Λίγες και μία νύχτες – Ισίδωρος Ζουργός: Κριτική βιβλίου

Τον Απρίλιο του 1909 ο Αβδούλ Χαμίτ ο Β΄, σουλτάνος της Οθωμανικής αυτοκρατορίας, βρίσκεται αιχμάλωτος στη Θεσσαλονίκη ύστερα από τριάντα τρία χρόνια στην εξουσία και οι εξεγερμένοι Νεότουρκοι τον κρατούν φυλακισμένο στη Βίλα Αλλατίνι, στη Θεσσαλονίκη. Αυτή είναι η χωροχρονική αφετηρία του νέου βιβλίου του Ισίδωρου Ζουργού που μόλις κυκλοφόρησε.

Στο πλαίσιο αυτό θα κινηθεί ο κεντρικός ήρωας του βιβλίου, ο εντεκάχρονος γιος του κηπουρού της Βίλας, ο Λευτέρης Ζεύγος. Πρόκειται για ένα παιδί που μοιράζει εφημερίδες και το απόγευμα δουλεύει στον κήπο, βοηθώντας τον πατέρα του. Εκεί λοιπόν θα βρεθεί κοντά στον έκπτωτο μονάρχη και για λίγες νύχτες θα γίνει ο αυτήκοος μάρτυρας των ιστοριών του Αβδούλ Χαμίτ. Κρυμμένος στο σκοτάδι θα ακούσει για τη μυθική ζωή αυτού του ανθρώπου και θα δει μπροστά του να ανοίγεται ένας κόσμος γεμάτος ανατολίτικη μαγεία, παραδείσια πουλιά, ευνούχους και χλιδή.

Το ενδιαφέρον του θα μεγαλώσει και μαζί με αυτό θα νιώσει να γεννιέται μέσα στην ψυχή του η αγάπη στο πρόσωπο της Μίρζα, της μικρής κόρης ενός μουσουλμάνου μεγαλοαστού με εβραϊκή καταγωγή. Ο χρόνος θα φέρει τον Λευτέρη να πολεμήσει στην εκστρατεία κατά των μπολσεβίκων στην Ουκρανία. Ο πόλεμος θα φέρει τη λιποταξία και η λιποταξία θα σταθεί η αφορμή για να απαρνηθεί την έως εκείνη τη στιγμή ταυτότητά του και στη θέση του να γεννηθεί ο Ευγένιος Ζιρντό, στέλνοντας στην ανυπαρξία τον Λευτέρη.

Κάπως έτσι στήνει τον αφηγηματικό του καμβά ο Ζουργός για να φιλοτεχνήσει εκεί την πορεία ενός ανθρώπου μέσα στην Ιστορία και το πεπρωμένο, στη διαρκή αναζήτηση της ευτυχίας και της προσωπικής αυτόδιάθεσης, αλλά κυρίως στην κατάκτηση της κοινωνικής ανέλιξης, σε μια πορεία εβδομήντα χρόνων.

Ο Ευγένιος Ζιρντό θα φτάσει να γίνει ο ίδιος ένας επιτυχημένος επιχειρηματίας και ακολουθώντας τη δική του πορεία ο αναγνώστης θα ακολουθήσει και την πορεία της Θεσσαλονίκης– είναι γνωστή άλλωστε η αγάπη του συγγραφέα για τη γενέτειρα πόλη του, αφού συχνά είναι ο τόπος αναφοράς του έργου του—την Ιστορία της και όλα όσα συγκλόνισαν τη μοίρα της μέσα στο χρόνο, καθώς η πόλη αυτή αποτέλεσε ένα πολυφυλετικό πολιτισμικό κέντρο, όπου διασταυρώθηκαν και συνυπήρξαν Έλληνες με Οθωμανούς, Αρμένιους και Εβραίους. Στο «Λίγες και μία νύχτες», του Ισίδωρου Ζουργού παρακολουθούμε τον τρόπο με τον οποίο αλλάζουν όλα στο πέρασμα του χρόνου μέσα από τη ρυμοτομική αλλαγή και την αστική ανάπτυξη τα πόλης. Ο συγγραφέας καταγράφει με ακρίβεια την αστική της αποδόμηση και μας συστήνει τους κατοίκους της με λεπτομέρειες, έτσι ώστε ο αναγνώστης να μπορέσει να «συνομιλήσει» μαζί τους έχοντας στο μυαλό του μια πλήρη και ολοκληρωμένη εικόνα των ανθρώπων αυτών, οι οποίοι καθορίστηκαν από την ανάγκη τους για εξέλιξη και δημιουργία μέσα σε πολύ δύσκολα χρόνια.

Δικαίως ο Ισίδωρος Ζουργός θεωρείται μία από τις πιο σημαντικές πένες της εποχής μας. Ολόκληρες εποχές, και πολιτείες αναδημιουργούνται μέσα στα βιβλία του χάρη στη μαεστρία του λόγου του, την εικονοπλαστική δύναμη των ελληνικών του, την ιστορική του εμβρίθειά και την ικανότητά του να συστήνει στον αναγνώστη του μια συγκεκριμένη περίοδο αναβιώνοντας την ατμόσφαιρα της.

