοναξιά, την απομόνωση, την απελπισία και συχνά γίνεται αφόρητη.