Με αφορμή την ατομική του έκθεση Cosmos στη γκαλερί Blender, o Μανώλης Αναστασάκος μίλησε στο Culturenow.
Συνέντευξη: Στρατής Πανταζής
ΜΗΝ ΧΑΣΕΙΣ!
Culture Now: Με αφορμή τον τίτλο του έργου σας Icarus, που έχει εμφανώς εμπνευστεί από τον μυθικό Ίκαρο (γιο του Δαίδαλου) και σε συνδυασμό με τον τίτλο της έκθεσης, ένιωσα ότι ο επισκέπτης διεισδύει στον εικαστικό και προσωπικό σας λαβύρινθο. Σύμφωνα με τον Breton, ο λαβύρινθος συνδέεται με τον ψυχολογικό εγκλωβισμό του ανθρώπου στα μπλεγμένα περάσματα του ασυνείδητου ενώ ο επινοητής του, ο Δαίδαλος, αποτελεί προσωποποίηση του καλλιτέχνη ως δημιουργού που έχασε τον εαυτό του μέσα σε έναν ψυχικό λαβύρινθο[1]. Αυτή η έκθεση εκφράζει και τον ψυχικό σας λαβύρινθο;
Μανώλης Αναστασάκος: Υπό το πρίσμα της μυθολογικής και εικαστικής αυτής προσέγγισης θα απαντούσα πως ναι, μα με μία διευκρίνηση. Δεν πιστεύω πως ταιριάζει σε εμένα ο Δαιδάλειος λαβύρινθος. Η έκθεση μου με τίτλο « Κόσμος » αναπτύσσεται επί το πλείστον υπό την μορφή ενός Αριστοτελικού λαβύρινθου που ταιριάζει κατά την γνώμη μου πιο πολύ στις δικές μου ψυχικές αφορμές και δημιουργικές ακροβασίες. Όσο για τα έργα που συνέχονται σε αυτήν την έκθεση θα έλεγα πως έχουν ένα άλλο βάθος πεδίου ανάγνωσης που κορυφώνεται όχι σε ψυχικούς θριάμβους ή έκπτωτους μύθους μόνο, αλλά στην σχέση αυτών με το σήμερα. Με την φύση, σε συναρμογή με την κοινωνία και την τεχνολογία.
CN: Στο έργο σας ανακαλύπτουμε εικόνες, υλικά και ιδέες (θραύσματα) που προέρχονται από την ιστορία και την παράδοση της τέχνης ή και γενικότερα, και τα οποία συνδιάζετε με τη σημερινή πραγματικότητα. Αυτή η προσέγγισή σας μου θυμίζει τον ισχυρισμό του Αντόρνο ότι μετά τον Δεύτερο Παγκόσμιο Πόλεμο η κοινωνική ολότητα και αρμονία έχει διασπαστεί[2], οπότε και ο καλλιτέχνης έχει στραφεί προς στα θραύσματα. Στο έργο σας αυτά τα θραύσματα αποτελούν σύμβολα μίας εποχής που η αρμονία υπήρχε και αυτή μπορεί να ξαναγίνει εφικτή εάν στραφούμε ξανά προς αυτά;
ΜΑ: Η ζωή μας σαφώς έχει διασπαστεί σε ανώφελες τροπές που γνώμονα τους έχουν τον έλεγχο και τον κίβδηλο πλούτο. Τα στοιχεία που χρησιμοποιώ είναι τα θραύσματα που ενυπάρχουν στην ιστορία μας, στους μύθους και στην καθημερινότητα μας. Αντλώ ιδέες από την σοφία της φύσης και την ανθρώπινη δημιουργικότητα. Απολαμβάνω να αναμορφώνω και να αναδιοργανώνω τον κόσμο της εικόνας με γνώμονα την εικαστική σκέψη. Είχε δίκιο ο Αντόρνο για την κοινωνική ολότητα και σαφώς είναι αυταπόδεικτο το γεγονός ότι η τέχνη καταφέρνει να εκφράσει την εκάστοτε εποχή. Όπως το βλέπω εγώ, η πρωταρχική διάσπαση της κοινωνίας χαρακτηρίζεται πρωτίστως από την διαβολή της ασφάλειας προς την ευτυχία και αυτό δεν είναι κάτι καινούργιο. Όλοι μας νιώθουμε πως η έλλειψη συγκέντρωσης και κριτικής σκέψης της εποχής μας κατακερματίζει την καθημερινότητα μας. Ναι, πιστεύω πως μπορούμε να εναρμονιστούμε με την φύση ξανά, με την τεχνολογία ουσιαστικότερα και με την κοινωνία πιο δημιουργικά. Αρκεί να υπάρχει όπως προείπα κριτική σκέψη και συγκέντρωση. Δυστυχώς αυτό δεν είναι εύκολο και σε μια εποχή που δρασκελίζει εχθρούς και φίλους και γεννάει ελεύθερους σκλάβους που το εφικτό για αυτούς είναι η επιβίωση και μόνο. Πως να πάμε στην αρμονία και στην ολότητα με αυτούς τους όρους;