Και σε αυτό το βιβλίο του ο Ζουργός θα παρουσιάσει στον αναγνώστη του τις μεγάλες αναγνωστικές του αναφορές μέσα από συναντήσεις των ηρώων του με σημαντικές λογοτεχνικές περσόνες. Μοιάζει να απολαμβάνει και ο ίδιος αυτό το αφηγηματικό παιχνίδισμα, όταν καθιστά το μυθιστόρημά του ένα αντικείμενο λογοτεχνικής διακειμενικότητας, συνομιλώντας με τον Καραγάτση, τον Καζαντζάκη, τον Ντοστογιέφσκι, ο Ουγκό και ο Τζακ Λόντον, αλλά και τον σύγχρονό του Στεφανάκη. Και μπορεί στο βιβλίο του να συμπρωταγωνιστεί ως ένα βαθμό ο γνωστός Γιούγκερμαν, πολύ σύντομα όμως ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πως υπάρχουν καραγατσικά στοιχεία και σε άλλες σκηνές του βιβλίου, στον ίδιο τον κεντρικό ήρωα αλλά και σε δευτερεύοντες χαρακτήρες.

Με αφετηρία το 1909 ο Ζουργός περιδιαβαίνει από την θεσσαλονίκη στην Οδησσό, τον Πειραιά, το Παρίσι, τη Μασσαλία και την Αμβέρσα, πραγματοποιώντας ένα οδοιπορικό στο χωροχρόνο μιας συγκεκριμένης ιστορικής περιόδου. Μετά τον εξαιρετικό Ματίας Αλμονσίνο, που σίγουρα τοποθέτησε τον Ισίδωρο Ζουργό πολύ ψηλά στην κλίμακα των λογοτεχνικών αξιών αυτού του τόπου, ο Ζουργός δημιουργεί έναν ακόμα ιδιότυπο ήρωα, συνώνυμο της περιπλάνησης και της αυτογνωσίας, επιλέγοντας για βασικό χαρακτήρα του βιβλίου του έναν άντρα. Μαζί του χαρτογραφεί την ανθρώπινη προσπάθεια επιβίωσης μέσα στον εικοστό αιώνα και παράλληλα δημιουργεί με σθένος τον αφηγηματικό ιστό της ιστορίας του.

Παράλληλα, με ένα εξαιρετικό εύρημα, ο αναγνώστης αντιλαμβάνεται πολύ σύντομα τις θέσεις του ίδιου του συγγραφέα για τη δύναμη της γραφής και της λογοτεχνίας, για τις συγγραφικές αγωνίες και εμμονές του, καθώς παρακολουθούμε έναν φοιτητή, τον Ορέστη, να καταγράφει τη μυθιστορηματική βιογραφία του πρωταγωνιστή και να δημιουργεί τον λογοτεχνικό εκείνο ήρωα που θα περάσει μοιραία στην αθανασία μέσα από το μυθιστόρημα. Όπως επισημαίνεται στο βιβλίο, όταν ο Λευτέρης επιπλήττει τον Ορέστη επειδή όλα όσα φωτίζει με το βιβλίο του δε θα είναι ποτέ η πραγματική του ζωή: «αυτός που θα μείνει στη μνήμη των επόμενων γενεών θα είναι ο φτιαγμένος από λέξεις και όχι από σάρκα».

Ο Ζουργός βρίσκει την ευκαιρία έτσι να μιλήσει για όλα όσα τον απασχολούν, και καθορίζουν τον τρόπο με τον οποίο προσεγγίζει συγγραφικά τόσο τους ήρωές του όσο και τα πραγματικά πρόσωπα που εμπλέκει στο έργο του αλλά και τους μυθιστορηματικούς εκείνους ήρωες που αναγεννά στις σελίδες του σε μια προσπάθεια να αναδείξει ότι η λογοτεχνία είναι μια δυναμική και ταυτόχρονα μια εξελικτική διαδικασία και όχι μια στείρα αφήγηση ή αναπαράθεση γεγονότων.

Και είναι σίγουρα καταφατική η απάντηση του αναγνώστη στα ερωτήματα που θέτει ο ίδιος στο βιβλίο του, συνοψίζοντας παράλληλα τα στοιχεία εκείνα, τα οποία διαμορφώνουν ένα σημαντικό μυθιστόρμα, όταν λέει:

«Το βιβλίο βάζει ένα σωρό στοιχήματα. Σας ταξιδεύει; Η γλώσσα έχει κραδασμούς ή κοιμάται όρθια; Η φύση μυρίζει μέσα απ’ τις σελίδες του; Οι έρωτές του ιδρώνουν ή είναι αποστειρωμένοι;»

Το «λίγες και μία νύχτες» είναι ένα πολυσέλιδο και πολυπρόσωπο βιβλίο. Αναμφίβολα είναι ένα έργο που ακολουθεί τους κλασικούς δραματουργικούς τρόπους αφήγησης και χάρη στην εκλεπτυσμένη και ταλαντούχα γραφή του Ισίδωρου Ζουργού γίνεται ένα απολαυστικό ανάγνωσμα για κάθε απαιτητικό αναγνώστη.

Το βιβλίο του Ισίδωρου Ζουργού, Λίγες και μία νύχτες, κυκλοφορεί από τις εκδόσεις Πατάκη.