CN: Στον κατάλογο της έκθεσής σας ο τεχνοκριτικός Ρίνο Σαμπέλα παρατηρεί ότι «ο χρόνος και ο χώρος φαίνεται να απουσιάζουν στον «Κόσμο» του Μανώλη Αναστασάκου, καθώς διεγείρει την συλλογική μας μνήμη μέσα από μια ευφυέστατη ανάμειξη αρχετυπικών μοτίβων και σύγχρονων απεικονίσεων που μόνο ως μαρτυρία του πνεύματος της εποχής μας (zeitgeist) μπορεί να ιδωθεί.» Εσείς συμφωνείτε με αυτή την παρατήρηση;
ΜΑ: Ο χρόνος είναι μείζονος σημασίας τόσο για το έργο μου και εμένα κατ’επέκταση, όσο και για τον θεατή. Ο χρόνος θέασης του εκάστοτε έργου, είναι καταλυτικής σημασίας λόγω της πολυεπίπεδης ανάγνωσης αυτών. Είναι βλέπεις και η σχέση των εννοιών και των συμβόλων που χρησιμοποιώ που χωροχρονικά συνομιλούν με το τώρα, το χθες και το αύριο. Είναι επιλογή μου να «παίζω» ανάμεσα στον χώρο και στον χρόνο, στο ιερό και το καθημερινό, στο γνωστό και στο άγνωστο, το ορατό και το αόρατο. Είναι το εικαστικό λεξιλόγιό μου τέτοιο που μου αρέσουν τέτοιου είδους υπερβολές και παιχνιδιάρικες ακροβασίες. Δεν ξέρω για το αν αυτό που κάνω είναι το πνεύμα της εποχής μας (zeitgeist) όπως λεει ο Rino Sabella, αλλά ξέρω ότι πασχίζω κάθε φορά με πνευματικούς όρους να διαμορφώσω ξανά και ξανά το εικαστικό λεξιλόγιο, βρίσκοντας τα όρια μου, σε μια εποχή που νέμεται την καθημερινότητα μου.
CN: Επίσης στον κατάλογο, ο ιστορικός τέχνης Μάνος Στεφανίδης παρατηρεί ότι «σας απασχολεί πολύ, θεωρητικά και πρακτικά, η φωτογραφία και η δυναμική της ως προς την πιστή καταγραφή της πραγμτικότητας. Δηλαδή εκείνη τη στιγμή που ρέει, που διαρρέει και που χάνεται». Στο υπόλοιπο έργο σας όμως δεν το συναντάμε αυτό. Γιατί υπάρχει αυτή η διαφορά;
MA: Πιθανόν ο Μάνος Στεφανίδης να αναφαίρεται στην διαδικασία την οποία χρησιμοποιώ για την σύνθεση μιας ιδέας ή ενός έργου. Ένα χαρακτηριστικό παράδειγμα είναι το έργο μεταμφιεσμένο παρελθόν, επικίνδυνο μέλλον όπου το έργο ξεκινά στο φόντο με μια παλιά οικογενειακή φωτογραφία γάμου κάπου το 1960, στο δεύτερο επίπεδο με ένα μεταμφιεσμένο αγοράκι από αποκριές του 1980, και τέλος στο πρώτο επίπεδο δύο κοριτσάκια πάνω σε ένα πύραυλο, μια φωτογραφία που τράβηξα για το έργο αυτό το 2009. Με λίγα λόγια η φωτογραφία είναι μέρος της όλης διαδικασίας. Ίσως όχι τόσο εμφανώς όσο το έργο που σας ανέφερα αλλά σίγουρα στην πρακτική μου συνέχεται και η φωτογραφία. Άλλοτε την χρησιμοποιώ σαν δομικό υλικό και άλλοτε σαν εφαλτήριο για μια ιδέα. Στην έκθεση Κόσμος η αλήθεια είναι ότι δεν θα δει ο θεατής αυτό που ονομάζουμε φωτογραφία υπό την συνήθη έννοια. Όσο για την πιστή καταγραφή της πραγματικότητας που αναφέρει ο κύριος Στεφανίδης και την διαφορά αυτής με το έργο μου, ίσως θα πρέπει να ρωτήσετε τον ίδιο γιατί αυτό.
CN: Στα έργα της έκθεσης, συνδυάζετε οργανικά υλικά που έχουν άμεση σχέση με τη φύση με άλλα που αφορούν το παρόν, όπως στο έργο Now συνδυάζετε τον γρανίτη με την υποδοχή usb. Μέσα από τα έργα σας θέλετε να θίξετε και την απομάκρυνση του ανθρώπου από τον κόσμο της φύσης;
ΜΑ: Η φύση για εμένα είναι πολύ σημαντική, μου αρέσει να γυρνάω, να ταξιδεύω στα διάφορα περιβάλλοντα της, να αναγνωρίζω τους τρόπους και τους τόπους της. Πριν λίγα χρόνια συμμετείχα σε ένα ντοκιμαντέρ στην Κίνα και έχοντας την αίσθηση ότι όλες αυτές οι κάμερες, τα μηχανήματα που χρησιμοποιούσαμε ήταν παράταιρα με το φυσικό τοπίο δυσανασχετούσα. Είχαμε μπροστά μας υπέροχα τοπία και εμείς τα βλέπαμε μέσα από τον φακό της κάμερας. Ένας γέρος αγρότης που αντιλήφθηκε την δυσαρέσκεια μου είπε, «έμαθε κανείς στην μέλισσα να κάνει εξάγωνα, έμαθε κανείς στον άνθρωπο να κάνει τεχνολογία;» Τότε κατάλαβα. Δεν είναι η τεχνολογία αυτή που μας απομακρύνει από την φύση γιατί υπό μία ένοια η τεχνολογία είναι απαύγασμα της δικής μας φύσης και πρέπει απλά αυτά τα δύο φαινομενικά διαφορετικά πεδία ανάγνωσης του κόσμου μας να εναρμονιστούν. Είναι οι επιλογές μας που μας απομακρύνουν από αυτήν. Όχι δεν θεωρώ ότι η τεχνολογία μας απομακρύνει από την φύση. Αυτό που θίγω λοιπόν στα έργα μου, δεν είναι η απομάκρυνση από την φύση αλλά η όποια σχέση ενδυναμώνεται μέσω της τεχνολογίας μας με αυτήν, έστω και μέσα από ένα εικαστικό λεξιλόγιο .Είμαι πλέον πεπεισμένος ότι στο μέλλον η τεχνολογία μας και η φύση όπως την ξέρουμε σήμερα θα είναι αλληλεξαρτώμενες.
CN: Κατά την άποψη μου, αρκετά έργα σας κάνουν αναφορά στην αλχημεία. Συγκεκριμένα χρησιμοποιείτε φύλλα χρυσού ενώ στο έργο Once Upon A Time, το οποίο μιλάει για την ανθρώπινη σχέση με το θάνατο, ενσωματώνετε τα τέσσερα ζωτικά στοιχεία της αλχημείας: τον αέρα, τη γη, τη φωτιά και το νερό. Κάνοντας αναφορές στην αλχημεία, πολλοί καλλιτέχνες επιδιώκουν την μεταμόρφωση και την αλλαγή προς ένα καλύτερο και ουτοπικό μέλλον. Ισχύει αυτή η προσέγγιση στο έργο σας;
ΜΑ: Η ανάταση, η ανάσταση, η μεταρσίωση μέσα από τα ζωτικά στοιχεία του κόσμου ήταν και είναι μέρος της σκέψης μου. Από τους προσωκρατικούς κοσμολόγους μέχρι τους αλχημιστές, από τους πανεπιστήμονες της αναγέννησης μέχρι τους διαφωτιστές και τους σκεπτικούς φιλοσόφους, η μεταμόρφωση και η κατανόηση όλων αυτών των στοιχείων συνείχε την σκελετοδομή της σκέψης τους. Γιατί λοιπόν όχι για τους καλλιτέχνες; Έννοιες σαν αυτές τροφοδοτούν την σκέψη και το πνεύμα μας για χιλιάδες χρόνια και δεν νομίζω να σταματήσει αυτό. Είναι όλα αυτά που αντέχουν στον χρόνο και οφείλουν να γίνονται βάση προς την εκάστοτε αλλαγή της σκέψης μας, της υπόστασης μας. Το έργο που αναφέρετε με τίτλο μια φορά και έναν καιρό, ήμουν κάποτε ο άνθρωπος εκφράζει όλα τα παραπάνω με εύγλωττο τρόπο για όσους είναι «μυημένοι» σε αυτόν τον τρόπο κριτικής σκέψης.
Ποιος είναι άλλωστε αυτός που δεν επιθυμεί ένα καλύτερο μέλλον; Μόνο αυτός που δεν έχει μέλλον. Αυτός που δεν ζει ανάμεσα μας.
CN: Το έργο σας Shadow Theatre, αν δεν κάνω λάθος το εκθέσατε στο Αρχαιολογικό Μουσείο το 2013. Γενικά τα έργα σας επηρρέαζονται από τον εκάστοτε χώρο όπου εκθέτονται;
ΜΑ: Τα έργα μεγάλων διαστάσεων όπως το Θέατρο σκιών επηρεάζουν και επηρεάζονται πάντα από το εκάστοτε περιβάλλον. Για παράδειγμα, το συγκεκριμένο έργο, τώρα εκτίθεται στο δημοτικό θέατρο του Πειραιά ακριβώς δίπλα στον δρόμο, όπου εκεί υπάρχει μία στάση λεωφορείου. Οι άνθρωποι και ο χώρος, το κτίριο και τα αυτοκίνητα «συνομιλούν» με το έργο και το καθορίζουν. Έτσι η σχέση του αντικειμένου, φορτισμένη με την ιδέα που εκφράζει, πλάθεται ανάλογα. Σαν γενική όμως τοποθέτηση νιώθω ότι τα έργα μου ειδικά αυτά των μικρών διαστάσεων «προσαρμόζονται» στον εκάστοτε χώρο, χωρίς αυτό να είναι καλό ή κακό. Για εμένα η σχέση του χώρου και του έργου είναι σημαντική και την λαμβάνω πάντα υπ’όψιν μου όταν έχει να κάνει με μεγάλων διαστάσεων έργα όπως γλυπτά, κατασκευές, τοιχογραφίες ή εγκαταστάσεις και σχεδόν ποτέ όταν έχει να κάνει με μικρά έργα. Στις τοιχογραφίες για παράδειγμα, ο χώρος είναι το πρώτο που κοιτάω σε επίπεδο ρυθμού, σύνθεσης, μέχρι και ιστορικού πλαισίου. Στα ζωγραφικά έργα, το περιβάλλον του έργου για εμένα τελειώνει στα όρια του τελάρου. Για μια ακόμη φορά όμως, μέτρο της εκάστοτε επιρροής ή μη είναι πάντα ο άνθρωπος.
CN: Όπως όλοι γνωρίζουμε, δουλεύετε και στον εξωτερικό χώρο. Τι είναι πιο απελευθερωτικό για εσάς, να ετοιμάζετε μικρά έργα για έναν εσωτερικό χώρο ή να κάνετε street art;
ΜΑ: Δεν έχω κάποια προτίμηση στο μέγεθος ή στον χώρο, στην street art ή στην ζωγραφική του τελάρου κλπ. Προσωπικά με ενδιαφέρει η εκάστοτε ιδέα και οι εκφάνσεις της. Στόχος μου πάντα και ανεξαρτήτως μέσου και χώρου είναι να την φέρω σε επίπεδο μορφής με την λιγότερη δυνατή έκπτωση της. Αν η ιδέα μου ολοκληρώνεται και μορφώνεται στον δημόσιο χώρο, τότε εκεί θα δράσω και εκεί θα εκφραστώ. Είναι φορές μάλιστα που κάποιες ιδέες είναι τόσο ιδιόμορφες και ιδιότροπες που δεν βρίσκω κάποιο χώρο ή κάποιο μέσο που ιδανικά θα τις συνείχε και αναγκάζομαι να «γεννήσω» μια τεχνική ή να διαμορφώσω έναν χώρο που πριν δεν προϋπήρχε. Απελευθερώνομαι με τις ιδέες που αντέχουν την κριτική. Απελευθερώνομαι με τις ιδιότητες της τέχνης και τις πηγαίες αφορμές της. Καμιά φορά και μέσα από της αντιφάσεις της.
[1] André Breton, “Introduction au discours sur le peu de realite” (1924), ανατυπωμένο στο βιβλίο του André Breton, Point du jour, Παρίσι, Idées-Gallimard 1970, σ. 7.
[2] Yvonne Sherratt, Adorno’s Positive Dialectic, Cambridge: Cambridge University Press, 2002, 3.
Έργα: Once Upon A Time και Shadow Theatre
Web site: www.m-anastasakos.com
